Regression matematik modellar - Информатика и ИТ - Рефераты

Regression matematik modellar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

598.5 KB

Regression matematik modellar Reja: 1. Faol tajribani rejalashtirish 2. Jarayon va tizimlarning kirish-chiqishdagi ko`rsatkichlari 3. Faktorlar asosiy sathlarining qiymatlarini tanlash 4. Bir faktorli chiziqli va ikkinchi tartibli regression matematik modellar. CHiziqli va kvadratik regression modellar qurishga doir misollar 5. Regressiya koeffitsiyentlarining ahamiyatliligini aniqlash 6. Hisoblangan modelning adekvatliligini tekshirish 7. CHiziqli va kvadratik regression modellar qurishga doir misollar 8. Ko`p faktorli regression model qurish

1. Faol tajribani rejalashtirish Tajribani rejalashtirish – ma’lum optimal xossalarga ega bo`lgan sinovlarni oldindan tuzilgan sxema bo`yicha yo`lga qo`yishdir. Ilgari matematik-statistik usullar faqat tajriba natijalarini qayta ishlashda qo`llanilar edi. Tajriba o`tkazish strategiyasini tanlash tadqiqodchining intuitsiyasi bo`yicha aniqlanar edi. Hozirgi davrda tajriba o`tkazish sxemasini tuzish, tajriba natijalarini tahlil qilishda tajribani rejalashtirish deb atalgan matematik statistik usullar qo`llaniladi. Bunda tadqiqotchining tajribaviy bilimlari ham hisobga olinadi. Tajribani rejalashtirishda ikkita masala yechiladi: Zaruriy tajribalar sonini aniqlash, ya’ni rejalashtirish matritsasini ko`rish va natijalarni qayta ishlashning matematik usullarini tanlash. Tajribani rejalashtirish matritsasi faktorlarning har xil qiymatlari va tajriba natijalaridan tuzilgan jadvaldir. Tajribalar soni masalaning mohiyatiga qarab aniqlanadi. Tajribani bir faktorli va ko`p faktorli rejalashtirish ko`rinishlari mavjud. Tajribani bir faktorli rejalashtirishda faktorlarning chiquvchi ko`rsatkichiga ta’sirlari navbat bilan o`rganiladi, ya’ni tajriba o`tkazishda faqat bitta faktorning qiymati o`zgartirilib, qolgan faktorlar o`zgarmas deb qaraladi. Ikki faktorli tajribani rejalashtirish matritsasi 1- jadvalda keltirilgan. 1- jadval X 2 faktor- ning sathlari X 1 faktorning sathlari X 1 (1) X 1 (2) X 1 (3) X 1 (4) X 1 (5) X 2 (1) Y 11 Y 21 Y 31 Y 41 Y 51

X 2 (2) X 2 (3) X 2 (4) X 2 (5) Y 12 Y 13 Y 14 Y 15 Y 22 Y 23 Y 24 Y 25 Y 32 Y 33 Y 34 Y 35 Y 42 Y 43 Y 44 Y 45 Y 52 Y 53 Y 54 Y 55 Jadvalda X 1 (r) va X 2 (q) – faktorlarning qiymatlari sathlari, r,q- faktorlar sathlari nomerlari. X 1 ning r- sathiga, X 2 ning q- sathiga to`g`ri keluvchi chiquvchi faktorlarning qiymati Y rq bilan belgilangan. Jadvalda sathlar soni X 1 uchun ham, X 2 uchun ham K=5. Bu holda faktorlar sathlari kombinatsiyalari soni 25 ga teng. Agar har bir kombinatsiya uchun bittadan ortiq tajriba o`tkazilsa, ularning o`rtachasi olinadi. Tajriba natijalarini qayta ishlash natijalarini olamiz: X 2 =X 2 (1) bo`lganda, Y 1 =G` 1 (X 1 )=G`(X 1 ,a 1 ,b 1 ,c 1 ), X 2 =X 2 (2) bo`lganda, Y 2 =G` 2 (X 1 )=G`(X 1 ,a 2 ,b 2 ,c 2 ), .................................................................... X 2 =X 2 (k) bo`lganda, Y k =G` k (X 1 )=G`(X 1 ,a k ,b k ,c k ), Bunda a i ,b i ,c i – regressiya koeffitsiyentlari, SHunday qilib, Y 1 =G`(X 1 ,a,b,c) bog`lanishni topamiz, bunda a=  (X 2 ), b=  (X 2 ), S=  (X 2 ), Bularni o`rniga qo`ysak, u=G`(x 1 ,  (x 2 ),  (x 2 ),  (x 2 )) jarayon yoki tizimning ikki faktorli matematik modeliga ega bo`lamiz.

O`qlari faktorlarning qiymatlaridan iborat bo`lgan fazo faktorli fazo deyiladi. Uning qiymatlarga mos nuqtalardan tashkil topgan sirt akslangan(otklik) sirt deyiladi(1.a- rasm). U=G`(X 1 ,X 2 ) funktsiya akslangan(otklik) funktsiya deyiladi. 1- rasm. a) akslangan (otlik) sirt, b) sath chiziqlari. Agar akslangan sirtni tekislikka parallel tekisliklar bilan kesilsa, sath chiziqlari hosil bo`ladi(1.b- rasm). Faktorlar qiymatlarining o`zgarish sohasi jarayon yoki tizimning texnik imkoniyatlariga bog`liq bo`ladi. Faktorning model ekstremal qiymatlariga mos keladigan qiymatlarini aniqlashda klassik tahlil usullaridan foydalaniladi. Natijalarning talab qilingan aniqligiga erishish uchun ko`p sondagi tajribalar o`tkazishga to`g`ri keladi. Bir faktorli modellashtirishda faktorning boshqa faktorlarga bog`liqlik darajasini aniqlab bo`lmaydi va model koeffitsiyentlari oz miqdordagi tajribalar natijalari bo`yicha aniqlanadi.

Agar tajriba o`tkazilayotgan paytda hamma faktorlar o`zgartirib turilsa, bunday modellashtirish ko`p faktorli modellashtirish deyiladi. Bunday rejalashtirish tajribalar soni oz bo`lganda yetarlicha aniqlikni ta’minlaydi. Bu holda koeffitsiyentlarni aniqlashda hamma tajriba natijalaridan foydalanilib, ularning aniqligi yuqori bo`ladi. Agar matematik model Y=  0 +  1 x 1 +  2 x 2 +...+  n x n chiziqli ko`rinishda bo`lsa, uning koeffitsiyentlarini aniqlash uchun N=(n+1) ta tajriba o`tkazish kifoya. Bunda faktorlar soni ortishi bilan regressiya koeffitsiyentlarining dispersiyasi kamayadi. Tajribani ko`p faktorli rejalashtirishda tajriba natijalari biror qiymatga yaqin keltiriladi(randomizatsiyalanadi). Bu holat nazorat qilinmaydigan faktorlarni chiqarib tashlash imkonini beradi. Ko`p faktorli tajribani rejalashtirish to`la faktorli, kasr faktorli ekstremal tajribalar va dispersion tahlil o`tkazish bilan amalga oshiriladi. Har bir tajriba yoki tahlil ma’lumotlarini qayta ishlash usullari har xil bo`ladi. Jarayon va tizimlarning kirish-chiqishdagi ko`rsatkichlari Har qanday tajribani rejalashtirishda tadqiqodchi jarayon yoki tizimga kiruvchi va undan chiquvchi ko`rsatkichlarni aniqlaydi. CHiquvchi ko`rsatkichlar texnik-texnologik, texnik-iqtisodiy, iqtisodiy, statistik parametrlar va shunga o`xshashlar bo`lishi mumkin. Texnik-texnologik parametrlar – fizik, mexanik, fizik-ximik va shunga o`xshash xususiyatlar bo`lishi mumkin. Texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlar- maxsuldorlik, foydali ish koeffitsiyenti, ob’yektning ishonchliligi va uzoq vaqt ishga yaroqli bo`lishi, jarayonning bir me’yorda bo`lishi kabilar. Iqtisodiy ko`rsatkichlar - ish va mashinaning maxsuldorligi, mahsulot tannarxi, foyda,

rentabellik, sarf-harajat va shunga o`xshashlar. Statistik ko`rsatkichlar – o`rta qiymat, dispersiya, variatsiya koeffitsiyenti va shunga o`xshashlar. Jarayon va tizimning chiquvchi ko`rsatkichi sodda, oson o`lchanuvchi yoki hisoblanuvchi hamda aniqlash xatoligi hisobga olingan holda yagona sonli bahoga ega bo`lishi zarur. Odatda jarayon yoki tizim ko`plab chiquvchi ko`rsatkichlar bilan xarakterlanadi. Lekin optimallashtirish masalasini yechishda bu ko`rsatkichdan, masala shartiga qarab, ulardan umumiyrog`i tanlanadi. Qolgan chiquvchi ko`rsatkichlarga cheklash shartlari qo`yiladi. Tajriba ma’lumotlari bo`yicha chiquvchi ko`rsatkichlar orasidagi qo`sh korrelyatsiya koeffitsiyentlari hisoblanib, kuchli korrelyatsiyalanuvchi ko`rsatkichlar tashlab yuboriladi. CHunki bu ko`rsatkichlar jarayon yoki tizim haqida qo`shimcha axborotlar bermaydi. Ko`rsatkichlar ichida bitta yoki bir nechta muhimlarini tanlab olib, graflar nazariyasi bo`yicha ham optimallashtirish masalasini yechish mumkin. Kiruvchi parametrlar jarayon yoki ob’yektga tashqi muhitning ta’sirini xarakterlaydi. Kiruvchi faktorlar ob’yektning miqdor va sifat ko`rsatkichlarini xarakterlaydi. Tajribani rejalashtirish jarayon yoki tizimni aniqlovchi hamma faktorlarni hisobga olish zarur. Agar hisobga olinmagan faktor tasodifiy bo`lib, nazorat qilinmasa, u tajriba xatoligining ortishiga olib keladi. Har qanday faktorning boshqarilib turilishiga erishish zarur, faktorni o`zgartirish yoki bitta qiymatda ushlab turish imkoniyatlarini yaratish zarur. Tajribani rejalashtirish faktorlar qiymatlarini ma’lum sxema bo`yicha o`zgartirish mumkin bo`lgandagina amalga oshiriladi. Bundan tashqari faktor bir qiymatli bo`lib, o`lchash aniqligini yuqori bo`lishini ta’minlash talab etiladi. Ko`p faktorli tajriba o`tkazishda faktorlar bog`liq bo`lmasligi shart, ya’ni har bir faktorning qiymatlarini boshqa faktorlar qanday bo`lishidan qat’iy nazar, talab qilingan sathda

ushlab turish mumkin bo`lsin. Bundan tashqari faktorlar sathlarining har bir kombinatsiyasida tajriba o`tkazish imkoniyati mavjud bo`lishini ta’minlash zarur. Faktorlarning bog`liqmaslik va birgalikda bo`lish shartlari tajribani rejalashtirishning asosiy talablaridir. 3. Faktorlar asosiy sathlarining qiymatlarini tanlash Tajriba o`tkazishda kiruvchi va chiquvchi ko`rsatkichlarning o`zgarishi texnik- iqtisodiy shart-sharoitlarga qarab cheklangan bo`ladi. Faktorlar o`zgarish sohalarining chegaralarini tanlash jarayon yoki tizimning xossalari yoki oldin o`tkazilgan tajribalardan chiqarilgan xulosalarga qarab tanlanadi (X imin  X i  X imax ). Y funktsiyaning chegaralari (Y imin  Y i  Y imax ) ham shu tarzda aniqlanadi. X i va Y i larning o`zgarish chegaralari aniqlangandan keyin bu sohaning lokal bo`g`inini aniqlashga o`tiladi. Bu bo`g`in faktor fazoda faktorning X 0i asosiy sathi va o`zgarish intervali I i bilan aniqlanadi. Faktor asosiy sathining qiymati tanlangan sohaning ichida yotadi, ya’ni: X imin +  i I i  X 0i  X imax -  i I i (1) Bunda  i  1 - faktorning o`zgarish intervalini xarakterlovchi koeffitsiyent. Jarayon yoki tizimni optimallashtirishda faktorlarning o`zgarish chegaralari hisobga olinib, uning talab qilingan qiymatida faktorning qabul qilishi zarur bo`lgan qiymatlari topiladi. Agar faktorlar sathlari asosiy qiymatlari haqida hech qanday axborot bo`lmasa, bu qiymatlar o`zgarish intervallari oralig`ida ixtiyoriy tanlanadi. Asosiy qiymatlar tanlangandan so`ng faktorlarning o`zgarish intervallari

I i deb shunday songa aytiladiki, bu sonni X 0i ga qo`shganda faktorning yuqori chegarasi X yui =X 0i +I i , X 0i dan ayirganda faktorning quyi chegarasi X qi =X 0i -X i hosil bo`ladi (faktorlar faqat ikkitadan qiymat qabul qilganda). Umuman, X yui =X 0i +  i I i , X qi =X 0i -  i I i bo`lib, bunda  i – yelka deyiladi va amalda natural son ko`rinishida tanlanadi. Faktorning o`zgarish intervalini tanlash, tajribani rejalashtirishning muhim shartlaridan biridir. Agar o`zgarish intervali juda kichik qilib tanlansa, faktorning modelga ta’sirini sun’iy tarzda kamaytirilishiga olib keladi. Aksincha, agar faktorning o`zgarish intervali me’yoridan ortib ketsa, model chiziqli tarzda ifodalanishi mumkin. Har ikkala holda ham noqulay vaziyatdan chiqish tadqiqotchining tajribasi va intuitsiyasiga bog`liq bo`ladi. Faktorning o`zgarish intervalini tanlashda tadqiqotchi jarayon yoki tizim haqida quyidagi ma’lumotlarni hisobga olishi zarur: 1) faktorning o`lchash aniqligi, bunda shartli ravishda 2%- yuqori, 5%- o`rtacha va 10% - past aniqlik deb qabul qilingan; bir faktorli tajribani o`tkazish natijasida aniqlangan akslanish sirtining egriligi; 2) faktor fazoning har xil nuqtalarida, chiqish ko`rsatkichi qiymatining o`zgarish miqyosi, ya’ni  y=Y max - Y min ,  u  y bo`lsa - tor miqyosli,  y>  y bo`lsa - keng miqyosli ko`rsatkichlar deb atashga kelishilgan, bunda y  -Y ning o`rta kvadratik og`ishi. Faktorning o`zgarish miqyoslarini quyidagicha atashga kelishilgan: I i  0.1 (X imax -X imin ) bo`lsa, interval tor; I i  0.3 (X imax -X imin ) bo`lsa, interval o`rtacha; I i > 0.3 (X imax -X imin ) bo`lsa, interval keng.

Faktorlarning o`zgarish intervalining o`lchamlari yuqoridagi ma’lumotlar bo`yicha tanlanadi. Faktor o`zgarishining keng intervali quyidagi hollarda tanlanadi: 1) Y ko`rsatkichning o`zgarish miqyosi ixtiyoriy bo`lganda va faktorning aniqligi past bo`lganda, hamda akslanish sirti chiziqli yoki u haqida hech qanday ma’lumot bo`lmagan holda; 2) faktorning o`lchanish aniqligi o`rtacha, Y ning o`zgarish miqyosi noma’lum yoki tor va akslanish sirti chiziqli polinomdan iborat bo`lganda; 3) faktorning o`lchov aniqligi yuqori, uning o`zgarish miqyosi tor va akslanish sirtining egriligi noma’lum yoki chiziqli polinomdan iborat bo`lganda. Faktor o`zgarishining o`rta intervali quyidagi holatlarda tanlanadi: 1) faktorni o`lchash aniqligi o`rtacha, uning ixtiyoriy o`zgarish miqyosida va akslanish sirti haqida ma’lumot yo`q yoki nochiziqli polinom bo`lganda; 2) faktorning o`lchov aniqligi o`rtacha, uning o`zgarish miqyosi keng va akslanish sirti chiziqli polinomdan iborat bo`lganda; 3) faktorning o`lchov aniqligi yuqori, uning o`zgarish miqyosi noma’lum yoki keng va akslanish sirtining egriligi haqida hech narsa ma’lum emas yoki chiziqli polinomdan iborat bo`lganda. Faktor o`zgarishining tor intervali quyidagi hollarda tanlanadi: 1) faktorni o`lchash aniqligi yuqori, Y ning o`zgarish miqyosi ixtiyoriy va akslanish sirti nochiziqli polinom ko`rinishda bo`lganda; 2) faktorning o`lchov aniqligi o`rtacha, Y ning o`zgarish miqyosi tor yoki keng va akslanish sirti chiziqli polinom ko`rinishda bo`lganda. Agar akslanish sirti nochiziqli polinomdan iborat bo`lib, faktorni o`lchash aniqligi past va Y ning o`zgarish miqyosi ixtiyoriy bo`lsa, faktorning o`lchash aniqligini oshirish yoki tajribalar sonini orttirish va faktorning intervalini tanlash zarur.

Faktorning o`zgarish intervali tanlangandan so`ng tajribani rejalashtirish matritsasi tuziladi. Tajriba natijalarini qayta ishlashda hisoblash ishlarini osonlashtirish maqsadida faktorning qiymatlari kodlanadi. Kodlashning mohiyati faktor fazoning koordinatalarini chiziqli almashtirishdan, ya’ni koordinata boshini faktorning asosiy sathiga keltirilib, masshtab birligini faktorning o`zgarish intervaliga teng qilib tanlashdan iborat. Kodlashda quyidagi formuladan foydalaniladi:x X X I i i i i   0 (2) bunda x i –i faktorning kodlangan qiymati; X 0i – i faktor asosiy sathining natural qiymati; X i – i- faktorning natural qiymati; I i – i- faktorning o`zgarish intervali. Kodlash bitta rejalashtirish matritsasi bo`yicha bir necha jarayon yoki tizimlarni modellashtirish imkonini ham beradi. Bunda jarayon yoki tizimlarning faktorlari soni va qo`yilgan masalalari bir xil bo`lishi shart. Demak, kodlangandan so`ng rejalashtirish matritsasi standart holga keladi va undan ko`pgina jarayon va tizimlarni modellashtirishda foydalanish mumkin bo`ladi. CHiziqli matematik modellar qurishda faktorlarni faqat bitta sathga o`zgartirish kifoya. Misol. I- faktorning yuqori qiymati X yui =600, quyi qiymati X qi =500 bo`lsin. U holda asosiy sathning natural qiymati Xî i    600 500 2 550 va bu faktorning natural birlikda o`zgarish intervali Ii   600 500 2 50 bo`ladi. I- faktorning kodlangan qiymatlari

. ы 0 1 50 550 500 1 50 550 600 0          i i юi x x xErkinlik darajasi soniga qarab, tajribalarni rejalashtirish to`yingan, to`yinmagan va o`rta to`yingan deb ataladi. Tajribalar soni N va polinomda regressiya koeffitsiyentlari soni N k orasidagi ayirma N–N k tajribani rejalashtirish matritsasining erkinlik darajasi soni deyiladi. f= N–N k (3) ko`rinishida belgilanadi va bunda N k =M+1+ mMC (4) M – faktorlar soni; m – bir-biriga ta’sir etuvchi faktorlar soni; m m M M M M CmM         ... ) )...( )( ( 2 1 1 2 1 (5) (5) formula M-ta faktordan m-tadan qilib kombinatsiyalangan hollar koeffitsiyentlari sonini ifodalaydi. Tajribani rejalashtirish matritsasi f>0 da to`yinmagan, f=0 da to`yingan va f<0 da o`rta to`yingan deyiladi. Amalda f>0 tengsizlik ta’minlanishiga harakat qilinadi. Bu holda matematik model qurilib, bu modelning yaroqliligini tekshirish imkoniyati mavjud bo`ladi. f=0 bo`lganda qurilgan modelning yaroqliligini Yuqori satr uchun Quyi satr uchun

tekshirish imkoni bo`lmaydi. f<0 bo`lganda modelning koeffitsiyentlarini aniqlab bo`lmaydi. Bir faktorli n- darajali matematik modelning umumiy ko`rinishi Y=a 0 +a 1 X 1 +a 2 X 2 1 +...a n X n bo`ladi. M faktorli matematik modelning umumiy ko`rinishi Y=a 0 +a 1 x 1 +...+a m x m +a 11 x 1 2 +...+a 1n x 1 n +a 1 .. m x 1 ...x m bo`ladi. Bunda a o ,a 1 ,...– noma’lum koeffitsiyentlar bo`lib, ular model qurish jarayonida aniqlanadi. Noma’lum koeffitsiyentlarni ularning tajriba va hisoblangan qiymatlari ayirmalari kvadratlarining yig`indisi minimal bo`ladigan qilib aniqlash usuli eng kichik kvadratlar usuli deb ataladi. eng kichik kvadratlar usulini qo`llashda quyidagi shartlar bajarilishi zarur: 1) Har bir u – tajriba Y u ning qiymati bog`liq bo`lmagan tasodifiy miqdor bo`lib, normal qonun bo`yicha taqsimlangan. 2) Y ning dispersiyasi bir jinsli. 3) Faktorlar sathlarining qiymatlari boshqa faktorlar sathlarining chiziqli kombinatsiyalariga teng emas. 4) Y ning aniqligi faktorlar sathlari miqdorlari aniqligidan pastroq bo`lishining ta’minlanishi zarur. Agar matematik modellarni qurishda bu shartlar bajarilmasa, bu model qaralayotgan jarayon yoki tizimni to`g`ri aks ettirmaydi. 4. Bir faktorli chiziqli va ikkinchi tartibli regression matematik modellar. CHiziqli va kvadratik regression modellar qurishga doir misollar Jarayon yoki ob’yektning bitta chiqish ko`rsatkichi bo`yicha regression modelini qurish uchun X faktorning keng miqyosda o`zgaradigan qiymatlari bo`yicha faol tajriba o`tkaziladi. Faol tajriba natijalari bo`yicha rejalashtirish matritsasini tuzamiz (2- jadval). 2 - jadval

u X u V Y uv 1 2 3 m 1 X 1 Y 11 Y 12 Y 13 ....................... Y 1m 2 X 2 Y 12 Y 22 Y 23 ....................... Y 1m ... ... ... ... ... ....................... ... N X N Y 1N Y 2N Y 3N ....................... Y Nm Y uv larning qiymatlari bo`yicha ularning o`rta qiymatlari va dispersiyalarini hisoblaymiz:Y m Y S Y m Y Y u uv v m u uv u v m          1 1 1 1 2 2 1 , { } ( ), u =1,...N; u =1,...,N So`ng quyidagi operatsiyalar bajariladi: 1. Keskin farq qiluvchi ma’lumotlarni chiqarib tashlash. Bu operatsiya Smirnov-Grabs mezoni yordamida bajariladi.Smirnov – Grabs mezonining qiymati quyidagicha hisoblanadi: Y imax uchun V Y Y S Y m m xu u u u max max ( ) { } ,   1 Y imin uchun

V Y Y S Y m m xu u xu u min min ( ) { } ,   1V xmax , V xmin jadval qiymatlari 1- ilovadan topilgan V j [r D , m ] bilan solishtiriladi, bunda r D ishonchlilik extimoli, r D =1-  (  -ahamiyatlilik sathi) va m - o`lchashlar soni. Agar V xmax > V j [r D , m ] bo`lsa, V xmax chiqarib tashlanib, undan keyingi eng katta qiymat uchun Smirnov-Grabs mezoni hisoblanadi va x.k.. V xmin > V j [r D , m ] bo`lsa, V xmin chiqarib tashlanib, undan keyingi eng kichik qiymat uchun Smirnov-Grabs mezoni hisoblanadi va x.k.. Jarayon V xmax <V j [r D ,m] va V xmin <V j [r D ,m] shartlar bajarilgunga qadar davom ettiriladi. So`ng chiqarib tashlangan ma’lumotlar o`rinlari yangi tajriba natijalari bilan to`ldiriladi va yana o`rta qiymat, dispersiyalar hisoblanib, yana 1- operatsiya bajariladi. 2. Y uv tasodifiy miqdorlarning normal taqsimot qonuniga bo`ysunishi haqidagi farazni tekshirish. Bu operatsiya W Q S Y x u  2 2{ } mezon yordamida bajariladi, bunda Q=q m (Y m - Y 1 )+...+q m-k+1 (Y m-k+1 –Y k ); m juft bo`lganda k m  2; m toq bo`lganda ...4,3 ; ...2,1 .1 2 ... 1 ; 2 1          m k i Y Y mY mY m k hollari uchun q m-i+1 ning qiymatlari 4- ilovada keltirilgan. So`ng 5- ilovadan W j [r d =1-  =0,95; m] jadval qiymati qaraladi. Agar W x >W j shart bajarilsa, Y uv tasodifiy miqdor taqsimotining Normal qonuniga bo`ysunishi haqidagi faraz tasdiqlanadi. 3. Tajriba natijalari dispersiyalarning bir jinsliligi haqidagi farazni tekshirish. Bu farazni tekshirish uchun Kochren mezoni qo`llaniladi:   N u YuS Y uS xG 1 } {2 }{ 2max .

So`ng 6- ilovadan G j [1-  ;N;f{S u 2 }=m-1] jadval qiymati topilib, G x bilan solishtiriladi. Agar G x < G j shart bajarilsa dispersiyalarning bir jinsliligi haqidagi faraz to`g`ri deb topiladi. 4. O`rtacha dispersiyani aniqlash. O`rtacha dispersiya   N u Y uS N Y S 1 } {2 1 } { 2 )1( ko`rinishdagi formula bo`yicha aniqlanadi. Bu dispersiyaning ozodlik darajasi soni f{S 1 2 }=N(m-1) ga teng bo`ladi. 1. Regression modelning ko`rinishini aniqlash. Regression modelning ko`rinishini aniqlash uchun tajriba natijalari bo`yicha ma’lumotlarning bo`lingan va bo`linmagan ayirmalari hisoblanadi. Agar tajriba o`tkazish natijasida ( , ),...,( ),...,( ) X Y X Y X Y u u n n 1 1 juftlik qiymatlari olingan bo`lsa, birinchi tartibli bo`lingan ayirmalar quyidagicha hisoblanadi:    b Y Y X X bu Yu Yu Xu Xu b N YN YN XN XN 1 2 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1               ,..., ,..., ( ) Ikkinchi tartibli bo`lingan ayirmalar 2 2 1 2 1 3 1 2 1                 NX NX bN bN bN X X b b b ,..., // Birinchi tartibli bo`linmagan ayirmalar

1 1 2        NY NY Y Y / / bM ,..., b1Ikkinchi tartibli bo`linmagan ayirmalar ) ( ) ( " ) ( ,..., " 2 1 2 1 2 1                  N bM N bM N bM b b bM Bo`linmagan ayirmalardan X faktor o`zgarmas qadam bilan o`zgarganda foydalaniladi. Agar  bi  bi-1  2S (1) {Y} yoki  bMi  bMi-1  2S (1) {Y}, i=2 ,..., N-2 shartlar bajarilsa, matematik modelni Y x =a 0 +a 1 x yoki Y x =d 0 +a1(X-  X) chiziqli funktsiyalar ko`rinishida qidiriladi, bunda a 0 ,a 1 ,d 0 ,d 1 noma’lum koefitsiyentlar. Agar yuqoridagi shartlar bajarilmasa, quyidagi shartlarning bajarilishi tekshiriladi:  bi+1  bi-1  2S (1) {Y} yoki  bMi+1  bMi  2S (1) {Y}, i=2 ,..., N-3 (  ) Agar bu shartlar bajarilsa, model Y x =a 0 +a 1 X+a 2 X 2 ikkinchi darajali polinom ko`rinishida qidiriladi. Agar (  ) shartlar bajarilmasa, 3- tartibli bo`lingan yoki bo`linmagan ayirmalar hisoblanib, yana yuqoridagi tengsizliklarning bajarilishi tekshiriladi, va hokazo. 6. Regressiya koeffitsiyentlarini aniqlash. Eng kichik kvadratlar usuli bo`yicha Y X =a 0 +a 1 X chiziqli modelning noma’lum a 0 va a 1 koeffitsiyentlari quyidagi tenglamalar tizimidan aniqlanadi.

                    N u u u N u N u u u N u u N u u Y X X a X a Y X a N a 1 1 1 2 1 0 1 1 1 0 Bu tizimni yechish uchun quyidagi determinantlarni hisoblaymiz: . a , a , , , 10a 0                             10 11 1 1 2 1 11 1 2 1 1 1 a a Y x x Y N x Y x x Y x x x N N u u uN u u N u u a N u uN u u u N u uN u u N u uN u u N u u Y x =d 0 +d 1 (X-  X) bo`lganda noma’lum d 0 va d 1 ga nisbatan quyidagi tenglama-lar tizimini tuzamiz: . ) ( ) ( ) ( ) (                      N u N u N u u u u u N u N u u u YX X X X d X X d Y X X d Nd 1 1 1 1 0 1 1 1 0 Bunda X N X X X u u N u u N        1 0 1 1 , ( ) . tizimni yechib d N Y d X X Y X X u u u u N u u N u N 0 1 1 2 1 1 1           , ( ) ( ) larni topamiz. Y x =a 0 +a 1 X+a 2 X 2 bo`lganda a 0 ,a 1 ,a 2 noma’lum koeffitsiyentlar

a N a X a X Y a X a X a X X Y a X a X a X X Y u u N u u N u u N u u N u u N u u N u u u N u u N u u N u u N u u u N 0 1 1 2 2 1 1 0 1 1 2 1 2 3 1 1 0 2 1 1 3 1 2 4 1 2 1                                        tizimdan topiladi. Bunda quyidagi asosiy va yordamchi determinantlar hisoblanadi , , , , 1 2 1 3 1 2 1 1 3 1 1 1 1 4 1 2 1 2 1 3 1 1 1 2 1 1 4 1 3 1 2 1 3 1 2 1 1 2 1 1 a 1 4 1 3 1 2 1 3 1 2 1 1 2 1 2 1 0                                                                           N u u u N u u N u u N u u u N u u N u u N u u N u u a N u u N u u N u u N u u N u u N u u N u u N u u a N u u N u u N u u u N u u N u u N u u u N u u N u u N u u N u u N u u N u u N u u N u u N u u N u u N u u Y X X X Y X X X Y X N X Y X X X Y X X X Y N X X Y X X X X Y X X Y X X X X X X X X N a a a a a a 0 0 1 1 2 2          , , , Agar    N u uX 1 0 shart bajarilsa, a 0 , a 1 , a 2 koeffitsiyentlarni hisoblashda X ning kodlangan qiymatlaridan foydalanish mumkin. Bunda faktor asosiy sathining

natural qiymati ) (2 1 max min 0 X X X   bo`lib, faktorning o`zgarish intervali ) ( max min X X N I    1 1 bo`ladi. Noma’lum modelning kodlangan qiymati Y=b 0 +b 1 x+b 2 x 2 ko`rinishda bo`ladi,                        N u u N u u u N u u N u u u N u u N u u u N u u N u u N u u Y x B Y x B N b x Y x b Y x x B Y x B b 1 1 2 1 2 2 1 2 1 1 1 2 1 2 1 1 4 0 1 1 1 /   N u X X I x x x N B u N u u N u u u ,...,, , ; 21 1 0 1 2 1 2 4               bunda a j koeffitsiyentlar quyidagicha aniqlanadi: . ; ; X0 22 2 20 22 1 1 20 22 1 0 0 2 I b a X I b I b a X I b I b b a       7. Regressiya koeffitsiyentlarining ahamiyatliligini aniqlash Regressiya koeffitsiyentlarining ahamiyatliligini aniqlash uchun Styudent mezonidan foydalaniladi. ),,, (,} { } {ъ 321  i a S a a t i i i bunda S{a i }-a i koeffitsiyentning o`rtacha kvadratik og`ishi. Y = a 0 + a 1 X holat uchun S 2 {a 0 } va S 2 {a 1 } quyidagi formulalar bo`yicha hisoblanadi:

;} { ) ( } { ) ( } { ; ) ( } { } { ;} { } { )( )( 2 2 1 22 21 2 2 1 2 1 2 2 0 2          mN Y S N Y NS m Y S X X m Y S a S mN Y S a S N u u k N u u N N Y Y m Y S mN S f      1 22 2 2 ) ( } { ; } { ъu )(CHiziqli hol uchun N k =2, kvadratik hol uchun N k =3 bo`ladi. Styudent mezonining t j [1-  ; f=mN-2] jadval qiymati 7- ilovadan qaraladi. Agar t x >t j shart bajarilsa, chiziqli modelning qaralayotgan koeffitsiyenti ahamiyatli bo`ladi. Y=b 0 +b 1 X+b 2 X 2 koeffitsiyentlarini baholashda faktorlarning kodlangan qiymatlaridan foydalaniladi. Quyidagilar hisoblanadi:              N u u N u u N u u N u N u u Y S a S x mN Y S a S x Y S mNB a S 1 2 2 2 1 2 1 2 1 2 1 1 4 2 0 2 1 } { } { ; } { } { ; } { } { So`ng Styudent mezoni hisoblanadi. } { } {ъ i i i a S a a t 

7- ilova bo`yicha t j [1-  ; f=mN-1] qaraladi. Agar t x >t j bo`lsa, qaralayotgan koeffitsiyent ahamiyatli bo`ladi. 8. Hisoblangan modelning adekvatliligini tekshirish Modelning adekvatligi Fisher mezoni yordamida tekshiriladi: 1 } { } { 2)1( 2)2(   Y S Y S Fx yoki 1 } { } { 2)2( 2)1(   Y S Y S Fx Fisher mezonining jadval qiymati G` x [Rd=0.95, f{ 2(1)S }, f{ 2(2)S }] 2- ilovadan qaraladi. Agar G` x <G` j bo`lsa, model adekvat deb qabul qilinadi. 5. CHiziqli va kvadratik regression modellar qurishga doir misollar 1- misol: 3- jadvalda X u va Y uv ning tajribalar o`tkazish natijasidagi qiymatlari keltirilgan, bunda sathlar soni N=5 va har bir sath bo`yicha tajribalar soni m=5. 3 - jadval U X u Y uv Y u S Yu2{ } V x umax V x umin W x uV 1 2 3 4 5 1 2 15,2 14,8 13,0 14,6 14,0 14,32 0,732 1,03 1,545 3,74 2 4 20,8 21,6 22,8 21,4 22,0 21,72 0,555 1,60 1,36 3,94 3 6 28,8 30,0 31,2 29,2 30,8 30,00 1,040 1,29 1,29 3,77 4 8 36,8 37,8 39,0 37,4 38,2 37,84 0,688 1,54 1,38 3,98 5 10 47,2 46,6 45,0 46,8 46,0 46,32 0,732 1,13 0,85 3,74

u=1 bo`lgan hol uchun bu operatsiyalar quyidagicha bajariladi. 1 - operatsiya.    ; . . . } { ; . . . . } { . ) . ( ... . . } { ; . . min min max max 031 1 5 5 850 13 31 14 031 1 5 5 850 31 14 2 15 7320 32 14 14 32 14 2 15 1 5 1 32 14 5 6 71 5 1 1 1 1 1 1 1 2 2 21 5 1 1 1                        Y S Y Y V Y S Y Y V Y S Y Y њ њ v v So`ngra 1- ilova bo`yicha, V j [R d =0.95; m=5]=1.869 ni topamiz. V x1max <V j , V x1min <V j bo`lganligi tufayli Y 1vmax =15.2 va Y 1vmin =13 qiymatlar keskin farq qilmaydi deb qaraladi va ular ma’lumotlar jadvalidan chiqarib tashlanmaydi. 2- operatsiya. Undan so`ng } { ъ Y S Q W 21 22 1 ni hisoblaymiz, bunda Q 1 =q 5 (Y 15 – Y 11 )+q 4 (Y 14 – Y 12 ) Y 15 =15.2>Y 14 =14.8>Y 13 =14.6>Y 12 =14>Y 11 =13 q 5 va q 4 ning qiymatlari 4- ilovadan qaraladi. Q 1 =0.6646(15.2-13)+0.2413(14,8-14)=1,655; 743 7320 6651 2 2 . , , ъ1   W

5- ilovadan W j [P d =0,95; m=5]=0.762 ni topamiz. W x1 >W j , bo`lgani uchun Y 1v qiymatlarning Normal qonunga bo`ysunishi haqidagi faraz to`g`ri deb qabul qilinadi. u=2,3,4,5 hollar uchun 1 - va 2 - operatsiyalar yuqoridagilarga o`xshash bajariladi. 3- opretsiyada G x ni hisoblaymiz. 2790 7443 041 5 1 2 2 . . . } { } { max ъ    u u u Y S Y S G 6- ilovadan G j [ P d =0,95; m =5; f { S 2 u }=5-1=4]=0.544 ni topamiz, G x < G j bo`lgani uchun, dispersiyalar bir jinslidir. 4- operatsiyada o`rtacha dispersiyani hisoblaymiz. 20 4 5 1 7490 5 7443 1 21 1 2 21          ) ( } { . . } { } { )( )( m N S f бунда Y S N Y S N u u 5- operatsiyada regression modelning ko`rinishini aniqlaymiz. Qaralayotgan misolda faktorning o`zgarish intervali o`zgarmas I x =4–2=6–4=8–6=10–8=2 bo`lgani uchun, bo`linmagan ayirmalarni hisoblaymiz. 724 1 2 48 8 84 37 32 46 84 7 30 84 37 28 8 78 21 30 4 7 32 14 72 21 1 4 3 2 1 . } { ; . . . ; . . ; . . ; . . . ) (                         Y S i

shart bajarilgani uchun, matematik modelni Y x =a 0 +a 1 X yoki ) (1 0 X X d d Yx    chiziqli tenglama ko`rinishda qidiramiz, bunda   N u u X N X 1 1 6- operatsiyada Y=d 0 +d 1 (X-6) hol uchun d 0 va d 1 noma’lum koeffitsiyentlarni aniqlaymiz: 4 40 24. 160 )6 ( )6 ( 30 ) 32. 46 8. 37 00. 30 74. 21 32. 14(5 1 5 1 5 1 25 1 1 5 10                  u uu u uu u X Y X d Y d Izlangan tenglama quyidagicha bo`ladi: Y=30+4(X-6) yoki Y=6+4X. Bu funktsiyaning grafigi 2 - rasmda ko`rsatilgan. 2- rasm. Bir faktorli chiziqli regression modelning grafigi.

7- operatsiyada Styudent mezoni yordamida regressiya koeffitsiyentlari ahamiyatliligini aniqlaymiz. Styudent mezoni quyidagicha hisoblanadi:; ) ( } { ) ( } { } { ;} { } { } { } { ;} { } { ,} { } {              5 1 22 5 1 22 12 222 02 11 1 00 0 6 5 25 5 5 u u u u xx X Y S X X m Y S a S Y S Y S mN Y S a S a S a a t a S a a t         5 1 2 22 2 5 5 u u Y Y Y S ъu )( , bunda Y x1 =6+4  2=14; Y x2 =6+4  4=22; Y x3 =6+4  6=30; Y x4 =6+4  8=38; Y x5 =6+4  10=46;     ; } { ; } { ;, , } { ;, , } { , } { ; , } { ; , , } { ; , , } { ; , } { ) ( } { ) ( } { ; , ) , ( ) , ( ) ( ) , ( , } { )( ъ ъ )( )( )( 3 2 5 23 2 5 5 2 6 66 060 4 5 177 1690 30 060 1690 00360 40 5 7180 02870 5 5 7180 7180 2 2 1 5150 46 32 46 38 84 37 30 30 22 7 21 14 32 14 3 5 22 2 1 0 1 0 1 2 0 2 22 21 2 2 2 2 2 2 22                                       S f mN S f a t a t a S a S a S a S mN Y S N Y NS m Y S Y S 7- ilova bo`yicha Styudent mezonining jadval qiymatini topamiz. t j [R D =0,95; f{S 2 }=23]=2,07 t x {a 0 }>t j , t x {a 1 }>t j bo`lgani uchun topilgan a 0 va a 1 koeffitsiyentlar ahamiyatlidir.

8- operatsiya. Olingan modelning adekvatligini (yaroqliligini) aniqlash uchun Fisher mezonini hisoblaymiz: } { } { )( )( ъ 1 21 22   Y S Y S F yoki 1 22 21   } { } { )( )( ъ Y S Y S F So`ngra 2- ilova bo`yicha Fisher mezonining G` j [R d =0.95, f{ 2(1)S }, f{ 2(2)S } jadval qiymatini topiladi. G` x <G` j shart bajarilganligi uchun modelning yaroqliligi haqidagi faraz qabul qilinadi. 2- misol. 4- jadvalda X u faktorning qiymatlari bo`yicha 5ta (m=5) tajribadagi uY va } {2Y Su larning qiymatlari keltirilgan. 4 - jadval X u 6,0 6,5 7,0 7,5 8,0  Y u 13.055 13.83 14.21 13.51 135 } {2Y Su 0.0625 0.0476 0.0311 0.0584 0.0799 Ma’lumotlar bo`yicha 1- va 2- operatsiyalarni bajarishning imkoniyati bo`lmagani tufayli ishni 3- operatsiyani bajarishdan boshlaymiz. . , , , } { } { max ъ 2860 27950 07990 5 1 2 2    u u u Y S Y S G 6- ilova bo`yicha G j [R d =0.95; N=5; f=5–1=4]=0,54. G x <G j bo`lgani uchun dispersiyalar bir jinsliligi haqidagi faraz to`g`ridir.

4- operatsiyada 20 )1 5(5 } { , 0559,0 5 2795,0 } { 5 1 } { 2)1( 5 1 2 2)1(        S f Y S Y S u u ni hisoblaymiz. 5- operatsiyada quyidagilar hisoblanadi.   1 =|13,83-13,05|=0,78;   2 =|14,21-13,83|=0,38;   3 =|13,51-14,21|=0,70;   4 =|12,35-13,51|=1,16;  1 =|0,38-0,78|=0,40;  2 =|0,70-0,38|=0,32;  3 =|1,16-0,70|=0,046; S (1) {Y}=0,23; 2S (1) {Y}=0,46.  3 =2S (1) {Y} bo`lgani uchun, uchinchi tartibli bo`linmagan ayirmalarni hisoblaymiz:    1 =|0,32-0,40|=0,08;    2 =|0,46-0,32|=0,14;    i <2S (1) {Y}, ( i =1,2) bo`lgani uchun, izlangan modelning ko`rinishini ikkinchi darajali ko`phad shaklida yozamiz: Y=a 0 +a 1 X+a 2 X 2 6- operatsiyada a 0 , a 1 , a 2 noma’lum koeffitsiyentlar chiziqli tenglamalar tizimidan aniqlanadi.  5a 0 +35a 1 +247,5a 2 =66,95  35a 0 +247,5a 1 +1767,5a 2 =467,49  247,5a 0 +1767,5a 1 +12742,12a 2 =3300,74

Bu tenglamalar tizimini yechish natijalari 5- jadvalda keltirilgan. 5 - jadval. u X u X u 2 X u 3 X u 4u Y X u u Y X u 2 u Y 1. 6,0 36,00 216,000 1296,0000 13,05 78,300 468,800 6,5 42,25 247,625 1785,0625 13,83 89,805 584,3175 3. 7,0 49,00 343,000 2401,0000 14,21 99,740 696,2900 4. 7,5 56,25 421,875 3164,0625 13,51 101,325 759,9375 5. 8,0 64,00 512,000 4096,0000 12,35 98,800 790,4000 6. 35,0 247,50 1767,500 12742,125 66,95 467,790 3300,7450 Tenglamani X faktorning kodlangan holatida yechish qulaydir: ; ; ; ; ;)( ,)( ;, ;)()( maxmin maxmin 2101 276 50 11 50 15 68 1 786 21 21 5432 011 0         xxxx XX Ix N XX XXX x ning kodlangan qiymatlari uchun izlangan model Y=b 0 +b 1 x+b 2 x 2 ko`rinishda bo`ladi.

Bunda ; , , , , , ; , , , ; 3540 70 95 66 10 94 128 5 5 1720 10 721 098 14 70 94 128 10 95 66 34 70 10 34 5 5 1 5 1 2 5 1 2 2 5 1 2 5 1 1 5 1 2 5 1 2 5 1 5 1 4 0 2 2 1 2 1 4                                                       B Y x Y x b x Y x b B Y x x Y x b x x N B u U u u U u u u u u U u u U u u u u U u u N u u N u u SHunday qilib, x faktorning kodlangan qiymatlari uchun izlangan model Y=14,098 – 0,172x – 0,354x 2 ko`rinishda bo`ladi. a 0 , a 1 va a 2 lar quyidagi formulalar bo`yicha hisoblanadi: . , , , ; , ),( , , , ; , ),( , , , , 4161 250 3540 48 19 7 50 3540 2 50 1720 2 878 52 7 50 1720 7 50 1720 098 14 22 2 2 0 22 1 1 2 2 20 22 0 1 0 0                    I b a X I b I b a X I b X I b b a U holda, X ning natural qiymatlari bo`yicha matematik modeli quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: Y= __ 52,87+19,48x – 1,416x 2 7- operatsiyada tenglama koeffitsiyentlarining ahamiyatliligini tekshiramiz.

            . , ; , , } { ; , ; , , } { ; , ; , , } { 02830 0007990 350 27950 5 03340 0001120 10 011180 5 5 0740 00540 70 34 011180 5 5 1 2 5 1 2 2 2 1 5 1 2 5 1 2 1 2 0 5 1 2 5 1 2 0 2                             b S B Y S b S b S x Y S b S b S x Y S b b S u u u u u u u u u uEndi Styudent mezonini hisoblaymiz: . , , , } { ; , , , } { ;, , , } { ъ ъ ъ 15 12 02830 3540 225 03340 1720 5 190 07370 098 14 2 1 0       b t b t b t 7- ilova bo`yicha Styudent mezonining jadval qiymatini topamiz: ). , , ( } { ; , ] =)- ( =)- ( =} { ; , [ ъ )( 2 1 0 0862 20 1 5 5 1 950 21       i t b t m N S f т t ж i D с bo`lgani uchun, b 0 , b 1 va b 2 koeffitsiyentlar ahamiyatlidir. 8- operatsiyada qurilgan modelning yaroqliligini tekshirish uchun 6- jadvalni to`ldiramiz: 6 - jadval u X u Y u Y x u ( uY -Y x u ) ( uY -Y x u ) 2 1 -2 13,0 5 12,976 0,074 0,005476 2 -1 13,83 13,866 0,036 0,001296 3 0 14,21 14,098 0,112 0,012 544

4 1 13,51 13,522 0,012 0,000144 5 2 12,35 12,288 0,062 0,003844  0,023304. } { ; , , ) ( } { )( ъ )( 2 3 5 58250 2 0213040 5 22 5 1 2 22           S f B N Y Y m Y S u u Fisher alomatining hisoblangan qiymati quyidagicha bo`ladi: F S Y S Y ú    () () { } { } , , , . 22 12 005825 00559 104 G` x <G` j bo`lgani uchun qurilgan model qaralayotgan jarayonga mos keladi. Modelga mos grafik 3- rasmda keltirilgan. 3- rasm. Nochiziqli modelning grafigi.

6. Ko`p faktorli regression model qurish To`la faktorli faol tajriba natijalari bo`yicha ko`p faktorli regression matematik model qurish jarayonini ko`rib chiqamiz. Y=b 0 +b 1 x 1 +...+b i x i +...+b M x M +b 12 x 1 x 2 +...+b M-1M x M-1 x M ko`rinishdagi matematik model qurish bilan shug`ullanamiz. Bunda: x i – faktorlarning kodlangan qiymatlari (i=M,1 ), b i , b ij –noma’lum koeffitsiyentlar, (i, j= M,1 ), ; ; i ”i ћi ћi i ”i юi юi I X X x I X X x     X oi – i- faktor natural qiymatining asosiy sathi; X yui , X qi – i- faktorning yuqori va quyi natural qiymatlari; I i – i- faktorning o`zgarish intervali. 7- va 8- jadvallarda ikki faktorli va uch faktorli rejalashtirish matritsalari keltirilgan. 7- jadval u Faktorlar Y uv SSH BX 1 X 2 Y u1 Y u2 Y um 1 -1 -1 Y u11 Y u12 Y 1m (1) 2 +1 -1 Y u21 Y u22 Y 2 m A 3 -1 +1 Y u 31 Y u 32 Y 3 m V 4 +1 +1 Y u41 Y u42 Y 4m Av Jadvallarda SSHB- satrlarni shartli belgilashni bildiradi. Bunda a, b, c,...lar x 1 , x 2 , x 3 ,... faktorlar yuqori sathdagi qiymatlarni qabul qilganligini bildiradi. Agar hamma faktorlar yuqori sathdagi qiymatni qabul qilsa (1) bilan belgilash kelishilgan. Ko`p faktorli model qurish uchun uY , } {2Y Su lar hisoblanib, so`ng 8 ta operatsiya ketma-ket bajariladi. Bulardan 1- , 2- , 3- , 4- , va 8- operatsiyalar bir faktorli model qurishda ishlatilgan formulalar bo`yicha bajariladi. 8- jadval u Faktorlar Y uv SSHB X 1 X 2 X 3 Y u1 Y um 1 - - - Y u11 Y 1m (1)

2 + - - Y u21 Y 2m A 3 - + - Y u 31 Y 3 m V 4 + + - Y u 41 Y 4 m Av 5 - - + Y u51 Y 5m S 6 + - + Y u 61 Y 6 m As 7 - + + Y u71 Y 7m Vs 8 + + + Y u81 Y 8m Avs 5- operatsiyada modelning ko`rinishi aniqlanadi. Modelni Y=b 0 +b 1 x 1 +... +b i x i +...+b M x M +b 12 x 1 x 2 +...+b M-1M x M-1 x M ko`rinishda qidiramiz. Agar model Y=b 0 +b 1 x 1 +...+b i x i +...+b M x M chiziqli ko`rinishda bo`lsa, yettinchi operatsiyada model hadlarining chiziqsiz qismi chiqarib tashlanadi. 6- operatsiyada regressiya koffitsientlari quyidagi formulalar bo`yicha hisoblanadi: ; 1 ; 1 ; 1 1 1 1 1 0          N u u ju iu ij N u u iu N u u Y x x N b Y x N b Y N b (i= M,1 ), bunda N- sathlar kombinatsiyalari soni. 7- operatsiyada regressiya koeffitsentlarining ahamiyatliligi tekshiriladi. Bunda Styudent alomatidan foydalaniladi:     N u b u ij i i i m N S f Y S mN b S b S b S b t 1 2 2 2 2 2 1 1 )- ( =} { }, { } { } { ,} { ъ bunda, 7- ilovadan Styudent alomatining t j [Rd=0,95; f{ 2bS }=N(m-1)] jadval qiymati qaraladi. Agar t x <t j tengsizlik bajarilsa, modelning tekshirilayotgan koeffitsiyenti ahamiyatli emas, deb faraz qilinadi. i  j

Misol. 9- jadvalda keltirilgan rejalashtirish matritsasi ma’lumotlari bo`yicha uch faktorli matematik model qurilsin. Yechish: uY , } {2Y Su hamda 1- , 2- operatsiyalarning natijalari 6- jadvalning o`ng tomonida keltirilgan. 1- ilovadan V j [0,95;3]=1,412 va 5- ilovadan W j [0,95;3]=0,767 larni topamiz. u=1,2,...,8 qiymatlar uchun V uxmin <V j , V uxmax <V j , W ux >W j , tajribaviy ma’lumotlarning eng kichik va eng katta qiymatlari chiqarib yuborilmaydi, ular normal qonunga bo`ysunadi. 3- operatsiya . Kochren mezonining hisoblangan qiymatini topamiz: . , } { } { max ъ 2260 31 7 1 2 2      N u u u Y S Y S G 6- ilovadan G j [Rd=0,95; f{ 2uS }=m-1=2; N=8]=0,516. G x <G j bo`lgani uchun } {2Y Su dispersiyalar bir jinslidir.

9 - jadval u Faktorlar Y uvY } {2Y Su V u x min V u x max W x X 1 X 2 X 3 Y u 1 Y u 2 Y u 3 1 -1 -1 -1 8 11 8 9 3 0,7 1,4 1,1 2 +1 -1 -1 13 15 11 13 4 1,2 1,2 2,0 3 -1 +1 -1 14 16 12 14 4 1,2 1,2 2,0 4 +1 +1 -1 20 18 16 18 4 1,2 1,2 2,0 5 -1 -1 +1 16 15 14 15 1 1,2 1,2 2,0 6 +1 -1 +1 22 20 18 20 4 0,6 0,6 2,0 7 -1 +1 +1 17 18 13 16 7 0,51 0,38 1,8 8 +1 +1 +1 21 19 17 19 4 0,6 0,6 2,0 4- operatsiya . O`rtacha dispersiyani hisoblaymiz. . 16 2 8 )1 ( } { , 875,3 8 31 } { 8 1 } { 2)1( 8 1 2 2)1(          m N S f Y S Y S u u 5- operatsiya. Noma’lum modelni Y=b 0 +b 1 x 1 +b 2 x 2 +b 3 x 3 +b 12 x 1 x 2 + b 13 x 1 x 3 + b 23 x 2 x 3 ko`rinishida qidiramiz. 6- operatsiya. Bu operatsiyada noma’lum regressiya koeffitsiyentlarini aniqlaymiz. ; , ) ... ( ; ) ... ( ;, ) ... ( 251 19 16 13 9 8 1 8 1 2 19 16 14 13 9 8 1 8 1 5 15 19 13 9 8 1 8 1 8 1 2 2 8 1 1 1 8 1 0                              u u u u u u u u Y x b Y x b Y b

. , ) ... ( ; ) ... ( ; , ) ... ( ; ) ... ( 251 19 16 13 9 8 1 8 1 0 19 16 13 9 8 1 8 1 250 19 16 13 9 8 1 8 1 2 19 16 13 9 8 1 8 1 8 1 3 2 23 8 1 3 1 13 8 1 3 1 12 8 1 3 3                                        u u u u u u u u u Y X x b Y Xx b Y Xx b Y x bNatijada, quyidagi ko`p faktorli regression modelga ega bo`lamiz: Y=15,5+2x 1 +1,25x 2 +2x 3 – 0,25x 1 x 2 – 1,25x 2 x 3 . 7- operatsiya . Model koeffitsiyentlarining ahamiyatliligini aniqlash uchun Styudent mezonini hisoblaymiz: ., , , } { ; , } { ; , , , } { ; , } { ;, , , } { ; , } { ;, } { , . } { } { ,} { } { ъ ъ ъ ъ ъ ъ ъ 13 40 251 0 40 0 620 40 250 5 40 2 13 40 251 5 40 2 40 160 24 875 3 1 23 13 12 3 2 1 8 1 2 2 2                    b t b t b t b t b t b t b S Y S mN b S b S b b t i u u i i i i 7- ilovadan Styudent mezonining jadval qiymatini topamiz: t j [Rd=0,95; f=8(3 – 1)=16]=2,1 t x va t j larni solishtirib, b 1 , b 2 , b 3 , b 23 koeffitsiyentlarning ahamiyatli ekanligini topamiz. Modelning oxirgi ko`rinishi Y=15,5+2x 1 +1,25x 2 +2x 3 – 1,25x 2 x 3 bo`ladi. 8- operatsiya . Modelning adekvatligini tekshirish uchun Fisher mezonini hisoblaymiz: 1 } { } { 2)1( 2)2(   Y S Y S Fx yoki 1 } { } { 2)2( 2)1(   Y S Y S Fx ,

bunda } { , ) ( } { )( ъu )( Y S Y Y Y S u u 22 8 1 22 1 3 8 3      ni hisoblash 10- jadvalda keltirilgan. 10- jadval u Y x u uY ( uY -Y x u ) ( uY -Y x u ) 2 1 9 9 0 0 2 13 13 0 0 3 14 14 0 0 4 18 18 0 0 5 15,5 15 -0,5 0,25 6 19,5 20 0,5 0,25 7 15,5 16 0,5 0,25 8 19,5 19 -0,5 0,25 } { 2)2( Y S 1,00 SHunday qilib, } { } { )( )( ъ Y S Y S F 22 21  =3,875>1. 2- ilovadan F j [Rd=0,95; f { 2)1(S }=16; f { 2)2(S }=3]=8,69 ni topamiz. G` x <G` j bo`lgani uchun qurilgan model adekvat deb qabul qilinadi.

Похожие

Taqlidiy modellar

Korrelyatsion modellar

O`xshashli modellar

Ma`lumotlarni modellashtirish turlari. Ma`lumotlar modellari. Infologik modellar. Datalogik modellar. Fizik modellar

Relyatsion modellar. Relyatsion modellar asoslari. Infologik modellardan relyatsion modellarga o`tish. Relyatsion amallar