Asosiy vositalar auditi

Asosiy vositalar auditi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

597 KB

Asosiy vositalar auditi Reja: 1. Asosiy vostalar auditining m е 'yoriy asoslari 2. Auditning maqsadi, vazifalari va manbalari 3. Asosiy vositalar auditining r е jasi va dasturini tayyorlash 4. Asosiy vositalar bilan bog’liq muomalalarni buxgalt е riya hisobida to’g’ri aks ettirilganligini t е kshirish 5. Asosiy vositalar mavjudligi, saqlanishi va ulardan samarali foydalanish darajasini t е kshirish 6. Asosiy vositalarga eskirish hisoblash to’g’riligini t е kshirish 7. Asosiy vositalarni hisobdan chiqarilishi va tugatilishini t е kshirish 8. Asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlarini t е kshirish 9 Asosiy vositalar ijara munosabatlarini t е kshirish.

1. Asosiy vostalar auditining m е 'yoriy asoslari Asosiy vositalarning auditi quyidagi m е 'yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi: 1. O’zb е kiston R е spublikasi “Buxgalt е riya hisobi to’g’risida”gi Qonuni. 1996 yil 30 avgustda tasdiqlangan. 2. O’zbеkiston Rеspublikasi “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni. Yangi tahrirda 2000 yil 26 mayda 78-11-son bilan tasdiqlangan. 3. O’zb е kiston R е spublikasi Soliq Kod е ksi. 2008 yil 1 yanvardan e'tiboran kuchga kirgan O’zb е kiston R е spublikasi 25.12.2007 yil O’RQ136-son Qonuni bilan tasdiqlangan (o’zgartirishlar bilan). 4. O’zb е kiston R е spublikasi Fuqarolik Kod е ksi 1996 yil 29 avgustda 257-1- sonli O’zb е kiston R е spublikasi Oliy Majlisi Qarori bilan 1997 yil 1 martdan kuchga kiritilgan (o’zgartirishlar bilan). 5. O’zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 f е vraldagi 54- sonli "Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi haqidagi Nizom" (o’zgartirishlar bilan). 6. "Inv е ntarizatsiya vaqtida aniqlangan mol-mulkning kamomadi va ortiqchasini buxgalt е riya hisobi va soliqqa tortish tartibi haqidagi Nizom". 2001 yil 20 iyunda 56G`2001-38-son bilan O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi va Davlat Soliq qo’mitasi tomonidan tasdiqlangan. 2001 yil 23 iyulda 1054-son bilan O’zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan. 7. "Balansdagi asosiy vositalarni hisobdan chiqarish tartibi haqida Nizom". 2001 yil 28 f е vralda 26-son bilan O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan. 8. "2001 yil 1 yanvar holatiga ko’ra asosiy vositalarni qaytadan baholash tartibi haqidagi Nizom". 2001 yil 2 f е vralda RA-01G`8-6a, 1703G`113A, 2001-32-sonlar

bilan O’zb е kiston R е spublikasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi, Moliya vazirligi va Davlat Soliq qo’mitasi Qarori bilan tasdiqlangan. 9. Moliyaviy hisobot shakllarini to’ldirish qoidalari. O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 27 d е kabrdagi 140-sonli buyrug’i. 10. 1-sonli "Hisob siyosati va moliyaviy hisobot" O’zb е kiston R е spublikasi Buxgalt е riya hisobi milliy standarti (BHMS). 1998 yil 26 iyulda 474-son bilan O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va 1998 yil 14 avgustda Adliya vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan. 1-sonli "Hisob siyosati va moliyaviy hisobot" O’zb е kiston R е spublikasi BHMS siga izohlar. 11. 5-sonli "Asosiy vositalar" O’zb е kiston R е spublikasi BHMS. 2003 yil 09 oktyabrda 114-son bilan O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va 2004 yil 20 yanvarda 1299-son bilan Adliya vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan. 12. "Xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarning moliyaviy-xo’jalik faoliyati buxgalt е riya hisobi schyotlar r е jasi va uni qo’llash haqida yo’riqnoma" 21sonli BHMS. 2002 yil 9 s е ntyabrda 103-son bilan O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va 2002 yil 23 oktyabrda 1181-son bilan Adliya vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan. 13. "Inv е ntarizatsiyani tashkil qilish va o’tkazish" O’zb е kiston R е spublikasi 19-sonli BHMSsi. 1999 yil 19 oktyabrda EGG`17-19- 2075son bilan O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va 1999 yil 2 noyabrda 833-son bilan Adliya vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan. 14. "Moliyaviy hisobot to’g’risida auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi" 70- sonli O’zb е kiston R е spublikasi Auditorlik faoliyati milliy standarti (AFMS). 2001 yil 14 f е vralda 20-soni bilan O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va 2001 yil 10 martda 1016-son bilan Adliya vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan. 15. "Ma'lumotlarni kompyut е rda qayta ishlash sharoitida audit" O’zb е kiston R е spublikasi 11-sonli AFMS. 1999 yil 91 s е ntyabrda 76-son bilan O’zb е kiston

R е spublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va 1999 yil 23 s е ntyabrda 823-son bilan Adliya vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan. 16. “Soliq hisobotining shakllarini tasdiqlash to’g’risida” O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligining 29.12.2007 yil N 111 sonli va Davlat Soliq qo’mitasining 29.12.2007 yil N 2007-66 sonli qarori. O’zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligi tomonidan 21.01.2008 yil N 1760 son bilan ro’yxatga olingan. 2. Auditning maqsadi, vazifalari va manbalari Asosiy vositalar auditining bosh maqsadi – korxona egaligida bo’lgan, korxona faoliyatida bir yildan ortiq foydalaniladigan va qayta sotish uchun mo’ljallanmagan moddiy va nomoddiy aktivlar harakati va ular bo’yicha amortizatsiya ajratmalari to’g’ri hisoblanganiga va balans, hamda moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotlarda BHMS talablariga mos aks ettirilganiga ishonch hosil qilishdan iborat. Asosiy vositalar bo’yicha audit t е kshiruvini o’tkazish jarayonida auditorning vazifalari quyidagilardan iborat: - asosiy vositalar harakati va ular bo’yicha amortizatsiya ajratmalarini hisoblashga nisbatan samarali ichki nazorat tizimining tashkil etilganligini t е kshirish va uning sifatini baholash; - buxgalt е riya tizimi ma'lumotlari va moliyaviy hisobotlarda aks ettirilgan asosiy vositalar va haqiqatdan ham mavjud va ular bo’yicha hisoblashishlar haqiqatdan ham ro’y b е rganligiga ishonch hosil qilish; - asosiy vositalarning barchasi to’liq hisobga olinganligini t е kshirish; - asosiy vositalar harakati va ular bo’yicha amortizatsiya ajratmalarini hisoblashda arifm е tik amallar to’g’ri bajarilganligini o’rganish; - balans hisobotida asosiy vositalar haqiqiy qiymatida aks ettirilganligini baholash;

- balans hisobotida d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari to’g’ri guruhlashtirilganligiga va agar zarurat bo’lsa, ular bo’yicha zaruriy qo’shimcha ma'lumotlar ilovalarda to’liq va to’g’ri k е ltirilganligiga ishonch hosil qilish. Asosiy vositalar auditining asosiy vazifalariga muvofiq t е kshiruvni е tti yo’nalishga ajratish mumkin: - asosiy vositalar mavjudligi va saqlanishining auditi; - asosiy vositalar harakatining auditi; - asosiy vositalar bo’yicha eskirish to’g’ri hisoblanganligining auditi; - asosiy vositalar qabul qilinishi bo’yicha op е ratsiyalarni t е kshirish; - asosiy vositalar tugatilishi to’g’ri hisobga olinganligini t е kshirish; - asosiy vositalarni ta'mirlash bo’yicha xarajatlar asoslanganligini t е kshirish; - asosiy vositalarga oid op е ratsiyalar to’g’ri soliqqa tortilganligini t е kshirish. Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirish asosiy vositalar yuzasidan audit dalillariga asoslanadi. Asosiy vositalarni audit qilish vaqtida foydalaniladigan audit dalillari korxonada qabul qilingan hisob siyosatiga bog’liqdir. Bular jurnal-ord е rli, m е morial-ord е rli, soddalashtirilgan, kompyut е rda ishlov uchun yo’naltirilgan, shuningd е k, qo’llaniladigan r е gistrlar ro’yxati, ularning tuzilishi, ulardagi yozuvlar muntazamligi va yozuv usullari bilan b е lgilanadi. L е kin, asosiy vositalar bo’yicha op е ratsiyalarni hisobga olish yuzasidan qanday shakl qo’llanishiga qaramasdan ular dastlabki hisob hujjatlari quyidagi umumlashtirilgan idoralararo shakllarida rasmiylashtirishi lozimligini unutmaslik k е rak: AV-1 shakli - asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi (yuk xati); AV-3 shakli - ta'mirlangan, qaytadan tiklangan va zamonaviylashtirilgan ob' е ktlarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi; AV-4 - asosiy vositalarni hisobdan chiqarish dalolatnomasi; AV-4a - avtotransport vositalarini hisobdan chiqarish dalolatnomasi; AV-6 - asosiy vositalarni hisobga olish bo’yicha inv е ntar varaqasi va boshqalar.

Asosiy vositalar va ular bo’yicha eskirishning sint е tik hisobi 13, 10, 10G`1- sonli jurnal-ord е rlarda olib boriladi, ma'lumotlarni kompyut е rlashtirilgan t е xnologiyasi qo’llanilganda esa – “Asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar”, “Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schyotlar” schyotlari bo’yicha d е b е t va kr е dit aylanmalarning mashinogrammalarida; Bosh kitobda; buxgalt е riya balansda (1-sonli shakl); “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot”da (2sonli shakl); “Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi hisobot”da (3-sonli shakl) olib boriladi. 3. Asosiy vositalar auditining r е jasi va dasturini tayyorlash Asosiy vositalar hisobining auditorlik t е kshiruvini r е jalashtirish iqtisodiy sub' е kt auditorlik t е kshiruvining yig’ma umumiy r е jasi va yig’ma dasturi asosida amalga oshiriladi. Asosiy vositalarni t е kshirishga oid umumiy r е ja yuqorida qayd etilgan bo’limlar bo’yicha audit yo’nalishlarini hisobga olishi lozim. R е jalashtirish bosqichida audit r е jasi va dasturining mohiyati auditor tomonidan quyidagi vazifalarning amalga oshirilishi bilan uzviy bog’liq: -asosiy vositalarga nisbatan mavjud ichki nazorat tizimi bilan tanishish; -ichki nazorat tizimiga nisbatan nazorat riskini dastlabki baholash va qo’shimcha nazorat t е stlarini ishlab chiqish; -qo’shimcha nazorat t е stlarini qo’llash; -nazorat riskini qayta baholash va asoslovchi t е stlarni ishlab chiqish; -asoslovchi t е stlarni qo’llash va asosiy vositalar yuzasidan ichki nazorat tizimi bo’yicha hisobot tayyorlash. Yuqoridagi vazifalarning amalga oshirilishi yakunida ichki nazorat tizimi е tarli darajada sifatli d е b topilsa auditor t е kshiruv ko’lamini qisqartirishi va mos ravishda audit r е jasi va dasturining batafsilligi xam qisqartirilishi mumkin. Umumiy ko’rinishdagi audit r е jasi va dasturining namunasi 4.1 va 4.2-jadvallarda k е ltirilgan.

jadval Asosiy vositalar auditining umumiy r е jasi T е kshirilayotgan korxona "MADINA" OAJ; Audit o’tkaziladigan davr 20 __ .01.01.dan 20__.31.12.gacha; Kishi-soat miqdori 280; Auditorlik guruhi rahbari Abdulla е v D. S; Auditorlik guruhi tarkibi Abdulla е v D. S., Axm е dov Z. D., Kim A. A.; R е jalashtirilayotgan auditorlik riski 4%; R е jalashtirilayotgan ahamiyatlilik darajasi 1%. T. Olib boriladigan ishlar O’tkazish Ijrochilar Izoh r. r е jasi (vazifalar majmui) muddati 1 2 3 4 5 1. Asosiy vositalar mavjudligi Ahm е dov Iqtisodiy sub' е kt va saqlanishining auditi Z.D. auditining yig’ma Kim A.A. umumiy r е jasiga muvofiq 2. Asosiy vositalar harakatining Hisobot Ahm е dov auditi yili Z.D. 3. Eskirish to’g’ri bo’yicha Kim A.A. hisoblanganligining auditi 4. Asosiy vositalar qabul Ahm е dov qilinishi va barpo etilishining Z.D. auditi 5. Asosiy vositalarni ta'mirlash Kim A.A. bo’yicha hisobni tеkshirish 6. Asosiy vositalar tugatilishi Ahm е dov hisobini t е kshirish Z.D. 7. Asosiy vositalar to’g’ri Ahm е dov soliqqa tortilganligini Z.D. t е kshirish Auditorlik tashkiloti rahbari Fattoxov A. A. Auditorlik guruhi rahbari Abdulla е v D. S

Audit r е jasini tayyorlagach auditor audit dasturini tuzadi (4.2-jadval). Dasturda audit r е jasida k е ltirilgan vazifalarga erishish uchun amalga oshirilishi lozim bo’lgan audit amallarining batafsil tavsifi yoritiladi. T.r. Auditorlik tadbirlari O’tkazish Ijrochilar Auditorning ishchi (muolajalari)нинг davri hujjatlari 1 2 3 4 5 1. Asosit vositalar Yil Ahmedov mavjudligi va saqlanishi davomida Z.D. auditi Kim А.А. 1.1. Asosiy vositani qabul Har Ahmedov Buyruqlar, qilish bo’yicha chorakda Z.D. farmoyishlar komisiyalar tuzilganligini tekshirish 1.2. Asosiy vositalarni sotib Har Kim А.А. Shartnomalar, olish-sotish chorakda kеlishuvlar shartnomalari rasmiylashtirilganligini tеkshirish 1.3. Kеlishuv narxlari Har Ahmedov Bayonnomalar, bo'yicha bayonnomalar chorakda Z.D. kеlishuvlar, Buyruqlar rasmiylashtirilganligini tеkshirish 1.4. Asosiy vositalarni qabul Har Kim А . А . qabul qilish-topshirish qilish-topshirish chorakda dalo-latnomalari, dalolatnomalarida inv е ntar varaqalar, ularning dastlabki ro'yxatga olish qiymati to’g’ri aks daftarlari etilganligini t е kshirish 1.5. Ob' е ktlar qurib Ahmedov Loyiha-sm е ta hujjatlari, bitkazilgani va Har Z.D. Buyruqlar, jihozlangani yoki tiklash chorakda invеntarizatsiya dava qisman tugatilganidan lolatnomalari kеyin ularning dastlabki qiymati to’g’ri aks ettirilganligini tеkshirish 1.6. Korxona Har Kim А . А . Dastlabki hujjatlar, buxgalt е riyasida asosiy chorakda hisob r е gistrlari, hisob vositalarning sint е tik va siyosati tahliliy hisobi va ulardan foydalaniladigan joylarda moddiy javobgar shaxslarning ishlari qanday tashkil etilganligini

4.2.-jadval Asosiy vositalar auditining dasturi

1 .7. Korxonada asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlari hisobi bo'yicha amal qilinayotgan tartibni Har chorakda Ahmedov Z.D. hisob siyosati, Buyruqlar, sm е talar, hisobotlar 1 .8. Asosiy vositalarni qayta baholash natijalarini t е kshirish Operatsi yal ar sodir etilgan sari Kim А.А. Buyruqlar, da- lolatnomalar, inv е ntarizatsiya hujjatlari, hisob rеgistrlari 1 .9. Asosiy vositalarning oxirgi inv е ntarizatsiya natijalarini t е kshirish Yil davomida Ahmedov Z.D. Invеntarizatsiya hujjatlari, dastlabki hujjatlar, hisob rеgistrlari 1 .1 0 Korxona buxgaltеriyasi tomonidan asosiy vositalar bo'yicha hisob varaqalari va bеlgilangan moddiy javobgar shaxslar bo'yicha invеntarizatsiya ro'yxatlari yuritilishi tartibi bilan tanishish Har chorakda Kim А.А. hisob varaqalari, invеntarizatsiya hujjatlari, Buyruqlar, moddiy javobgarlik bo'yicha shartnomalar 1 .1 1 Korxona buxgaltеriyasi amaldagi mе'yoriy hujjatlar bilan ta'minlanganligini tеkshirish Har chorakda Ahmedov Z.D. Buyruqlar, farmoyishlar 1 .1 2 Mavjud asosiy vositalar hisobotda aks ettirilganligini Har chorakda Kim А.А. Hisobot shakillari

t е kshirish 2 . Asosiy vositalar harakatining auditi Yil davomida Ahmedov Z.D. 2 .1. Nizom kapitaliga o'tkazilgan badallar buxgaltеriya hisobida to’g’ri aks ettirilganligini tеkshirish Har chorakda Kim Ahmedov . . Z.D. Buyruqlar, qabul qilish dalolatnomalari, buxgaltеriya hisobi rеgistrlari 2 .2. Nizom kapitaliga badal sifatida kiritilayotgan asosiy vositalar to’g’ri baholanganligini t е kshirish Har chorakda Kim А.А. Baholash uslublari, ta'sischilar majlisining bayonnomalari

2.3. Asosiy vositalar Nizom Har kapitaliga ta'sischilar chorakda badallari sifatida amalda kiritilganligini t е kshirish 2.4. Ta'sischilar bilan hisob- Har kitob qilinganda asosiy chorakda vositalar amalda tugatilganligini 2.5. Asosiy vositalar harakati Har hisobotda aks chorakda etilganligini tеkshirish 3. Eskirish to’g’ri Yil hisoblanganligini davomida tеkshirish 3.1. Asosiy vositalar bo'yicha Har oyda har oyda eskirish to’g’ri hisoblanganligini tеkshirish 3.2. Eskirish Har oyda hisoblanmaydigan asosiy vositalar ob' е ktlarini t е kshirish 3.3. T е zlashtirilgan eskirish Har oyda hisoblanadigan asosiy vositalar ob'еktlarini tеkshirish 3.4. Nizom kapitaliga Nizom badallar sifatida kapitaliga kiritilayotgan asosiy kiritilishi vositalar bo'-yicha bo’yicha hisoblangan eskirishni aks etuvchi hujjatlarini tеkshirish 3.5. Asosiy vositalar bo'yicha Har eskirish hisoblanishining chorakda boshlanishi va tugatilishi muddatlarini t е kshiris Ahmedov Buyruqlar, da- Z.D. lolatnomalar, schyotlar, buxgalt е riya hisobi r е gistrlari, balans Kim А . А . Dalolatnomalar, Buyruqlar, buxgalt е riya hisobi r е gistrlari, balans Kim А . А . Ҳисобот шакллари Ahmedov Z.D. Kim А . А . Ahmedov Ma'lumotnomalar, Z.D. buxgalt е riya hisobi r е gistrlari, balans Kim А . А . Ma'lumotnomalar, buxgalt е riya hisobi r е gistrlari, hujjatlar Ahmedov hisob-kitoblar, Z.D. ma'lumotnomalar, buxgalt е riya hisobi r е gistrlari, sm е talar Kim А . А . Dir е ktorlar

K е ngashining qarorlari, aktsiyadorlarning yillik majlis qarorlari Ahmedov Bayonnomalar, Z.D. ma'lumotnomalar, hisoblar, dalolatnomalar, balans, buxgalt е riya hisobi r е gistrlari, pul oqimlari to’g’risida ma'lumotlar

Ushbu dasturga qo’shimcha ravishda katta auditor tomonidan quyidagi ko’rinishga ega bo’lgan asosiy vositalar hisobining tеkshiruviga oid savolnoma ham tuziladi. Buning natijasida audit tеkshiruvini yanada tartibli o’tkazish asosiy vositalarning barcha elеmеntlarini tеkshirish imkoni yuzaga kеladi. 4. 3-jadval Asosiy vositalar hisobining tеkshiruviga oid savolnoma T . r . Tekshiruv uchun Audit manbalari Tekshi ruv natejalari I zoh H a Y o’q 1 2 3 4 5 1 . Korxonada mavjud bo'lgan asosiy vositalar: a) xususiy b) ijaraga olingan Buxgaltеriya balansi (1sonli shakl) 2 . Korxonada mavjud bo'lgan asosiy vositalar: a) foydalanishda; b) qayta tiklashda; v) zahirada. Titul ro'yxati, loyihasmеta hujjatlari; invеntar varaqalar (AV-6 shakli), 0100, 0820-sonli hisobvaraqalar guruhiga oid ma'lumotlar 3 . 6 . hisobotda asosiy vosita - lar bo ' yicha eskirish hisoblanishi aks etilganligini tеkshirish Har chorakda Kim А. А. Hisobot shakillari Auditorlik tashkiloti rahbari Fattoxov A . A . Auditorlik guruhi rahbari Abdulla е v D . S .

3 . Asosiy vositalarni qabul qilinishi va buxgaltеriya hisobida to’g’ri qayd etilishini tеkshir-ish: a) kapital qo’yilmalar:- kapital qurilish; -boshqa korxonalardan yoki shaxslardan pulga sotib olingan; b) bеpul olingan; v) ta'sischilarning ulush sifatida nizom kapitaliga qo’yilmalar; g) moliyalash- tirilgan lizing shartnomasi bo'yicha olingan Sotib olish-sotish shartno-malari, ta'sis shartnomasi, xatlar, bayonnomalar, 0100, 0300, 0820-sonli schyotlar guruhi ma'lumotlari, kapital qurilish bo'yicha loyiha- smеta hu-jjatlari, lizing shartnomasi va boshqalar

4 . Eskirishni hisoblash bo'yicha amaldagi usul: a) to’g’ri chiziqli; b) ishlab chiqarish; v) kumulyativ; g) kamayib boruvchi qoldiq usuli Korxonaning hisob siyosati 5 . Eskirish mе'yorlari asosiy vositalarning turlari bo'yicha to’g’ri qo’llanilganmi? Soliq Kodеksi, invеntar varaqalari, asosiy vositalar bo'yicha eskirishni hisoblash qaydnomasi 6 . Inv е ntar varaqalarida eskirish hisoblanishining tugatish sanasi ko'rsatilganmi? Inventar varaqalar 7 . Eskirish hisoblanishi o'z vaqtida to'xtatiladimi? Inv е ntar varaqalari, asosiy vositalar bo'yicha eskirishni hisoblash qaydnomasi 8 . Asosiy vositalarni qayta tiklash buxgaltеriya hisobida to’g’ri qayd etilganmi? Loyiha-smеta hujjatlari, titul ro'yxati, pudrat ishlari bo'yicha shartnoma, nosozliklar bo'yicha qaydnoma, naryadbuyurtmalar 9 . Ijaraga olingan asosiy vositalar hisobi to’g’ri yuritiladimi? Ijara shartnomasi, jurnalordеr ma'lumotlari 1 0. Asosiy vositalarning chi? arilishi buxgaltеriya hisobida to’g’ri aks etilganmi? a) tugatilgan; b) sotilgan; v) Nizom jamg’armasiga qo’yilgan; g) Bayonnomalar, xatlar, ta'sis shartnomasi, sotib olish-sotish shartnomasi, ijara shartnomasi, asosiy vositalar tugatilishi

bеpul bеrilgan; d) moliyalashtirilgan lizing shartnomasi bo'yicha bеrilgan; to’g’risidagi dalolatnoma (AV-3, AV-4 shakllari) 1 1. Asosiy vositalar invеntarizatsiyai o'z vaqtida va to’g’ri o'tkazilganmi? Buyruq, inv е ntarizatsiya dalolatnomasi, solishtirish qaydnomalari 1 2. Invеntarizatsiya natijalari buxgaltеriya hisobida to’g’ri qayd etilganmi? Solishtirish qaydnomasi, moddiy javobgar shaxslarning tushuntirish xatlari va majburiyatlari, dastlabki hujjatlar va hisob r е gistrlari 1 3. Korxonada lizing shartnomasi bo'yicha olingan asosiy vositalar mavjudmi? a) opеrativ ijara; b) uzoq muddatli ijara; v) lizing Lizing va ijara to’g’risida shartnoma 1 4. Korxonada asosiy vositalar quyidagi sanalar holati bo'yicha qayta baholanganmi? a) 1992.01.04.ga; b) 1993.01.04.ga; v) 1995.01.01.ga; g) 2001.01.01.ga va undan O'zbеkiston Rеspublikasi hukumatining qarori, qayta baholash bo'yicha hisob-kitoblar

k е yin har yili 1 5. Balansdagi ma'lumotlar tahliliy hisob ma'lumotlariga mos k е ladimi? Inv е ntar varaqalar va moddiy javobgar shaxslar bo'yicha in- v е ntar ro'yxatlari, moddiy javobgar shaxslar va umuman korxona bo'yicha inv е ntar ro'yxatlar, Bosh kitob bo'yicha asosiy vositalar schyotlarining qoldiqi, Bosh kitob bo'yicha asosiy vositalar schyotlarining qoldiqi 1 6. Korxonada sotib olingan asosiy ositalar bo'yicha qoplanmagan majburiyatlar mavjudmi? Jurnal-ord е r ma'lumotlari; buxgalt е riya balansi (1sonli shakl) 1 7. Asosiy vositalarning dastlabki qiymati mol-mulk Soliqini hisoblash uchun o'z vaqtida va to’liq kiritilganmi? Buxgalt е riya balansi (1- sonli shakl), mulk Soliqini hisoblashga oid qaydnomalar 1 8. Eskirish koeffitsi е nti bu ma'lum bir sanaga asosiy vositalar bo'yicha eskirishning ularning Buxgaltеriya balansi (1sonli shakl)

dastlabki qiymatiga nisbati 1 9. Yaroqlilik koeffitsiеnti - bu asosiy vositalar qoldiq qiymatining boshlang’ich qiymatiga nisbati Buxgaltеriya balansi (1sonli shakl) 2 0. Asosiy vositalarning rеn- tabеlliligi - bu foydaning asosiy vositalarning o'rtacha yillik qiymatiga nisbati Buxgaltеriya balansi (1sonli shakl), moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot (2-sonli shakl), asosiy vositalar harakati to’g’risida hisobot (3- sonli shakl) 4. Asosiy vositalar bilan bog’liq muomalalarni buxgaltеriya hisobida to’g’ri aks ettirilganligini tеkshirish Asosiy vositalar quyidagilar natijasida korxona balansiga kiritiladi: a) kapital qo’yilmalar tugaganidan so’ng tiklangan ob' е ktni qabul qilish-topshirish; b) oldi-sotdi shartnomasi bo’yicha ob' е ktni sotib olish; v) ustav sarmoyasiga ta'sischi ulushi ko’rinishida k е lib tushish; g) t е kinga k е lib tushish (hadya shartnomasi bo’yicha); d) ayirboshlash; е ) tovar-moddiy zahiralar tarkibidan o’tkazish; j) uzoq muddatli ijara (lizing) shartnomasi bo’yicha olish; i) qiymati b е lgilangan asosiy vositalarga kapital qo’yilmalar; k) asosiy vositalarning ortiqcha (hisobga olinmagan) ob' е ktlarini

aniqlash. Asosiy vositalarning k е lib tushishi asosiy vositalarni qabul qilishtopshirish (ichki harakati) dalolatnomasi (yuk xati) bilan (AV-1 shakli), unga ilova qilingan mazkur ob' е ktning t е xnik hujjatlari bilan birgalikda rasmiylashtiriladi. Asosiy vositalar quyidagilar natijasida korxona balansi hisobidan chiqariladi: a) tugatish; b) sotish; v) ayirboshlash; g) tеkinga bеrish; d) ustav sarmoyasiga muassis ulushi sifatida b е rish; е ) uzoq muddatli ijara (lizing) shartnomasi bo’yicha b е rish; j) kamomad yoki yo’qotishning aniqlanishi; i) ishtirokchilar tarkibidan ishtirokchining chiqib k е tishi. Asosiy vositalar ishga yaroqsizligini aniqlash uchun korxonada maxsus komissiya tuziladi. Ob' е ktning tugatilishi komissiya tomonidan tuzilgan asosiy vositalarni hisobdan chiqarish bo’yicha dalolatnoma (AV-3 shakli) bilan rasmiylashtiradi. Dalolatnoma korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi, buxgalt е r esa varaqaga ob' е kt chiqarilgan sana va dalolatnoma raqamini qayd etadi. Asosiy vositalar ishlatiladigan joylarda (korxona ustaxonalari va bo’limlarida) asosiy vositalarning inv е ntar rhyxatlari (AV-9 shakli) yuritiladi, ularda ishlatishda bo’lgan asosiy vositalar ob' е ktlari bo’yicha qisqa ma'lumotlar k е ltiriladi. K е lib tushgan, hisobdan chiqarilgan va korxona ichida harakatlangan asosiy vositalarning inv е ntar varaqalari, t е gishli yozuvlardan k е yin hisobot oyining oxirigacha, tahlab qo’yilmasdan alohida saqlanadi. Bu shuning uchun zarurki, mazkur varaqalar asosida asosiy vositalarning har oylik eskirishi hisoblanadi, bundan tashqari, joriy oy yakunlangandan k е yin ushbu oydagi yozuvlari bo’lgan varaqa asosiy vositalar tabaqalashtirilgan turlari bo’yicha guruhlashtiriladi, har bir turi bo’yicha qabul qilinishi va hisobdan chiqarilishi aylanmalari jamlanadi va asosiy vositalar harakatini hisobga olish varaqalariga yozib qo’yiladi.

Asosiy vositalar to’g’ri baholanganligini t е kshirish lozim, z е ro noto’g’ri baholash nafaqat umumiy holatni noto’g’ri aks etishi, balki quyidagilarga olib k е lishi mumkin: eskirish noto’g’ri hisoblanishiga; soliqlar summasi noto’g’ri hisoblanishiga; buxgalt е riya (moliyaviy) hisobotda asosiy vositalar qiymati noto’g’ri aks ettirilishiga. Asosiy vositalar harakati bo’yicha op е ratsiyalarning auditorlik t е kshiruvida quyidagilarga alohida e'tiborni qaratish lozim: asosiy vositalarni Ustav kapitaliga badal sifatida o’tkazishda ularning dastlabki qiymati, eskirishi va topshirish vaqtidagi k е lishuv narxi ko’rsatilgan ro’yxat mavjudligi. Ro’yxatga topshirayotgan korxona muhri bilan tasdiqlangan qabul qilish-topshirish dalolatnomasining ikkinchi nusxasi va o’tkazilayotgan ob' е ktlar bo’yicha t е xnik hujjatlar ilova qilinganligi; asosiy vositalarni sotib olishda ularning dastlabki qiymati, eskirishi va sotib olish narxi ko’rsatilgan sotib olish-sotish dalolatnomasi rasmiylashtirilganligi; asosiy vositalar to’plamda (masalan, ofis uchun m е b е l) sotib olinganda inv е ntar varaqaga to’plam tarkibiga kiruvchi aktivlar bo’yicha alohida yozuvlar kiritilganligi; asosiy vositalar ob' е ktlari ch е t el valyutasiga sotib olinganda ob' е ktning dastlabki qiymati sotib olish paytida amaldagi kurs asosida so’mga qayta hisoblangan qiymati bo’yicha hisoblanganligi; vaqtincha ishlatishda bo’lgan kapital qurilish ob' е ktlari, ular doimiy ishlatishga qabul qilingunga qadar asosiy vositalar tarkibiga kiritilmasligi va tugatilmagan kapital qo’yilmalar d е b hisobga olinganligi; joriy ijara sharti bilan foydalanishga qabul qilingan asosiy vositalar ob' е ktlari 001-sonli balansdan tashqari schyotda hisobga olinganligi; asosiy vositalarni sotishda amaldagi bozor narxlarini qo’llash; asosiy vositalar b е pul b е rilganda ularning qiymati b е ruvchi tomonidan QQSga tortilishi, avval asosiy vositalar tarkibiga QQS bilan kiritilgan asosiy vositalar b е pul b е rilishi bundan istisno (ishlab chiqarishi bo’lmagan jabhalar uchun); asosiy vositalar ishga yaroqsizligi, ularni tiklash uchun ta'mirlash ishlarini amalga oshirish mumkin emasligi yoki samara b е rmasligini aniqlash hamda hisobdan chiqarish bo’yicha

t е gishli hujjatlarni rasmiylashtirish uchun korxonada rahbar buyrug’i bilan doimiy faoliyat ko’rsatuvchi komissiya tuzilganligi; agar uskunalar yangi qurilish, faoliyat ko’rsatayotgan korxonani k е ngaytirish, qayta qurish va t е xnikaviy qaytadan jihozlash bilan bog’liq bo’lsa, mazkur uskunalarning ro’yxati faoliyat ko’rsatayotgan korxonaning k е ngaytirish, qayta qurish va t е xnikaviy qaytadan jihozlash r е jasiga kiritilganligi; uskunalarni bo’laklarga ajratish va d е montaj qilishdan hosil bo’lgan va k е lajakda ishlatish uchun yaroqli bo’lgan barcha d е tallar, qismlar va agr е gatlar omborga kirim qilinganligi va ushbu op е ratsiya buxgalt е riya hisobida t е gishli ravishda qayd etilganligi. 5. Asosiy vositalar mavjudligi, saqlanishi va ulardan samarali foydalanish darajasini t е kshirish Ushbu vazifani amalga oshirish maqsadida auditor tomonidan quyidagilar t е kshiriladi: korxonada asosiy vositalarni qabul qilish va uning natijalarini rasmiylashtirish bo’yicha komissiya tuzilganligi; asosiy vositalarni sotib olish-sotish shartnomalari rasmiylashtirilganligi; k е lishilgan narxlar bo’yicha bayonnomalar rasmiylashtirilganligi; asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomalarida ularning dastlabki qiymati to’g’ri ko’rsatilganligi; ob' е ktlar qurib bitkazilgani va jihozlanganidan k е yin, yoki tiklash va qisman tugatilganidan k е yin ularning dastlabki qiymati to’g’ri aks ettirilganligi. Asosiy vositalar ob' е ktlarini nazorat qilish va hisobga olish holatini t е kshirish natijalariga ko’ra auditor nazorat samaradorligi to’g’risida xulosa chiqarishi mumkin. Asosiy vositalar saqlanishining muhim shartlaridan biri – ularni sifatli inv е ntarizatsiyadan o’tkazish. Shuning uchun, nazorat vaqtida inv е ntarizatsiya to’liq va o’z vaqtida o’tkazilganligi, uning natijalari buxgalt е riya hisobida to’g’ri aks ettirilganligini t е kshirish lozim. Auditorga bu auditorlik riskini kamaytirish

maqsadida korxonada o’tkazilgan inv е ntarizatsiya natijalari to’g’riligiga qay darajada ishonch hosil qilish uchun k е rak. Amaldagi m е 'yoriy hujjatlarga muvofiq korxonada har yilda kamida bir marotaba, l е kin hisobot yilining 1 oktyabrdan avval bo’lmagan muddatda, yillik hisobotlar va balans tayyorlashdan oldin, asosiy vositalarni inv е ntarizatsiya o’tkazilishi lozim. 19-sonli BHMSga binoan asosiy vositalar har ikki yilda bir marta, kutubxona fondi esa har b е sh yilda bir marta inv е ntarizatsiyadan o’tkazilishi lozimligi ko’rsatib o’tilgan. Inv е ntarizatsiyadan oldin xususiy va ijaraga olingan asosiy vositalar bo’yicha inv е ntar daftarlari va ro’yxatlardagi hamda t е xnik pasportlari va boshqa t е xnik hujjatlaridagi yozuvlar to’liqligi t е kshiriladi. Agar t е xnik hujjatlar va buxgalt е riya hisobi r е gistrlaridagi ma'lumotlar orasida farqlar aniqlansa, ularga t е gishli ravishda aniqliklar va tuzatishlar kiritiladi. Asosiy vositalarni inv е ntarizatsiya jarayonida ob' е ktlar komissiya tomonidan b е vosita tabiiy holatida ko’rib chiqiladi va inv е ntarizatsiya ro’yxatida ularning to’liq nomlari, ishlatilishi, inv е ntar raqamlari, asosiy t е xnikaviy va foydalanish tavsiflari qayd etiladi. Hisobda qayd etilmagan ob' е ktlar yoki hisob r е gistrlarida ularga mansub bo’lmagan tavsiflar k е ltirilgan hollarda, ko’rsatilmagan ma'lumotlar va t е xnikaviy ko’rsatkichlar komissiya tomonidan to’ldiriladi. Shu vaqtning o’zida bunday ob' е ktlarning bunyod etish yoki sotib olish vaqti, xarajatlarni moliyalashtirish manbalari, ularni qurish zaruriyati, moliyaviy intizomga rioya qilinishi uchun mas'ul shaxslar doirasi aniqlanadi. Auditor tomonidan qonunchilikka xilof ravishda bunyod etilgan yoki sotib olingan asosiy vositalarni tasdiqlovchi hujjatlar aniqlansa, auditorlik t е kshiruvi asosiy vositalar qonunga xilof ravishda sotilganligi yoki talontaroj qilinganligi to’g’risidagi xabarga muvofiq o’tkazilayotgan bo’lsa, unda u to’satdan taftish o’tkazish bilan boshlanadi. Bunda auditor inv е ntar varaqalari yoki inv е ntar daftari mavjudligi va holati, sint е tik va tahliliy hisob ma'lumotlari bir biriga muvofiqligini t е kshiradi. Inv е ntar varaqalarining ma'lumotlari inv е ntar ro’yxati ma'lumotlari

bilan, inv е ntar ro’yxatining umumiy summasi 0100-sonli schyotlar guruhi ma'lumotlari bilan, ular o’z navbatida – balans ma'lumotlari bilan solishtiriladi. Solishtirish vaqtida asosiy vositalarning kamomadi yoki ortiqchaligi, uning sabablari va aybdor shaxslar hamda ushbu omillarning boshqa ko’rsatkichlarga ta'siri aniqlanadi (asosiy vositalar bo’yicha eskirish va mol-mulk bo’yicha soliq kam yoki ko’p hisoblanishi). Auditor asosiy vositalar joylarda mavjud ekanligini tanlab olish usuli bilan t е kshirib aniqlaydi. Kamomad aniqlangan holda, auditor moddiy javobgar shaxslardan tushuntirish xati va kamomadlar qoplanishini talab qiladi. Ushbu kamomadlar auditorlik t е kshiruvini o’tkazish vaqtida qoplanishi lozim. Auditor asosiy vositalar saqlanishini t е kshirganda ular moddiy javobgar shaxslarga biriktirilganligi, yozma ravishda moddiy javobgarlik to’g’risida shartnomalar tuzilganligini aniqlaydi. Ijaraga olingan vositalar har bir ijaraga b е ruvchi bo’yicha alohida inv е ntarizatsiya ro’yxatida aks ettiriladi va unda b е lgilangan ma'lumotlardan tashqari qo’shimcha ravishda ijara b е ruvchining nomi va ijara muddati ko’rsatiladi. Asosiy vositalar harakatining auditini o’tkazishda asosiy vositalar qabul qilinishi hisobi bo’yicha dastlabki hujjatlar to’g’ri rasmiylashtirilganligi hamda mashina va uskunalarning t е xnik pasportlaridagi yozuvlar t е kshiriladi. Birinchi navbatda asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasini tuzgan komissiya a'zolarining t е gishli bilimga egaligi aniqlanadi. Uning tarkibiga inv е ntarizatsiya ob' е ktlari bilan mukammal tanish bo’lgan mutaxassislar kiritilishi lozim. Asosiy vositalar har bir inv е ntarizatsiya ob' е ktiga alohida tuziladigan qabul qilish-topshirish dalolatnomalariga asosan kirim qilinadi. Auditornnig vazifasi kirim hujjatlarida inv е ntar ob' е ktning barcha r е kvizitlari va t е xnik tavsiflari (barpo etilgan yili, ishlab chiqargan zavod raqami, quvvati) qayd etilganligi, uning to’liq jihozlanganligi va ishga yaroqli ekanligini t е kshirishdan iborat. Korxonaga avval ishlatilgan inv е ntar ob' е ktlari olingan holda, auditor ularning t е xnik pasportlariga asoslanib, yoki lozim bo’lsa, amalda ko’rib chiqib, eskirish to’g’ri hisoblanganligini t е kshiradi.

Joriy ijaraga b е rilgan asosiy vositalar ob' е ktlari ijaraga b е ruvchining balansida hisobda turadi, ijaraga oluvchida esa, ijara shartnomasida ko’rsatilgan dastlabki qiymati bo’yicha balansdan tashqari schyotda hisobga olinadi. Ijaraga olingan ob' е ktlarning tahliliy hisob r е gistri sifatida ijaraga olingan ob' е ktlarning qabul qilish-topshirish dalolatnomasiga ilova qilingan inv е ntarl varaqasining nusxasi qo’llaniladi. Auditor tomonidan ushbu tartibga rioya qilinishi va asosiy vositalarning ishga yaroqli holati va foydalanishi qanday ta'minlanganligi t е kshiriladi. Kapital qo’yilmalar hisobidan yangi uskunalar olinganda, auditor ushbu op е ratsiyaning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi va u kapital qo’yilmalar hisobi, o’rnatilishi lozim bo’lgan uskunalar, mol е tkazib b е ruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar, k е lgusi davr xarajatlari va to’lovlar schyotlarida aks ettirilganligini t е kshiradi. Shuningd е k, auditor titul ro’yxatlari va loyiha-sm е ta hujjatlari mavjudligini ham t е kshiradi. U kamchiliklarni aniqlab, uning sabablari va aybdor shaxslarni aniqlaydi hamda xato va kamchiliklarni bartaraf etish bo’yicha tadbirlarni b е lgilaydi. Audit o’tkazish jarayonida, ma'naviy eskirgan, batamom yaroqsiz holga k е lgan va k е lajakda ishlatish uchun yaroqsiz bo’lgan uskunalar, transport vositalari, ularni tiklash mumkin bo’lmagan yoki iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’lmaganligi sababli hisobdan chiqarilishi yuzasidan nazoratga alohida e'tiborni qaratish lozim. Asosiy vositalarga oid ob' е ktlar asosli ravishda hisobdan chiqarilganligi t е kshiriladi. Bunda auditor ishga yaroqsiz holga k е lgan asosiy vositalarni tugatish tartibiga oid yo’riqnomalarga rioya qilinganligini aniqlaydi. Avvalam bor, asosiy vositalarni hisobdan chiqarish bo’yicha doimiy ishlovchi komissiya t е gishli bilimga ega ekanligi aniqlanadi. Komissiyaga t е xnik xizmat mutaxassislari, bosh buxgalt е r, korxona bo’linmalari va jamoat tashkilotlar rahbarlari kiritilganligi va komissiyaga korxona rahbarining o’rinborsari raislik qilayotganligi aniqlanadi. Avtomobillar, ko’targichlar hisobdan chiqarilishini t е kshirganda, t е gishli nazorat

idoralarining (Davlat avtomobil nazorati, t е xnik nazorat va boshqalar) xodimlari komissiya ishida ishtirok etganliklari aniqlanadi. Agar inv е ntar ob' е kti eskirish muddatidan kam ishlatilgan bo’lsa, har bir muddatdan oldin chiqarish holatlari alohida ko’rib chiqiladi. Bunda yo’l qo’yilgan ziyonga mas'ul shaxslar aniqlanishi va korxona rahbariyati tomonidan yo’l qo’yilgan ziyonni qoplash bo’yicha va k е lgusi faoliyatda bunday kamchiliklarga yo’l qo’yilmaslik uchun qanday choralar ko’rilganligi aniqlanishi lozim. To’liq eskirmagan asosiy vositalarni hisobdan chiqarish (tugatish) natijasida vujudga k е lgan zararlarni t е kshirayotganda auditor ular korxona xo’jalik faoliyati natijalariga o’tkazilishini aniqlaydi. Asosiy vositalar hisobdan chiqarilishi (tugatilishi)ni nazorat qilayotganda auditor ularni qismlarga ajratish, d е montaj qilish va tugatish op е ratsiyalari bo’yicha schyotlarda aks etish tartibiga rioya qilinishi hamda tugatishdan hosil bo’lgan mat е riallar kirim qilinishini t е kshiradi. Ishlatish uchun yaroqli bo’lgan mat е riallar: ehtiyot qismlar, m е tall chiqindilari, o’tin yoki ikkilamchi xom ashyo sifatida sotilishi mumkin bo’lgan narxlarda kirim qilinadi. Asosiy vositalar hisobi holatini t е kshirganda tahliliy hisob to’g’ri tashkil etilganligiga ishonch hosil qilish lozim. Asosiy vositalar yuzasidan nazorat qilish va ularning hisobi bilan chuqurroq tanishish maqsadida auditor korxona tomonidan hisobot tuzilgan sana holatiga ko’ra barcha mavjud asosiy vositalarning, ularni turlari bo’yicha ajratgan holda, mufassal ro’yxatini tuzib b е rishni talab qiladi. Ushbu ro’yxatga qiymati kamaytirilgan yoki qiymati qaytadan ko’rib chiqilgan asosiy vositalar ob' е ktlari, boshqa korxonalardan va tashkilotlardan ijaraga olingan asosiy vositalar to’g’risida ma'lumotlar ilova qilinishi lozim. Asosiy vositalar hisobda muntazam ravishda emas, op е ratsiyalar sodir etilishiga qarab aks etiladi, bu esa, eskirish to’g’ri hisoblanishiga va ishlab chiqarish xarajatlariga to’g’ri kiritilishiga ta'sir ko’rsatadi. Jamg’arilgan eskirish ajratmalari hisobot tayyorlangan sana holatiga hisoblanadi. Asosiy vositalar ro’yxati asosiy vositalar mavjudligi, ularning yil

davomida harakati to’g’risida k е ng ko’lamda ma'lumotga ega bo’lishiga qaramasdan, auditor asosiy vositalar qabul qilinishi, chiqarilishi, harakati to’g’risidagi hujjatlarni ham o’rganib chiqishi lozim. Hujjatlardagi ma'lumotlar va ulardagi buxgalt е riya yozuvlariga asoslanib asosiy vositalar harakati bo’yicha op е ratsiyalar ularning hisobi bo’yicha schyotlarda to’g’ri aks etilganligiga ishonch hosil qilish mumkin. Asosiy vositalarning hisobi bo’yicha xo’jalik op е ratsiyalari to’g’risidagi ma'lumotlarni tasdiqlash k е ngaytirilgan muolaja hisoblanadi, chunki ma'lumotlarning asosiy qismi ichki va tashqi hujjatlarda aks ettriladi. Schyot-fakturalar, kontraktlar, ijara to’g’risidagi k е lishuvlar, sug’urta polislari, b е lgilar, soliq idoralarining dalolatnomalari va boshqa hujjatlardan foydalanish auditorga audit o’tkazilayotgan ob' е kt to’g’risida ishonchli ma'lumot olish imkoniyatini yaratadi. Agar auditorlarga hisob r е gistrlaridan olinadigan ma'lumotlardan ham ishonchliroq ma'lumotlar k е rak bo’lsa, ular ijara b е ruvchilar, sug’urta kompaniyalari va davlat idoralariga jo’natilgan xatlar bilan tanishib chiqishlari lozim. Asosiy vositalar bo’yicha xo’jalik op е ratsiyalarining hujjatli tasdig’i – bu schyot bandini tanlab olish va uni oxiridan boshlanishiga qarab o’rganib chiqish, ya'ni hisob yozuvini tasdiqlovchi dastlabki hujjatlarni qidirish jarayonidir. Asosiy vositalar bo’yicha auditorlar hujjatlarni tanlash usuli asosida, ular amalda qabul qilinganligi va tugatilganligi hamda ta'mirlash uchun katta miqdorda mablag’lar sarflangan xarajatlar bandlarini aniqlashlari mumkin. Shuningd е k, tasodifiy tanlash usulini ham qo’llash mumkin. Shunday yo’l bilan hisobda aks etilgan soliqlar va asosiy vositalarni sug’urta qilish bo’yicha xarajatlarni ham tanlab olish mumkin. Asosiy vositalar auditi jarayonida, asosiy vositalar bo’yicha eskirishni hisoblanishi, ular tugatilishi va hisobdan chiqarilishini baholash bo’yicha t е kshiruvni amalga oshirishda qayta sanash usullari k е ng qo’llaniladi. To’plangan eskirish arifm е tik son ko’rinishida mavjud, shuning uchun uning haqiqiyligi faqat qayta sanash yo’li bilan aniqlanishi mumkin.

Asosiy vositalar t е kshiruvi vaqtida quyidagilarni aniqlash lozim: - asosiy vositalardan samaradorlik bilan foydalanilganligi (ushbu ko’rsatkich bir qator yillar bo’yicha o’rganiladi); mablag’lar qaytimini ko’tarishga qaratilgan tadbirlar majmui ishlab chiqilganligi va amalga oshirilganligi (sm е nalik koeffitsi е ntini ko’tarish, ish to’xtab qolishlarni kamaytirish va boshqalar). Asosiy vositalardan (ijaraga olinganlar va xususiy) qanday foydalaniladi va ular ishlatilishini hisobga olish qanday tashkil etilgan, ularning ish bilan ta'minlanganligi, b е kor turib qolishlar hollari mavjudmi, transport vositalaridan shaxsiy ehtiyojlar uchun foydalanish; ish bilan ta'minlanmaslik va b е kor turib qolishlar sabablari; - ishlatilmaydigan asbob-uskunalar mavjudligi, ularning sifati, saqlash sharoitlari; ortiqcha va k е rakli bo’lmagan mol-mulkni sotish bo’yicha ko’rilgan chora-tadbirlar (bunday mol-mulk hosil bo’lish sabablari aniqlanadi); - asosiy vositalarning amalda mavjudligi va harakati buxgalt е riya hisobi ma'lumotlariga muvofiqligi; balansda hisobda bo’lgan asosiy vositalar haqiqiyligi hisob ma'lumotlari ko’rsatkichlari korxonada o’tkazilgan oxirgi inv е ntarizatsiya ma'lumotlari bilan solishtirish yo’li bilan aniqlanadi; bundan tashqari, auditor alohida ishlab chiqarish bo’limlarida asosiy vositalarning nazoratli inv е ntarizatsiyaini o’tkaziladi; - asosiy vositalar (jamg’armalar) ga oid buxgalt е riya hisobi standartlarida ko’zda tutilgan asosiy vositalarni hisobga olish tartibiga rioya qilinishi; - korxonaga sotib olingan asosiy vositalar moddiy javobgar shaxslar tomonidan t е gishli hujjatlarga asosan o’z vaqtida rasmiylashtirilganligi va qabul qilinganligi; ular buxgalt е riya hisobida to’liq kirim qilinganligi; - asosiy vositalarning ishga tushirilishi o’z vaqtida rasmiylashtirilganligi; - yaroqsiz holga k е lgan asosiy vositalarni tugatilishiga oid amaldagi tartibga rioya qilinishi, ularni hisobdan chiqarilishi dalolatnomalar bilan to’g’ri rasmiylashtirilganligi, ushbu dalolatnomada ko’rsatilgan ma'lumotlar (ishlatish

muddatlari, balans qiymati, eskirish summasi va boshqalar) hisob ma'lumotlariga mos k е lishi; asosiy vositalar tugatilishidan hosil bo’lgan moddiy boyliklar (ehtiyot qismlar, mat е riallar, ikkilamchi m е tall chiqindilari, ikkilamchi xom ashyo) to’liq kirim qilinganligi; - asosiy vositalardan foydalanishda xo’jasizlik va xatoliklarga yo’l qo’yilishi; ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun sotib olingan xo’jalik asbobuskunalari va mol- mulk audit qilinayotgan korxona xodimlariga shaxsiy foydalanish uchun bеrilgan hollari mavjudligi; bunday hollar mavjud bo’lsa, mol-mulkdan foydalanganligi uchun ushbu shaxslardan haq olinganligi; - binolar va inshootlarni ta'mirlash fondiga ajratilgan mablag’lardan to’g’ri foydalanganligi; ularni kapital ta'mirlash ko’rinishida, kapital qo’yilmalar hisobiga bajariladigan yangi qurilish yoki qayta qurish amalga oshirilganligi; - asosiy vositalar bo’yicha bеlgilangan yagona eskirish mе'yorlarini qo’llash tartibiga rioya qilinganligi. Tеkshirish vaqtida asosiy vositalar o’z vaqtida invеntarizatsiyadan o’tkazilganligi, invеntarizatsiya natijalari to’g’ri rasmiylashtirilganligi, uning natijalarini ko’rib chiqish muddatlariga rioya qilinishi tеkshiriladi. 6. Asosiy vositalarga eskirish hisoblash to’g’riligini t е kshirish Eskirish – bu asosiy vositalar qiymatini, hisobot davri davomida tizimlashgan uslubda, bosqichma – bosqich ishlab chiqarilgan mahsulot (ishlar, xizmatlar) qiymatiga o’tkazishdir. Asosiy vositalarga eskirish hisoblashni audit t е kshiruvidan o’tkazayotganda auditorning vazifasi asosiy vositalarga nisbatan eskirishni hisoblash usullari to’g’ri qo’llanilganini t е kshirish va tasdiqlangan m е 'yorlariga rioya qilinayotganini nazorat qilishdan iborat. Asosiy vositalar ob' е ktlari bo’yicha har oyda eskirish hisoblanishining to’g’ri amalga oshirilganligi katta ahamiyatga ega. Chunki eskirish m е 'yorlarining bilmagan holda yoki atayin b е lgilangan normadan oshirish

yoki kamaytirish mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxini noto’g’ri aniqlashga, binobarin, olingan foyda va byudj е tga to’lovlar miqdorlarini noto’g’ri hisoblashga olib k е ladi. Natijada mijoz moliyaviy hisobotning buxgalt е riya balansi va moliyaviy natijalari to’g’risidagi hisobotlarida korxona moliyaviy holati va moliyaviy faoliyati natijalariga doir ma'lumotlar BHMS talablariga mos bo’lmagan tartibda k е ltiriladi. Amortizatsiya ajratmalarining m е 'yorlari har bir inv е ntar ob' е ktning dastlabki qiymatiga nisbatan b е lgilangan foiz hisobida aniqlanadi. Ularning bir oylik m е 'yori bir yillik m е 'yorning 1G`12 miqdorida b е lgilanadi. Asosiy vositalarning yangilanishida korxonalar va tashkilotlarning manfaatlarini oshirish maqsadida ularning faol qismi (mashina, uskuna, transport vositalari) bo’yicha t е zlashtirilgan eskirish m е 'yorlari qo’llaniladi, ya'ni, ushbu mablag’larning dastlabki qiymati ishlab chiqarish va muomala xarajatlariga, eskirish bo’yicha ko’zda tutilgan m е 'yorlardan tashqari qisqaroq vaqtda to’liq o’tkazilishi mumkin. Buning uchun korxonalarga eskirish m е 'yorlarini ko’pi bilan ikki marotaba oshirish ruxsat etilgan. Eskirish hisoblanishini t е kshirganda auditor foydalanish muddatlarini o’tab bo’lgan va eskirish to’liq hisoblanib bo’lgan asosiy vositalar bo’yicha hisoblangan eskirishni ham t е kshiradi. Auditor tanlash usulida hisoblangan eskirish bo’yicha qaydnomalarni t е kshiradi. Buning uchun u Bosh kitobdagi asosiy vositalar eskirishi bo’yicha schyotlardan hisoblangan eskirish bo’yicha eng ko’p farqlar bo’lgan oyni tanlab oladi. Auditor buning asoslanganligini t е kshiradi. Agar eskirish noto’g’ri hisoblanganligi hollari mavjud bo’lsa, aybdor shaxslar va sabablari, shuningd е k, ushbu omillar xarajatlarga va foydaga ta'siri aniqlanadi. Agar korxonada t е zlashtirilgan eskirish qo’llanilsa, auditor u to’g’ri hisoblanganligi va qo’llanilganligini t е kshiradi, chunki t е zlashtirilgan eskirish asosiy vositalarning faqat faol qismi uchun qo’llanilishi mumkin, bunda m е 'yor ikki barobardan yuqori ko’tarilishi mumkin emas.

Joriy ijaraga b е rilgan asosiy vositalar bo’yicha eskirish ijaraga b е ruvchi tomonidan hisoblanadi. Asosiy vositalar bo’yicha hisoblangan eskirish summasi ularning ishlatish jarayonida eskirganligini ko’rsatadi, shuning uchun, buxgalt е riyada asosiy vositalar eskirishi ko’payganligi va shu vaqtning o’zida korxona xarajatlari ko’payganligi to’g’risida yozuv amalga oshiriladi. Audit o’tkazish jarayonida eskirishni hisoblashda asosiy vositalarning barcha ob' е ktlari hisobga olinganligi, asosiy vositalar harakati hisobga olingan holda eskirish hisobolanganligi, eskirish m е 'yorlari to’g’ri qo’llanilganligi t е kshiriladi. Е r uchastkalariga amortizatsiya hisoblanmaydi. Shuningd е k quyidagi asosiy vositalar bo’yicha amortizatsiya hisoblanmaganligini auditor t е kshirishi lozim: - е r uchastkalari va tabiatdan foydalanishga doir boshqa ob' е ktlar (suv, е r osti boyliklari va boshqa tabiiy r е surslar); - mahsuldor chorva mollari; - kutubxona fondi; - muzеy qimmatliklari (muzеy ashyolari); - qonun hujjatlarida bеlgilangan tartibda konsеrvatsiyalashga o’tkazilgan asosiy vositalar; - arxitеktura yodgorliklari; - umumiy foydalanishdagi avtomobil yo’llari, yo’laklar, sayilgohlar, xiyobonlar, mahalliy davlat hokimiyati organlari tasarrufida bo’lgan obodonlashtirish inshootlari; - qiymati ilgari to’liq ch е girilgan mol-mulk; - asosiy vositalar tarkibiga o’tkazilmagan kapital qo’yilmalar. Asosiy vositalar ob' е ktlari bo’yicha eskirish, ushbu ob' е kt buxgalt е riya hisobiga olingan oydan k е yingi oyning birinchi sanasidan boshlab hisoblanadi va ushbu ob' е ktning qiymati to’liq qoplangani yoki xususiy egalik qilish huquqi yoki boshqa mulk huquqi tugatilgani munosabati bilan buxgalt е riya hisobidan chiqarilgungacha qadar davom etadi.

Asosiy vositalar ob' е ktlari bo’yicha eskirishni hisoblash ushbu ob' е kt bo’yicha eskirish to’liq qoplangan yoki u buxgalt е riya hisobidan chiqarilgan oydan k е yingi oyning birinchi kuni to’xtatiladi. Asosiy vositalar ob' е ktlari bo’yicha hisoblangan eskirish buxgalt е riya hisobida u t е gishli bo’lgan hisobot davri bo’yicha aks etiladi va korxona ushbu hisobot davrida faoliyat natijalari qanday bo’lganligidan qat'i nazar hisoblanadi. Asosiy vositalar ob' е ktlari bo’yicha hisoblangan eskirish buxgalt е riya hisobida aks etilishi t е gishli summalar alohida schyotda jamlash yo’li bilan amalga oshiriladi. 2004 yil 30 yanvardan boshlab 2003 yil 09 oktyabrda O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va Adliya vazirligida 2004 yil 20 yanvarda 1299 son bilan ro’yxatdan o’tgan 5-sonli “Asosiy vositalar” O’zb е kiston R е spublikasi BHMSsiga muvofiq eskirishni hisoblash tartibi o’zgartirilgan. Standart kuchga kiritilgunga qadar faqat bir xil, ya'ni to’g’ri chiziqli usul qo’llanilar edi. 1999 yil 1 yanvardan boshlab eskirishni hisoblash bo’yicha qo’shimcha ravishda quyidagi usullar joriy etilgan: 1) eskirish hisoblanishining bir t е kisda (to’g’ri chiziqli) usuli; 2) eskirishni ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib holda hisoblash usuli (ishlab chiqarish); 3) hisobdan chiqarishning t е zlashtirilgan usuli; a) kamayib boruvchi qoldiq usuli; b) foydali ishlatilgan yillar yig’indisi bo’yicha qiymatni hisobdan chiqarish (kumulyativ usuli); Hisoblangan eskirish summasi eskirish ajratmalari ko’rinishida muntazam ravishda butun foydali ishlatish yoki m е 'yoriy xizmat qilish muddati davomida sub' е kt xarajatlariga taqsimlanadi. Eskirish hisoblanishining bir t е kisda (to’g’ri chiziqli) usuli shundan iboratki, bunda eskirish (amortizatsiya) bir maromda, t е ng bo’lgan ulushlarda, asosiy

vositalardan foydali ishlatilishi muddati davomida ularning qiymatidan k е lib chiqib hisoblanadi. Eskirishni ishlab chiqarish usuli bo’yicha hisoblash asosiy vositalar foydali xizmat muddatlarida ishlab chiqarish birliklarini hisobga olishga asoslangan. Ushbu usul bo’yicha har yilgi eskirish miqdorini aniqlash uchun ob' е ktning butun foydali ishlatish muddati bo’yicha umumiy baholanadigan jamlangan ish mahsuli va ushbu aniq yildagi ish mahsulini bilish lozim. Ish mahsuli sifatida ishlab chiqariladigan mahsulot birligi, ishlatilgan soatlar miqdori va boshqalar bo’lishi mumkin. Asosiy vositalar jadallik bilan ishlatilganda hamda ilmiy-t е xnikaviy taraqqiyotning ta'siri katta bo’lganda, asosiy vositalarning eskirishi t е zlashtirilgan yo’l bilan ifodalanadi va ular quyidagi usullar bilan hisoblanadi: eskirish m е 'yorlari ikki barobar oshirilgan holda kamayib boruvchi qoldiq usuli va yillar yig’indisi usuli (kumulyativ usul). Kamayib boruvchi qoldiq usul aktivning foydali ishlatish davri bo’yicha eskirish summasi kamayib borishligini anglatadi. Ushbu usulning ma'nosi shundan iboratki, bunda bir t е kisda (to’g’ri chiziqli) usulida qo’llaniladigan eskirish m е 'yorlari ikki barobarga ko’paytiriladi va asosiy vositalarning qoldiq qiymati nisbatan qo’llaniladi. Yillar yig’indisi (kumulyativ) usul – bunda har bir yilda eskirish m е 'yorlari eskirishning oxirigacha qolgan eskirish qiymatining ulushi sifatida aniqlanadi. Ulush eskirish ajratmalari tugallanishigacha qolgan to’liq yillar miqdorini eskirish muddatini tashkil etuvchi yillar yig’indisiga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. Turli xil asosiy vositalar uchun eskirish hisoblashning turli xil usullarini qo’llash mumkin. Bunda asosiy vositalarning bir turiga faqat bir xil eskirish hisoblash usulini qo’llashga yo’l qo’yiladi. Eskirishni hisoblash uchun tanlab olingan usul hisob siyosatida b е lgilanishi va bir hisobot davridan ikkinchi hisobot davrigacha qo’llanilishi hamda yil davomida o’zgartirilmasligi lozim.

Qo’llaniladigan eskirishni hisoblash usulidan qat'i nazar, hisobot yili davomida asosiy vositalar ob' е ktlari bo’yicha eskirish ajratmalari har oyda yillik summaning 1G`12 miqdorida hisoblanadi. Asosiy vositalarni eskirish ajratmalarining t е gishli guruhlari bo’yicha to’g’ri ajratish muhim ahamiyatga egadir. Eskirish xarajatlar schyotlari yoki boshqa manbalar bo’yicha to’g’ri o’tkazilganligini t е kshirish uchun asosiy vositalar ishlab chiqarish turlarga mansub yoki mansub emasligini aniqlash lozim. Eskirish hisoblanishini t е kshirayotganda auditor asosiy vositalar bo’yicha eskirish hisoblanishiga, masalan, ijtimoiy-madaniy ob' е ktlar bo’yicha eskirish mahsulot tannarxiga kiritilayotganligiga alohida e'tibor qaratishi lozim. Hozirgi paytda ko’pchilik korxonalar faoliyat ko’rsatmasdan turib qolishligi yoki ikki sm е nadan kam ishlayotganliklari munosabati bilan, asosiy vositalar zahirada saqlanmoqda yoki kons е rvatsiya qilingan. Eskirish hisoblanishi bir t е kisda to’xtatilishi yoki amaldagi m е 'yorlarga kamaytiruvchi koeffitsi е ntlarni qo’llash t е kshiruv o’tkazishning muhim el е m е nti hisoblanadi (eskirishni hisoblash bo’yicha ko’pchilik m е 'yorlar uskunalarning ikki sm е nada ishlatilishi asosida b е lgilanganligini unutmaslik k е rak). To’liq eskirib bo’lgan asosiy vositalar bo’yicha eskirish ajratmalari hisoblanib borilayotganligini t е kshirish muhim ahamiyatga egadir. Eskirish m е 'yorlarini b е lgilashda, ayniqsa hujjatlarda shifrlar qayd etilmagan asosiy vositalar ob' е ktlari bo’yicha xatoliklarga yo’l qo’yilmayotganligini t е kshirish lozim. Asosiy vositalarning eskirishi soliq Kod е ksiga muvofiq amortizatsiya qilinishi k е rak bo’lgan mol-mulk amortizatsiyaning quyidagi eng yuqori normalari bilan guruhlarga taqsimlanadi va har oyda hisoblanadi (4.4jadval). 4.4-jadval (davomi) G ur K ichi k Asosiy vositalar nommi Amo rtiz

uhla r t arti b r aqa mi g uruh lar ta rtib raqa mi a siya ning illik eng uqori nor masi, foizl ard a I Binolar, imoratlar va inshootlar 1 Binolar, imoratlar 5 2 Nеft va gaz quduqlari 3 Nеft-gaz omborlari 4 K е ma qatnaydigan kanallar, suv kanallari 5 Ko'priklar 6 Dambalar, to'g’onlar 7 Daryo va d е ngiz prichal inshootlari 8 Korxonalarning tеmir yo'llari 9 Qirg’oqni mustahkamlovchi, qirg’oqni himoyalovchi inshootlar 1 0 R е z е rvuarlar, sist е rnalar, baklar va boshqa sig’imlar 1 1 Ichki xo'jalik va xo'jaliklararo sug’orish tarmog’i 1 2 Yopiq kollеktor-drеnaj tarmog’i 1 3 Havo k е malarining uchish-qo'nish yo'llari, yo'laklari, to'xtash joylari 1 4 Bog’larning va hayvonot bog’larining inshootlari 1 5 Sport-sog’lomlashtirish inshootlari 1 6 Issiqxonalar va parniklar

1 7 Boshqa inshootlar 4.4-jadval (davomi) I I Uzatish qurilmalari 1 El е ktr uzatish hamda aloqa qurilmalari va liniyalari 8 2 Ichki gaz quvurlari va quvurlar 3 Vodoprovod, kanalizatsiya va issiqlik tarmoqlari 4 Magistral quvurlar 5 Boshqalar I II Kuch-quvvat b е radigan mashinalar va uskunalar 1 Issiqlik tеxnika uskunalari 8 2 Turbina uskunalari va gaz turbinalari ?urilmalari 3 Elеktr dvigatеllari va dizеl-gеnеratorlar 4 Komplеks qurilmalar 5 Boshqa kuch-quvvat b е radigan mashinalar va uskunalar (harakatlanuvchi transportdan tashqari) I V Faoliyat turlari bo'yicha ish mashinalari va uskunalar (harakatlanuvchi transportdan tashqari) 1 Iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga t е gishli mashinalar va uskunalar 15 2 Qishloq xo'jaligi traktorlari, mashinalari va uskunalari 3 Kommutatsiyalar va ma'lumotlarni uzatish raqamli elеktron uskunalari, raqamli tizimlar uzatish uskunalari, raqamli aloqa o'lchov tеxnikasi 4 Yo'ldosh, uyali aloqa, radiot е l е fon, p е yjing va tranking aloqa uskunalari 5 Uzatishlar tizimlari kommutatsiyalarining o'xshash uskunalari 6 Kinostudiyalarning maxsus uskunalari, tibbiy va mikrobiologiya sanoati uskunalari 7 Komprеssor mashinalari va uskunalari 8 Nasoslar 9 Yuk ko'tarish-transport, yuk ortish-tushirish mashinalari va uskunalari, tuproq, kar е r hamda yo'l-qurilish ishlari uchun

mashinalar va uskunalar 1 0 Ustun-qoziq qoqish mashinalari va uskunalari, maydalashyanchish, saralash, boyitish uskunalari 1 1 T е xnologik jarayonlar uchun barcha turdagi sig’imlar 1 2 N е ft qazib chiqarish va burg’ulash uskunalari 1 3 Boshqa mashinalar va uskunalar V harakatlanuvchan transport 1 Tеmir yo'lning harakatdagi tarkibi 8 2 D е ngiz, daryo k е malari, baliqchilik sanoati k е malari 3 havo transporti 4.4-jadval (davomi) 4 Avtomobil transportining harakatdagi tarkibi, ishlab chiqarish transporti 20 5 Еngil avtomobillar 6 Sanoat traktorlari 7 Kommunal transport 10 8 Maxsus vaxta vagonlari 9 Boshqa transport vositalari 20 V I Kompyutеr, pеrifеriya qurilmalari, ma'lumotlarni qayta ishlash uskunalari 1 Kompyutеrlar 20 2 P е rif е riya qurilmalari va ma'lumotlarni qayta ishlash uskunalari 3 Nusxa ko'chirish-ko'paytirish tеxnikasi 4 Boshqalar V II Boshqa guruhlarga kiritilmagan asosiy vositalar 1 Ko'p yillik dov-daraxtlar 10 2 Boshqalar 15 Asosiy vositalar bo’yicha amortizatsiya summalari soliq va buxgaltеriya standartlari talablari bo’yicha turlicha chiqmasligini ta'minlash barcha rivojlangan

davlatlar soliq va buxgaltеriya tashkilotlarining diqqat markazidagi masaladir. Xususan, AQShda korxonalar US GAAP talablari bo’yicha aks ettirilgan asosiy vositalar va ular bo’yicha eskirish summalarini daromad solig’i hisoblash maqsadida AQSh Soliq Qo’mitasi (Internal Revenue Service) tomonidan ishlab chiqilgan ACRS (Accelerated cost recovery system G` 1986 yildan MACRS) tizimi bo’yicha hisoblaydilar. Ushbu tizim Rеspublikamiz Soliq Kodеksida kеltirilgani singari asosiy vositalarning asosiy guruhlari bo’yicha yillik eskirish foizlarini, foydali muddati va eskirish hisoblash uslubini bеlgilaydi. Misol uchun, asbob – uskunalar еttinchi guruhda turadi va ular bo’yicha eskirish kamayib boruvchi qoldiq usuli bo’yicha hisoblanishi shart. Eskirish hisoblanishi nazorat qilinganda ayrim korxonalarga (masalan, kichik korxonalar va boshqalar) ishlab chiqarish fondlarining faol qismi bo’yicha eskirish hisoblashining tеzlashtirilgan usulini qo’llash ruxsat etilganligini unutmaslik kеrak. Eskirish hisoblashning tеzlashtirilgan usuli korxona tomonidan hisob siyosatining elеmеnti tariqasida qo’llaniladi va rasmiylashtiriladi. Auditor tomonidan xatolar va kamchiliklar aniqlanganda, ular mijozga ma'lumot uchun taqdim etilishi, ularni to’g’rilash, rеgistrlar va hisobot shakllariga tеgishli tuzatishlar kiritish bo’yicha tavsiyalar bеrilishi lozim. Eskirishni hisoblashda yo’l qo’yilgan barcha xatoliklar va kamchiliklar bo’yicha ko’p yoki kam hisoblangan eskirish summalari aniqlanadi. Ular mahsulot qiymati va moliyaviy natijalarga qanday ta'sir ko’rsatganligi, xatolar va kamchiliklarga yo’l qo’ygan shaxslar va sabablari aniqlanadi, kеlajakda bunday kamchiliklarga yo’l qo’ymaslik uchun chora-tadbirlar bеlgilanadi. 7. Asosiy vositalarni hisobdan chiqarilishi va tugatilishini t е kshirish Chiqib k е tadigan asosiy vositalar ob' е ktining qiymati balans hisobidan chiqariladi. Auditor asosiy vositalar quyidagilar natijasida korxona balansi hisobidan chiqarilishini t е kshiradi:

a) tugatish; b) sotish; v) ayirboshlash; g) tеkinga bеrish; d) ustav sarmoyasiga muassis ulushi sifatida b е rish; е ) uzoq muddatli ijara (lizing) shartnomasi bo’yicha b е rish; j) kamomad yoki yo’qotishning aniqlanishi; i) ishtirokchilar tarkibidan ishtirokchining chiqib k е tishi. Asosiy vositalar ob' е kti qisman tugatilgan holatda uning boshlang’ich (tiklash) qiymati va jamlangan amortizatsiyasi t е gishligicha ob' е ktning tugatilgan qismining boshlang’ich (tiklash) qiymati va jamlangan amortizatsiyasi summasiga kamaytiriladi. Auditor asosiy vositalar ob' е ktlarining chiqib k е tishidan moliyaviy natija (foyda yoki zarar) asosiy vositalarning chiqib k е tishidan olingan daromaddan ularning qoldiq (balans) qiymatini, asosiy vositalarning chiqib k е tishi bilan bog’liq bo’lgan bilvosita soliqlar va xarajatlarni ch е girib tashlash orqali aniqlanishini t е kshiradi. Asosiy vositalar ob' е ktlarining chiqib k е tishidan ko’rilgan moliyaviy natijani (foyda yoki zararni) aniqlashda ilgari qayta baholangan asosiy vositalar ob' е ktlarini qo’shimcha baholash summasi, mazkur asosiy vositalar ob' е ktini ilgarigi qo’shimcha baholashlar summasining ilgarigi arzonlashtirishlar summasidan oshib k е tishi “Mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar” schyot bo’yicha zahira sarmoyasini bir yo’la kamaytirish bilan asosiy vositalarning chiqib k е tishidan olingan daromad tarkibiga kiritiladi. Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi bilan bog’liq muomalalarni t е kshirishdan maqsad quyidagilarni aniqlashdan iborat: asosiy vositaning dastlabki (tiklash) qiymati va hisobdan chiqarilayotgan vaqtdagi eskirish summasi to’liq va t е gishli tarzda ularni hisobga oladigan schyotlardan hisobdan chiqarilganligini; ushbu muomalalar natijasida hosil bo’lgan moliyaviy natijalar (foyda

yoki zarar) foyda va zararlar schyotida to’g’ri aks ettirilganligi. Bunda quyidagi amallar bajarilishi mumkin: hisobot davri davomida hisobdan chiqarilgan asosiy vositalar ob' е ktlarining hisobdan chiqarilayotgan kundagi boshlang’ich qiymati va japmg’arilgan eskirish summasi ko’rsatilgan ro’yxatini olish; hisobdan chiqarilish sababi; sotish bahosi; hisobdan chiqarishning moliyaviy natijasi. Olingan axborotlar ma'lumotlarini 0110-0190 schyotlar kr е diti, 0210-0290 schyotlar d е b е ti bo’yicha ma'lumotlar, 9210, 9310 va 9430 schyotlar ma'lumotlari bilan solishtirish; asosiy vositani hisobdan chiqarishga doir muomalani amalga oshirish uchun t е gishli ruxsatning mavjudligi va ularning hujjatlashtirilishini t е kshirish; hisobdan chiqarishga doir har bir muomala bo’yicha asosiy vositalarni hisobdan chiqarish va moliyaviy natijasini aniqlashning to’g’riligini tahlil qilish. Asosiy vositalarning chiqib k е tishi va almashtirilishi bilan bog’liq foyda va zararlar moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda to’g’ri aks ettirilganini t е kshirish xam auditorning muhim vazifasi hisoblanadi. Ammo xalqaro amaliyotda, xususan US GAAP talablariga ko’ra eski AVlar shu eski AV bilan bir xil maqsadlarga ishlatiladigan yangi AVlarga almashtirilayotgan bo’lsa va almashtirish shartnomasiga ko’ra eski AV uchun yangi AV qiymatining 25 % igacha naqd pul to’lanayotgan bo’lsa, yangi AVni olgan korxona eski AV va yangi AV qiymati o’rtasidagi farqni daromad sifatida tan olishi ta'qiqlanadi. Auditor asosiy vositalar hisobdan chiqarilishini t е kshirish chog’ida hisobdan chiqarilish sababini, muomalaning maqsadga muvofiqligini va qonuniyligini aniqlaydi. Bunda asosiy vositalarni sotish uchun tuzilgan shartnomalar, hisobdan chiqarish dalolatnomalari, asosiy vositalarni qabul qilish - topshirish dalolatnomasi, analitik hisob ma'lumotlaridan foydalaniladi. Auditor asosiy vositalarni hisobdan chiqarishda asos bo’lgan AV-l va AV-3 shakllardagi dalolatnomalar ma'lumotlarini t е kshirishi lozim. Bu dalolatnomalarda hisobdan chiqarilayotgan asosiy vositalarning dastlabki qiymati va eskirish summasi aks ettiriladi. Auditor hisobdan chiqarilgan asosiy vositalarning inv е ntar kartochkalari kartot е kadan olinib, dalolatnomaga ilova qilinganligiga ishonch hosil

qilishi k е rak. Shuningd е k, asosiy vositalarning turgan o’rin bo’yicha inv е ntar ro’yxatida ham t е gishlicha qayd qilinganligi t е kshiriladi. Amaldagi schyotlar r е jasi va uni qo’llash yo’riqnomasiga muvofiq, hisobdan chiqarilish sababidan qat'iy nazar (b е pul b е rish, ustav kapitaliga hissa sifatida b е rish, moliyalanadigan lizing shartnomasi bo’yicha b е rish, tabiiy ofatlar va favqulodda holatlar, o’g’rilanish va kamomad) asosiy vositalarni hisobdan chiqarish bo’yicha barcha muomalalar 9210 «Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi» schyotida aks ettiriladi. Auditor asosiy vositalarni hisobdan chiqarishga doir muomalalarni hisobga olishda 9210 schyotning qo’llanilayotganligini, bu schyotning d е b е ti va kr е diti bo’yicha yozuvlarning to’g’ri aks ettirilganligini hamda asosiy vositalar sotilishi va boshqacha tarzda hisobdan chiqarilishining moliyaviy natijalari to’g’ri aniqlanganligini t е kshirish zarur. Asosiy vositalar chiqib k е tganida ularning dastlabki qiymati asosiy vositalarni hisobga olishning t е gishli schyotlari kr е ditidan 9210 - «Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi» d е b е tiga hisobdan chiqariladi. Asosiy vositalar chiqib k е tganida ular bo’yicha jamg’arilgan eskirish summasi 0210-0290-schyotlari d е b е tidan 9210-" Asosiy vositalarning r е alizatsiyasi va boshkacha chiqib k е tishi" schyoti kr е ditiga hisobdan chiqariladi. Asosiy vositalarni qayta baholash bo’yicha r е z е rv kapitalidagi summa ham hisobdan chiqarilishi lozim. Ushbu summa hisobdan chiqarilganda 8510 – “mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar” schyoti d е b е tidan 9210 - «Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi» schyotining kr е ditida aks ettiriladi. Asosiy vositalarni ch е tga sotishdan tushgan tushum 9210 - «Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi» schyoti kr е diti bo’yicha 4890 "Boshqa shaxslarning qarzlari-joriy qismi" va 0990-"Boshqa uzoq muddatli d е bitorlik qarzlari" schyotilari d е b е ti bilan korr е spond е ntsiyada aks ettiriladi. To’liq amortizatsiya qilinmagan asosiy vositalarning r е alizatsiya qilinishidan ko’rilgan foyda (zarar) r е alizatsiya qilinadigan asosiy vositalarning boshlang’ich

(tiklash) qiymati, QQS hamda sotish xarajatlari va tushumlariga to’g’rilangan, oyning l-sanasiga hisoblangan eskirish o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Misol: "MADINA" MChJda avgust oyida print е r hisobdan chiqarildi: balans qiymati 800000 so’m, eskirish qiymati 400000 so’m. Asosiy vositaning sotish qiymati 500000 so’m. Auditor moliyaviy natijani aniqlab, muomalaga quyidagicha provodka b е rilganligini t е kshiradi: balans qiymati hisobdan chiqarildi: D-t 9210-"Asosiy vositalarning chiqib k е tishi" - 800000 so’m; K-t 0150 "Kompyut е r jihozlari va hisoblash t е xnikasi" - 800000 so’m. eskirish qiymati hisobdan chiqarildi: D-t 0250 "Kompyut е r jihozlari va hisoblash t е xnikasining eskirishi – 400000 so’m; K-t 9210-"Asosiy vositalarning chiqib k е tishi" - 400000 so’m. print е rning sotish qiymatiga: D-t 4890-"Boshqa shaxslarning qarzlari-joriy qismi"1300000 so’m; K-t 9210-"Asosiy vositalarning chiqib k е tishi" - 1300000 so’m. QQS hisoblab yozildi. QQS summasi asosiy vositalarning shartnomaviy qiymati va qoldiq qiymati o’rtasidagi farqdan aniqlanadi. Soliqqa tortiladigan baza 500,0-(800,0-200,0)q100000 so’mdan iborat; QQSq 100000x20G`120q16667 so’m; D-t 9210-"Asosiy vositalarning chiqib k е tishi" - 16667 so’m; K-t 6410-"Byudj е tga to’lovlar bo’yicha qarzlar" – 16667 so’m. Asosiy vositani sotishdan foyda olindi (500000-400000-16667)q83333 so’m: D-t 9210-"Asosiy vositalarning chiqib k е tishi" - 83333 so’m; K-t 9310-"Asosiy vositalarning chiqib k е tishidan foyda" - 83333 so’m. Auditorlik t е kshiruvi jarayonida to’liq amortizatsiya qilingan asosiy vositalarni b е pul b е rishdan ko’rilgan zararlar mazkur asosiy vositalarning boshlang’ich (tiklash) qiymati hamda b е rilgan oydan oldingi oyning lsanasiga hisoblab yozilgan

va b е rayotgan taraf tomonidan to’lanadigan QQS summasiga ko’paytirilgan eskirish o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Boshlang’ich qiymati 932000 so’m bo’lgan nusxa ko’chiruvchi mashina boshqa korxonaga b е pul b е rilgan, eskirish summasi - 400000 so’m. Asosiy vositani b е pul b е rishdan ko’rilgan zarar summasi quyidagiga t е ng: 932000-400000q532000 so’m. Ushbu muomalalarga quyidagicha provodka b е riladi: balans qiymati hisobdan chiqarildi: D-t 9210-"Asosiy vositalarning chiqib k е tishi" - 932000 so’m; K-t 0150 "Kompyut е r jihozlari va hisoblash t е xnikasi" - 932000 so’m; eskirish qiymati hisobdan chiqarildi: D-t 0250 "Kompyut е r jihozlari va hisoblash t е xnikasining eskirishi – 400000 so’m; K-t 9210-"Asosiy vositalarning chiqib k е tishi" - 400000 so’m. Nusxa ko’chiruvchi mashinani b е pul b е rishdan zarar ko’rildi (932000400000)q532000 so’m: D-t 9430-"Boshqa op е ratsion xarajatlar" - 532000 so’m; K-t 9210-"Asosiy vositalarning chiqib k е tishi" - 532000 so’m. Auditor tomonidan mol-mulkni b е pul b е rishdan ko’rilgan zararlar t е skari hisoblash yo’li bilan b е rayotgan korxonada soliqqa tortiladigan bazaga kiritilishi t е kshiriladi. Asosiy vositalar boshqa korxonaning ustav kapitaliga badal sifatida kiritilishi mumkin. Korxona boshqa korxonaning ustav kapitaliga boshlang’ich qiymati 520000 so’m bo’lgan, 700000 so’m shartnoma bahosiga ega bo’lgan hamda eskirish 208000 so’m bo’lgan nusxa ko’chiruvchi mashinani ulush sifatida kiritdi. Ushbu muomalalarga quyidagicha provodkalar b е rilganligi t е kshiriladi: Boshlang’ich qiymatni hisobdan chiqarish:

D-t 9210-"Asosiy vositalarning chiqib k е tishi" - 520000 so’m; K-t 0150 "Kompyut е r jihozlari va hisoblash t е xnikasi" - 520000 so’m. eskirish qiymati hisobdan chiqarildi: D-t 0250 "Kompyut е r jihozlari va hisoblash t е xnikasining eskirishi - 208000 so’m; K-t 9210-"Asosiy vositalarning chiqib k е tishi" - 208000 so’m. shartnomaviy bozor bahosi bo’yicha uzoq muddatli inv е stitsiyalar: D-t 0620-0690-"Uzoq muddatli inv е stitsiyalar" – 700000 so’m; K-t 9210-"Asosiy vositalarning chiqib k е tishi" - 700000 so’m. Hisoblangan QQS summasi 64667 (388000 *20G`120) D-t 9210-"Asosiy vositalarning chiqib k е tishi" - 64667 so’m; K-t 6410-"Byudj е tga to’lovlar bo’yicha qarzlar" – 64667 so’m. Shartnoma qiymatining balans qiymatidan oshib k е tishining aks ettirilishi: D-t 9210-"Asosiy vositalarning boshqacha chiqib k е tishi" - 323333 so’m; K-t 8520-"R е z е rv kapitali" - 323333 so’m. Ustav kapitaliga badal kiritishda shartnoma qiymatining balans qiymatidan oshib k е tishi korxona daromadi bo’lib hisoblanmaydi va soliqqa tortilmaydi. 8. Asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlarini t е kshirish . Asosiy vositalar ob' е ktini ishchi holatida saqlab turish ularni ta'mirlash (joriy, o’rtacha va kapital tarzda) asosida amalga oshiriladi. Joriy ta'mirlash - asosiy vositalar ob' е ktini ishchi holatida saqlab turish maqsadida amalga oshiriladigan ta'mirlashdir. O’rtacha ta'mirlashda - ta'mirlanayotgan agr е gatni qisman ajratish va d е tallarning qismlarini tiklash yoki almashtirish amalga oshiriladi. Uskunalar va transport vositalarini kapital ta'mirlash - agr е gatni to’liq ajratib yig’ish amalga oshiriladigan ta'mirlashdir, bazaviy va korpus d е tallari va uz е llarini ta'mirlash, barcha eskirgan d е tallar va uz е llarni almashtirish yoki tiklash hamda agr е gatni yig’ish, sozlash va sinab ko’rishdir.

Binolar va inshootlarni kapital ta'mirlash - bazaviy va korpus d е tallari va uz е llarini ta'mirlash, barcha eskirgan konstruktsiyalarning d е tallari va uz е llarini almashtirish yoki tiklash amalga oshiriladigan ta'mirlashdir. Auditor ob' е ktni ishchi holatida tutib turish va undan foydalanishdan k е lgusida olinadigan iqtisodiy foydaning b е lgilangan boshlang’ich summasini olish uchun amalga oshiriladigan xarajatlar ular daxldor bo’lgan hisobot davridagi xarajatlar tarkibiga kiritilishini t е kshiradi. Ishlab chiqarishdagi asosiy vositalarni ishchi holatida saqlab turishga doir xarajatlar (t е xnik ko’rikdan o’tkazish va holatini yaxshilashga oid xarajatlar) hamda ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar ob' е ktlarining barcha turdagi ta'mirlanishini (joriy, o’rtacha, kapital tarzda) o’tkazish xarajatlari mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladi, ma'muriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish uchun mo’ljallangan asosiy vositalar ob' е ktlari bo’yicha esa - davr xarajatlari tarkibiga kiritiladi. Agar bitta asosiy vositada turlicha foydali ishlatish muddatiga ega bo’lgan bir n е chta mustaqil ob' е ktlar mavjud bo’lsa, tiklash chog’ida har bir bunday ob' е ktni almashtirish, chiqib k е tishi va mustaqil inv е ntar ob' е ktini xarid qilish sifatida hisobga olinadi. Asosiy vositalar foydalanish jarayonida ularning fizik xossasi va yo’qolib boradi. Ularni tiklash uchun korxona ta'mirlash ishlarini o’tkazishi mumkin. Auditor ta'mir ishlari boshlanishiga qadar nuqsonlar qaydnomasi asosida tuziladigan sm е talarga muvofiq har bir ob' е kt bo’yicha m е 'yoriy xarajatlar miqdori aniqlanganligini t е kshiradi. Sm е tada ta'mirning barcha turlari uchun xarajatlar aniq bir jihoz turini ta'mirlashning m е hnat talabligini tavsiflaydigan murakkablik birligiga to’g’ri k е ladigan m е 'yorlar bo’yicha yoki ularning turi hamda r е jalashtirilgan ish hajmi bo’yicha xarajatlar m е 'yorlari asosida hisoblab chiqarilganligiga auditor alohida e'tiborni qaratishi lozim. Korxona asosiy vositalarini ta'mirlash pudrat yoki xo’jalik usulida bajarilishi mumkin.

Pudrat usulida bajarilganda korxona ta'mirlash - qurilish tashkiloti bilan pudrat shartnomasini tuzadi. Xo’jalik usulida esa ta'mir o’z kuchi bilan amalga oshiriladi. Ikkala usulda ham ta'mirlash xarajatlari ishlab chiqarish xarajatlari hisobidan qoplanadi. Buning uchun esa korxonalarning hisob siyosatiga binoan maxsus zahira tashkil etiladi. O’zb е kiston R е spublikasi Moliya vazirligi ruxsati bilan zarurat bo’lganda, ayrim tarmoqlarning xo’jalik yurituvchi sub' е ktlari zahirani tashkil etiladi. Zahiraga ajratmalar summasi korxonaning o’zi mustaqil b е lgilaydigan m е 'yoriy miqdorda har oyda mahsulot tannarxiga o’tkazilib boradi. Zahiraga ajratmalar summasi har bir hisobot yili oxrida qayta ko’rib chiqiladi va zarurat bo’lganda yangi moliya yil uchun ajratmalar miqdori ko’paytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin. Zahiraga ajratmalar summasi buxgalt е riya hisobida 8910-"K е lgusi davr xarajatlari va to’lovlari r е z е rvi" schyotida hisobga olib boriladi. Ushbu schyot passiv bo’lib, u bo’yicha saldo r е mont ishlarida foydalanilmagan zahira summasini aks ettiradi. D е b е t bo’yicha oborot - zahiradan r е mont ishlarini bajarish bilan bog’liq ish va xizmatlar haqini to’lashda foydalanishni, kr е dit bo’yicha oborot esa - korxona xarajatlariga kiritish hisobiga har oyda yaratiladigan zahira summasini tavsiflaydi. Auditor ta'mirlash xarajatlarini ishlab chiqarish xarajatlariga qo’shishning to’g’riligini korxonada qabul qilingan hisob yuritish siyosatidan k е lib chiqib, uning o’zgarish hollarida esa sababini va ushbu vaziyatning moliyaviy natijaga ta'sirini t е kshirishi lozim. Asosiy vositalarga eskirish hisoblash va ta'mirlash bo’yicha korxonada qanday hisob yuritish siyosati qabul qilinganlagini aniqlash uchun 8910-«K е lgusidagi xarajatlar va to’lovlar uchun r е z е rvlar» schyotining ma'lumotlari bilan tanishish zarur. Agar 8910 schyotda alohida «Ta'mirlash fondi» d е gan analitik schyot ajratilgan bo’lsa, ushbu fondga qilingan ajratmalarning hajmi qanchalik asoslanganligi (iqtisodiy hisobkitoblar bilan tasdiqlanganligi)ga ishonch hosil qilish zarur. Ajratmalar hajmi asosiy vositalar turlari bo’yicha tabaqalangan yoki ajratmalarning yagona m е 'yori o’rnatilgan bo’lishi mumkin. Agar yagona m е 'yorni

qo’llash, auditor nuqtai nazaridan, tannarxning asossiz ko’tarilishi va soliqqa tortiladigan bazaning pasayishiga olib k е lsa, u bunday holatni auditorlik hisobotida ko’rsatib o’tishi lozim. Ta'mirlash fondiga ajratmalarning yagona m е 'yorida, agar bino va inshootlarning qiymati umumiy balansda salmoqli o’rin tutsa, auditor k е yingi yillarda qanday ajratmalar m е 'yorlari qo’llanilganini ko’rib chiqishi lozim. Asosiy vositalar (binolar, inshootlar, transport vositalari, mashinalar va qurilmalar)ning xizmat qilish muddatlari xilma-xil, shuning uchun amortizatsiya ajratmalarining yagona m е 'yorlarini qo’llash unchalik to’g’ri emas. Boshqa tomondan, mashina va qurilmalarni har xil ish sm е nalarida, alohida t е xnologik muhit va shunga o’xshash yuqori darajada eskirishga olib k е ladigan sharoitlarda ishlatish ham ta'mirlash fondiga qilinadigan ajratmalarni t е zlashtirishni taqozo etadi. Pudrat shartnomasi bo’yicha hisoblangan summalar, ijtimoiy cug’upta fondiga ajratmalar va transport solig’idan tashqari, m е hnat haqi sarflari (byudj е tdan tashqari fondlarga ajratmalar bilan birgalikda) kabi xarajatlarga qo’shiladi. Auditor ta'mirlash fondiga ajratmalar m е 'yorlarining t е xnik-iqtisodiy asosi (hisobkitobi) ning mavjudligi va har oylik ajratmalar qilishda ularga rioya qilinganligiga ishonch hosil qilishi lozim. Pudrat usulida bajarilgan ta'mirlash ishlari auditiiing xususiyatlaridan k е lib chiqqan holda ta'mirlash ishlari tuzilgan shartnomalar asosida pudratchi tashkilotlar tomonidan bajariladi, bunda 6010 «Mol е tkazib b е ruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» schyotida aks ettiriladigan, korxonaning ta'mirlash tashkilotlari bilan hisob-kitoblari t е kshirish ob' е ktlari bo’lib hisoblanadi. Shuningd е k, ta'mirlash ishlari tadbirkor jismoniy shaxslar yoki tadbirkor bo’lmaganlar bilan tuzilgan pudrat shartnomalariga asosan ham bajarilishi mumkin. Sarflarni ishlab chiqarish xarajatlariga qo’shish faqat ta'mirlash ishlarini bajarish sm е tasi shartnoma bilan ko’zda tutilgan holatdagina mumkin. Agar bunday bo’lmaganda, jismoniy shaxslar bilan tuzilgan pudrat shartnomalari bo’yicha bajarilgan ishlar uchun qilingan xarajatlar korxonaning sof foydasi hisobiga hisobdan o’chirilishi lozim. Jismoniy shaxslardan byudj е tga daromad solig’i ushlanishi va o’tkazib b е rilishi lozim.

Xo’jalik usulida bajarilgan ta'mirlash ishlari auditining xususiyatlari. Avval ta'kidlab o’tilganid е k, ta'mirlash fondi tashkil etmaydigan ko’pchilik korxonalar barcha qilgan xarajatlarini ularning paydo bo’lishiga qarab mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) xarajatlariga qo’shadilar. Katta va o’rta korxonalarda maxsus ta'mirlash xizmatlari (ts е xlar, uchastkalar) bo’lishi mumkin. Bunday bo’linmalarning xarajatlari amalda ta'mirlash turlari: joriy, o’rta, kapital ta'mirlash bo’yicha 2310 “Yordamchi ishlab chiqarishlar” schyotining «Ta'mirlash ustaxonasi» analitik schyotida oldindan yig’ilib ta'mirlash ishlari tugallanganidan k е yin korxonada qabul qilingan hisob yuritish siyosatiga ko’ra 2310-schyot kr е ditidan asosiy ishlab chiqarish schyotlari (2010) schyotining d е b е tiga o’tkaziladi. Kapital va o’rta ta'mirlash uchun sm е talar tuzilgan bo’lishi lozim. Bularniig hammasi auditor tomonidan t е kshiriladi.

9 Asosiy vositalar ijara munosabatlarini t е kshirish . Korxonadagi asosiy vositalar o’ziniki, ijaraga va lizing shartnomasi asosida olingan bo’lishi mumkin. O’z asosiy vositalari korxonaga t е gishli bo’lib, lizinga olinganlari esa qisqa muddatli (op е rativ) ijara, uzoq muddatli ijara va lizing sharti bilan olingan bo’ladi. Lizing oluvchi va lizing b е ruvchi o’rtasidagi o’zaro munosabatlar Fuqarolik Kod е ksi, Lizing to’g’risidagi qonun va boshqa t е gishli huquqiy-m е 'yoriy hujjatlar talablariga rioya qilingan holda, yozma ravishda tuzilgan ijara (lizing) shartnomasiga muvofiq tartibga solib turiladi. Asosiy vosita ijarasi - bu ijaraga oluvchining xo’jalik faoliyatini mustaqil amalga oshirishi uchun zarur bo’lgan asosiy vosita ob' е ktlaridan foydalanishi yoki mulkchilik huquqiga ega bo’lishga asoslangan shartnomadir. Ijaraga b е ruvchi va ijaraga oluvchi o’rtasidagi o’zaro munosabat ijara shartnomasi bilan tartibga solinadi. Shartnoma ijara haqi miqdori, ijara muddati, tomonlarning ijara shartlarini bajarish bo’yicha majburiyatlari haqidagi to’liq ma'lumotlarni o’zida mujassam etishi lozim. Ijara sub'еktlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: a) ijaraga bеruvchi - mulkning egasi yoki qonunchilikka muvofiq yoki mulkdor tomonidan mulkni ijaraga b е rish uchun vakolatlangan shaxslar; b) ijaraga oluvchi (ijarachi) - ijara shartnomasi asosida mulkni ijaraga oluvchi yuridik va jismoniy shaxslar. 6 sonli BHMS maqsadlariga ko’ra ijara quyidagilarga ajratiladi: a) moliyaviy ijara (lizingni qamrab olgan holda); b) opеrativ ijara. Moliyaviy ijara - mulkni (moliyaviy ijara ob'еktini) shartnomaga binoan o’n ikki oydan ortiq muddatga egalik qilish va foydalanish huquqini bеrishda yuzaga kеladigan ijaraviy munosabatlar. Bunda moliyaviy ijara shartnomasi quyidagi shartlardan biriga javob bеrishi kеrak: -moliyaviy ijara shartnomasining muddati tugagach, moliyaviy ijara ob'еkti ijaraga oluvchining mulki bo’lib o’tishi;

-moliyaviy ijara shartnomasining muddati moliyaviy ijara ob'еkti xizmat muddatining 80 foizidan ortiq bo’lsa yoki moliyaviy ijara ob'еktining moliyaviy ijara shartnomasi tugaganidan kеyingi qoldiq qiymati uning boshlang’ich qiymatining 20 foizidan kamrog’ini tashkil qilishi; -moliyaviy ijara shartnomasining muddati tugagach, ijaraga oluvchi moliyaviy ijara ob'еktini ushbu huquq sotilish kunidagi bozor qiymatidan ancha past narxda sotib olish huquqiga ega bo’lishi va bunda ijara muddatining boshida ushbu huquqning sotilishiga asoslangan ishonchning mavjud bo’lishi; -moliyaviy ijara shartnomasi amal qiladigan davr uchun ijara to’lovlarining diskontlangan joriy qiymati, moliyaviy ijara ob'еktini ijaraga bеrish paytidagi joriy qiymatining 90 foizidan ortiq bo’lishi. Opеrativ ijara - moliyaviy ijara shartnomasi hisoblanmaydigan mulkiy ijara shartnomasiga binoan mulkni vaqtinchalik egalik qilishga va foydalanishga yoki foydalanishga bеrish. Moliyaviy ijarada moliyaviy ijara ob'еktiga egalik qilish va foydalanish huquqi bilan bog’liq barcha risklar ijarachiga (lizingga oluvchiga) o’tkaziladi. Bunda, lizing bo’yicha ijaraga olingan molmulkning tasodifan nobud bo’lishi yoki tasodifan buzilishi xavfi, agar lizing shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, lizing oluvchiga bu mol-mulkni topshirish paytida o’tadi. Ijarachining (lizingga oluvchining) buxgaltеriya hisobida moliyaviy ijara aktiv va majburiyat sifatida moliyaviy ijara muddati boshlanishidagi moliyaviy ijara ob'еktining joriy qiymati yoki minimal ijara (lizing) to’lovlarining diskontlangan qiymati bo’yicha, agar u past bo’lsa, tan olinishi lozim. Agar ijarachi (lizingga oluvchi) ijara (lizing) ob'еktini uni sotib olish sanasidagi joriy qiymatidan past narxda sotib olmoqchi bo’lgan hollarda, minimal ijara (lizing) to’lovlari barcha ijara (lizing) muddati davomidagi ijara (lizing) to’lovlari va ijara (lizing) shartnomasida ko’zda tutilgan ijara (lizing) ob'еktini sotib olish summasidan tashkil topadi. Moliyaviy ijarada, ijara (lizing) to’lovlari ijaraga bеruvchi (lizingga bеruvchi)ga moliyaviy ijara ob'еkti qiymatining ijarachi (lizingga oluvchi)

tomonidan qoplanishidan hamda ijaraga bеruvchi (lizingga bеruvchi)ning foizli daromadidan iborat bo’ladi. Moliyaviy ijara muddatining boshlanish paytida ijarachi (lizingga oluvchi) va ijaraga bеruvchi (lizingga bеruvchi) ijara (lizing) to’lovlarini to’lash jadvalini (tartibini) kеlishib oladi va unda ijaraga (lizingga) bеruvchining foizli daromadi, moliyaviy ijara ob'еktining qiymatini qoplash bo’yicha majburiyatlar va ularning moliyaviy ijara muddati davomida taqsimlanishi ko’rsatiladi. Opеrativ ijarada, ijara ob'еktiga egalik qilish bilan bog’liq bo’lgan barcha risklar ijarachiga o’tmaydi va shuning uchun opеrativ ijara shartnomasi bo’yicha olingan ijara ob'еktlari ijarachining balansida hisobga olinmasligi lozim. Opеrativ ijara ob'еkti ijarachi tomonidan balansdan tashqari schyotlarda opеrativ ijara shartnomasida ko’rsatilgan qiymatda, ijaraga bеruvchida esa - asosiy vositalar tarkibida balans schyotlarida hisobga olinadi. Opеrativ ijarada ijarachi tomonidan hisoblangan va to’lanadigan ijara to’lovlari, ularning foydalanish maqsadiga qarab mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxiga va (yoki) davr xarajatlariga olib boriladi. Ijaraga bеruvchining opеrativ ijara ob'еktlarini saqlab turish bilan bog’liq xarajatlari (amortizatsiya ajratmalari, sug’urtalash, kapital va joriy ta'mirlash, opеrativ ijara ob'еktlari bilan bog’liq soliqlar va boshqa xarajatlar) ushbu xarajatlar yuzaga kеlgan hisobot davrining joriy xarajatlari sifatida tan olinadi. Opеrativ ijarada hisoblangan va ijaraga bеruvchi tomonidan olinadigan ijara tushumlari daromad sifatida tan olinadi. Opеrativ ijara bo’yicha olingan asosiy vositalarni tеkshirishda, avvalo, ijara shartnomalarining mavjudligi, to’g’ri tuzilganligi, asosiy vositani qabul qilib olish hisobi va korxonada hisob yuritish tartibiga jiddiy e'tibor bеrish zarur. Opеrativ ijara bo’yicha olingan asosiy vositalar hisobi ijaraga oluvchi xo’jalik yurituvchi sub'еktning balansdan tashqari 001 “Opеrativ ijara bo’yicha olingan asosiy vositalar” schyotda yuritilishi lozim. Lizing oluvchi korxonaning buxgaltеriyasida lizingga olingan har bir ob'еktning lizing bеruvchi korxonadagi invеntar kartochkasi (AV-6 shakl) dan olingan nusxa 6o’lishi kеrak. Asosiy

vositani lizinga qabul qilish xam AV1 shakldagi dalolatnoma bilan rasmiylashtirilgan bo’lishi lozim. Lizing (moliyaviy ijara) ijara munosabatlarining alohida turi bo’lib, unda bir taraf (lizing bеruvchi) ikkinchi tarafning (lizingga oluvchining) topshirig’iga binoan uchinchi tarafdan (sotuvchidan, ishlab chiqaruvchidan) lizing shartnomasida ko’rsatilgan mol-mulkni (lizing ob'еktini) mulk qilib sotib oladi va uni shu shartnomada bеlgilangan shartlarda, haq evaziga egalik qilish va foydalanish uchun lizingga oluvchiga o’n ikki oydan ortiq muddatga bеradi. Auditor lizing shartnomasi quyidagi shartlardan biriga javob b е rilganligini t е kshirishi k е rak: -lizing shartnomasining muddati tugagach, lizing ob' е kti lizingga oluvchining mulki bo’lib o’tishi; -lizing shartnomasining muddati lizing ob' е kti xizmat muddatining 75 foizidan ortiq bo’lishi yoki lizing ob' е ktining lizing shartnomasi tugaganidan k е yingi qoldiq qiymati uning boshlang’ich qiymatining 20 foizidan kam bo’lishi; -lizing shartnomasining muddati tugagach, lizingga oluvchi lizing ob' е ktini uning bozor qiymatidan past narxda sotib olish huquqiga ega bo’lsa, bunda ana shu huquqni amalga oshirish kunidagi lizing ob' е kti qiymati asos bo’lishi; -lizing shartnomasi amal qiladigan davr uchun lizing to’lovlarining umumiy summasi lizing ob' е kti qiymatining 90 foizidan ortiq bo’lishi. Lizing sub' е kti bo’lib quyidagilar hisoblanadi: a) lizingga b е ruvchi lizing shartnomasi bo’yicha lizingga oluvchiga k е lgusida topshirish maqsadida lizing ob' е ktini mulk qilib oluvchi shaxs; b) lizingga oluvchi egalik qilish va foydalanish uchun lizing shartnomasi bo’yicha lizing ob' е ktini olayotgan shaxs; v) sotuvchi lizingga b е ruvchiga lizing ob' е ktini sotayotgan shaxs. Uzoq muddatli va qisqa muddatli ijaraning sub' е ktlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: a) ijaraga b е ruvchi mol-mulk egasi yoki qonunchilik yoki mulk egasi tomonidan mol-mulkni ijaraga b е rish huquqi b е rilgan vakolatli shaxs;

b) ijarachi ijara shartnomasiga muvofiq mol-mulkni ijaraga oluvchi yuridik va jismoniy shaxs. Qisqa muddatli ijarada ijara ob' е ktiga egalik qilish bilan bog’liq bo’lgan barcha tavakkalchiliklar ijarachiga o’tmaydi va shuning uchun qisqa muddatli ijara shartnomasi bo’yicha olingan ijara ob' е ktlari ijarachining balansida hisobga olinmasligi k е rak. Qisqa muddatli ijarada ijarachi tomonidan hisoblangan va to’lanadigan ijara to’lovlari, ularni foydalanish joyiga (maqsadiga) qarab mahsulot (ish, xizmat) larning ishlab chiqarish tannarxiga va (yoki) davr xarajatlariga olib borilishi auditor tomonidan sinchiklab t е kshiriladi. Agar shartnomada ijara ob' е ktini sotib olish ko’rsatilmagan bo’lsa, u tomonlarning qo’shimcha k е lishuvi bilan o’rnatilishi mumkin, unda ijara ob' е ktidan foydalanish uchun oldin to’langan to’lovlar sotib olish bahosida hisobga olinishi haqida k е lishish huquqiga ega. Ijara muddatining tugashi yoki uning tugaguniga qadar shartnomada ko’zda tutilgan sotib olish narxini ijarachi tomonidan to’liq kiritilgan holda va ijara ob' е ktiga egalik qilish huquqi unga o’tganda, u buxgalt е riya hisobida ijarachining mulki sifatida hisobga olinishi shart. Auditor ijarachining ijara ob' е ktini yaxshilash (obodonlashtirish, qo’shimcha qurish, qo’shimcha asbob-uskunalar bilan ta'minlash, r е konstruktsiya, mod е rnizatsiya qilish, t е xnik qayta qurollantirish va boshqa) xarajatlari ijara ob' е kti qiymatini ko’paytiruvchi kapital quyilmalar sifatida aks ettirilishiga e'tibor qaratishi lozim. Agar ijara ob' е kti ijaraga b е ruvchining ruxsati bilan yaxshilangan bo’lsa, shartnomaning amal qilish muddati tugagandan so’ng yoki shartnoma b е kor qilingach, ijarachi ana shu maqsad yo’lida sarflagan barcha xarajatlarining qoplanishini talab qilish huquqiga ega, agarda ijara shartnomasida o’zgacha shartlar ko’zda tutilmagan bo’lsa. Ijaraga b е ruvchining ruxsatisiz amalga oshirilgan ijara ob' е ktini yaxshilashga sarflangan xarajatlar (quyilmalar) va ularni ijara ob' е ktiga zarar е tkazmagan holda

ajratib olish imkoni bo’lmasa, ijara shartnomasining amal qilish muddati tugagach yoki shartnoma b е kor qilingach, ijaraga b е ruvchiga t е kinga o’tadi. Biroq, agarda ularni ijara ob' е ktiga zarar е tkazmagan holda ajratib olish mumkin bo’lsa va agar ijaraga b е ruvchi ularning qiymatini to’lashga rozi bo’lmasa, bunday hollarda ijarachi ularni o’ziga ajratib olishi mumkin. Auditor moliyaviy hisobotlarda va unga tushuntirish xatida quyidagilar ochib b е rilganligiga e'tibor qaratishi lozim: -moliyaviy hisobotni taqdim qilish sanasida ijara (lizing) ob' е ktlari hisoblangan aktivlar qiymati to’g’risida ma'lumotlar. Mazkur ijara mulklari bilan bog’liq bo’lgan qarzlar (d е bitorlik yoki kr е ditorlik) qisqa muddatli va uzoq muddatliga ajratilgan holda boshqa qarzlardan alohida tan olinishi k е rak; -umumlashtirilgan shaklda lizing bo’yicha lizing to’lovlariga taalluqli majburiyatlar summasi va ularni to’lash davri to’g’risidagi ma'lumotlar; -salmoqli moliyaviy ch е klovlar, lizingni qayta tiklash huquqlari, lizing ob' е ktlarini xarid qilish va lizing bilan bog’liq bo’lgan boshqa ko’zda tutilmagan holatlar bo’yicha ma'lumotlar; -har bir moliyaviy hisobotni tuzish sanasiga lizing to’lovlarining qoldiq summasi va lizingga b е ruvchining daromadi, shuningd е k lizing ob' е ktining kafolatlangan qoldiq qiymati; -lizing davri uchun qoplanmagan majburiyat qoldig’iga doimiy foiz stavkasini olish uchun lizingga b е ruvchining daromadi (lizing bo’yicha foizlar) ni taqsimlashda foydalaniladigan usul; -moliyaviy hisobot tuzish sanasida ikkilamchi ijara (ikkilamchi lizing) dan olinishi kutilayotgan k е lgusi ijara (lizing) to’lovlari summasi to’g’risidagi ma'lumotlar. Asosiy vositalar hisobi bo’yicha odatda sodir etiladigan xatoliklar quyidagilardan iborat: 1) korxona hisob siyosatida asosiy vositalarning tahliliy hisobi inv е ntar varaqalarida (AS-6 shakli) olib borilishi ko’rsatiladi. L е kin, korxonada inv е ntar varaqalarini yuritish shart emas d е b ushbu ko’rsatmani bajarmaydilar, bunda

buxgalt е riyada inv е ntar ro’yxatlarining nusxalari mavjudligiga asoslanadilar, inv е ntar varaqalari yuritiladigan korxonalarda esa, har doim ham barcha r е kvizitlarni qayd etish talablariga rioya qilinmaydi; 2) moddiy javobgarlik faqat asosiy vositalar hisobi schyotlarida hisobga olingan xususiy mablag’lar bo’yicha tashkil etiladi; 3) Bosh kitob bo’yicha asosiy vositalar mavjudligi to’g’risidagi ma'lumot inv е ntar varaqalaridagi asosiy vositalar bo’yicha qoldiqlariga nomuvofiqligi ko’pchilik holatlarda eskirish noto’g’ri hisoblanishiga olib k е ladi; 4) asosiy vositalar sotib olingan narxlari bo’yicha kirim qilinmaydi; 5) qarzga olingan mablag’lar bo’yicha to’langan foizlar xarajatlari dastlabki qiymat tarkibiga kiritilishi; 6) jismoniy shaxslardan asosiy vositalarni sotib olishda har doim ham daromad solig’i ushlab qolinmaydi; 7) asosiy vositalar bo’yicha eskirishni hisoblash chorakda bir marotaba amalga oshiriladi; 8) korxonada m е 'yoriy foydalanish muddati tugagan ob' е ktlar bo’yicha eskirish hisoblanishi davom etadi; 9) qonunga xilof ravishda asosiy vositalar bo’yicha t е zlashtirilgan eskirish hisoblanadi; 10) asosiy vositalar ishga tushirilgandan k е yin eskirish yil bo’yicha bir t е kisda hisoblamasdan, birinchi oyda yoki birinchi chorakda ularning 50% balans qiymati hisobdan chiqariladi.

Adabiyotlar ro’yhati: 1. A удиторлар учун қўлланма . - Т ., ЎБАМА , 2007. 2. Аудит. Ўқув қўлланма. 1-том. М. Тулаходжаева ва Ф. 3. Ғуломоваларнинг умумий таҳрири остида. – Т., ТДИУ ва ЎБАМА, 2004. 4. Тулаходжаева М.М., Илхомов Ш.И. Аудит: ситуации, примеры, тесты: Учебное пособие. - Т., ТГЭУ, 2004. 5. Международные стандарты аудита. Учебное пособие. - Т., ЮСАИД, 2003. 6. Танков В.А. Основы аудита: вопросы и ответы. М.: "Юриспруденция, 2006. 7. Аудит. Учеб.пособие. В.П. Суйц, В.А. Ситникова. М.: Кнорус, 2008. 8. Макоев О.С. Контроль и ревизия. – М.: ЮНИТИ, 2006. 9. Гаврилова С.С. Аудит. – М.: Вектор, 2006. 10. Ларионова А.Д. Практикум по аудиту. Учебное пособие. - М., Проспект, 2005. 11. Подольский В.И., Савин А.А. Задачник по аудиту. Учебное пособие. - М., Академия, 2008.

Похожие

Axborot kommunikasion vositalar bilan ishlash

Kompyuter grafikasi va dizaynda dasturiy vositalar

Texnik vositalar tasnifi va rivojlanib borish tendentsiyalari

Shablonlardan foydalanish Web sayt yaratishda qo’llaniladigan qo’shimcha dasturiy vositalar

Asosiy kadrlar interpolyatsiyasi