O`xshashli modellar - Информатика и ИТ - Рефераты

O`xshashli modellar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2037.5 KB

O`xshashli modellar Reja: 1. O`xshashli hisoblash mashinasi (O`XM), uning tuzilmaviy 2. sxemasi va unda yechiladigan masalalar 3. O`XM ning chiziqli matematik operatsiyalarni bajaruvchi qurilmalari 4. O`XM ning nochiziqli matematik operatsiyalarini 5. bajaruvchi qurilmalari 6. Dasturlashning umumiy usuli 7. Kanonik shaklda dasturlash usuli 8. Masshtablarni tanlash. Uzatish koeffitsiyentlari va boshlang`ich shartlarni hisoblash 9. Masalalarni O`XM da yechish va tadqiqot qilishga 10. tayyorlashga oid misollar 11. Differentsial tenglamalarni O`XM da yechish uchun ba’zi 12. maxsus tayyorgarliklar

1. O`xshashli hisoblash mashinasi (O`XM), uning tuzilmaviy sxemasi va unda yechiladigan masalalar Hozirgi davrda maxsus, umumiy tipdagi masalalarni yechishga va boshqarishga mo`ljallangan O`XM lar mavjud. Amalda chiziqli, nochiziqli oddiy hosilali differentsial tenglamalar tizimi va algebraik tenglamalar bilan ifodalanuvchi jarayonlar va tizimlarni tadqiqot qilishda umumiy tipdagi masalalarni yechishga mo`ljallangan O`XM lardan foydalaniladi. Yechilayotgan differentsial tenglamaning tartibiga qarab O`XM lar uchta guruxga ajratiladi: 10- tartibgacha differentsial tenglamalarni yechishga mo`ljallangan O`XM lar kichik quvvatli mashinalar deyiladi. Bu guruxga MN-7, MN-7m (6- tartibli), EMU-6 (6-tartibli), LMU-1 (9-tartibli), MN-10 (10-tartibli) va boshqalar. 2- guruxga 16-24- tartibgacha differentsial tenglamalarni yechish uchun mo`ljallangan o`rta quvvatli mashinalar kiradi. Bu guruxga sektsiyali yoki blokli tamoyillarga asoslangan MPT-9 (16-tartibli), MN-14 (20-tartibli), eMU-10 (24- tartibli), va boshqalar kiradi. 3- guruxga kiruvchi mashinalar katta quvvatli mashinalar deyilib, katta tartibli differentsial tenglamalarni yechish uchun mo`ljallangan. Bu mashinalar sektsiyali tamoyil asosida qurilgan bo`lib, har bir sektsiya-javon bir xil tipdagi funktsional bloklardan tuzilgan. Hamma O`XM lar bir xil tuzilmaviy sxemaga egadirlar (1a- rasm) Ular quyidagilardan iborat. 1. O`zgarmas tokni kuchaytiruvchi bloklar (UPT). O`XMning asosiy elementi bo`lib kuchaytirish koeffitsiyenti 10 5 -16 6 bo`lgan o`zgarmas tokni operatsion kuchaytirgich (OUPT) hisoblanadi. Hamma funktsional bloklar OUPT asosida shakllanadi. Qo`shish, ko`paytirish, integrallash, va boshqa operatsiyalar rezistorlar, kondensatorlar kabi elementlar yordamida bajariladi.

2. O`zgarmas va o`zgaruvchi koeffitsiyentlar bloki kuchaytirgichlar bilan birgalikda o`zgarmas va o`zgaruvchi koeffitsiyentlarga ega bo`lgan tenglamalar hadlarini olish imkonini beradi. 3. Nochiziqli yechuvchi qurilmalar bloki ikki yoki undan ortiq o`zgaruvchilarni ko`paytirish va bir yoki ikki o`zgaruvchining funktsiyasini hosil qilish imkonini beradi. Terish yoki kommutatsiyalash bloki. Bu blok funktsional bloklar orasida o`rnashib, (simlar yordamida) masalani yechishning tuzilmaviy sxemasini tuzish imkonini beradi. 5. O`XM ni nazorat qilishni boshqarish bloki. 6. Masalaning yechilish natijalarini vizual kuzatish uchun mo`ljallangan indikatsiyalash bloki. Bu blokda registratsiyalash va o`lchash priborlari yig`ilgan.

1- rasm. O`XM ning tuzilmaviy sxemasi a), va OUPT b). 7. Ta’minot bloki mashinani elektr tarmog`iga ulab, O`XM ning hamma elementlarini elektr toki bilan ta’minlab turadi. O`XM ishga tushgandan so`ng uning yechuvchi qurilmalarida tenglamani ifodalovchi elektrik jarayonlar ro`y beradi. O`XM da yechiladigan masalalar o`zlarining murakkablik tamoyillari bo`yicha hisoblash, nazorat qilish, optimallashtirish va bashorat qilish masalalariga ajratiladi. Tenglama yoki tenglamalar tizimi ko`rsatkichlarning va boshlang`ich shartlarning fiksirlangan qiymatlarida yechilsa bunday masala hisoblash masalasi deyiladi. Texnologik jarayon yoki ob’yektni tadqiq qilish yoki loyihalashdagi alohida masalalar ham hisoblash masalasi qatoriga kiradi. Nazorat masalalari- ob’yekt haqidagi ma’lumotlarning to`g`riligini, ma’lum bir shartlarda uning harakatlarini tekshirish masalalari bo`lishi mumkin. Bunday masalalar hisoblash masalalaridan ob’yekt boshlang`ich shartlari va ko`rsatkichlari o`zgarish sohalarining kengligi bilan farqlanadi. Optimallashtirish masalasi- ob’yekt omillari va ko`rsatkichlarining opti- mallashtirish ko`rsatkichi ekstremal qiymatini ta’minlovchi holatlari kombiniyalari ichida eng yaxshisini qidirish masalasidir. Bunda o`zgaruvchilarning o`zgarish sohalari hisoblash va nazorat qilish masalalariga qaraganda kengroq bo`ladi. Bashorat qilish masalasi omillar o`zgarish sohalarini yanada kengaytirib, ob’yektni yangi shart-sharoitlarda modellashtirishni talab etadi. Bu shartlarda qurilgan matematik model ob’yektning ekstrapolyatsion xossalarini ta’minlashi zarur. 2. O`XM ning chiziqli matematik operatsiyalarni bajaruvchi qurilmalari O`XM da chiziqli matematik operatsiyalarni bajarish uchun quyidagi yechuvchi qurilmalar zarur: masshtabli kuchaytirgich, invertor, integrator,

differentsiyalovchi qurilma va summator. Bu qurilmalar UPT(usilitel postoyannogo toka) (1b- rasm) va uning kiruvchi (Z(r)), chiquvchi (Zma(r)) qismlariga o`rnatilgan elementlardan tuzilgan OUPT(operatsionniy usilitel postoyannogo toka) asosida yaratiladi. OUPT ning me’yoriy ishlashi uchun UPT katta kuchaytirish koeffitsiyentiga ega bo`lishi zarur.OUPT dagi hamma kuchlanish qandaydir umumiy nuqtaga nisbatan potentsial ko`rinishida bo`ladi. Elektr zanjirlari nazariyasida OUPT dagi kiruvchi va chiquvchi kuchlanishlar nisbati,) ( ) ( ) ( ) ( ) ( P Z P Z p V p U p W та   ( 1) tenglama ko`rinishida yoziladi. Bunda W(r)-OUPTning uzatuvchi funktsiyasi; U(r)=L{u(t)} va V(r)=L{ v (t)} OUPT ning chiquvchi u(t) va kiruvchi v(t) kuch- lanishlariga mos Laplas tasvirlari. f(t) funktsiyaning Laplas almashtirishi dtt f e t f L p F t pt )( )}( { ) ( 0    formula ko`rinishida yoziladi. Kirish va teskari aloqa zanjirlari rezistorlar va kondensatorlardan iborat qo`shqutblarni tashkil etadi. Qo`shqutblar sxemalari OUPT bajaradigan matematik operatsiyaning ko`rinishini aniqlaydi. 1. O`zgarmas songa ko`paytirish operatsiyasi. Agar OUPT ning teskari aloqa va kirish zanjirlari Z ta (R)=R ta va Z(R)=R ko`rinishidagi rezistorlardan iborat bo`lsa (1-jadval 1-qator), ( 1) tenglamaga ko`ra W(r)=U(r)  V(r)=- R ta  R=-k , (2  ) bunda k – OUPT ning kuchaytirish koeffitsiyenti (2) ifodadan U(r)=-kV(r) (4  3)

tenglikka ega bo`lamiz. Laplasning teskari almashtirishidan so`ng bu ifoda u(t)=-kv(t) (4  4) ko`rinishga keladi. SHunday qilib faol qarshiliklar-rezistorlarni qo`llab o`zgarmas koeffitsiyent k ni hosil qiluvchi masshtabli yechuvchi qurilmani yaratamiz. Avtomatik sozlash tizimi (SAR) tipik bo`g`inining inertsiyasiz yoki kuchaytiruvchi deb atalgan uzatuvchi funktsiyasi(2) ko`rinishda bo`ladi. SHuning uchun masshtabli yechuvchi qurilma SAR inertsiyasiz bo`g`inining o`xshashli modelidir. 2. Funktsiya ishorasini o`zgartirish operatsiyasi. Agar R ta =R bo`lsa, ya’ni k=+1 bo`lsa, bu holda OUPT kiruvchi signalning fazasini 180° ga o`zgartirib, amplitudasini o`zgartirmaydi va invertor deb ataladi, u(t)=-v(t) ( 5) 1- jadval № Y Echuvchi qurilma Y Echuvchi qurilmaning sxemasi Matematik operatsiyaning ko`rinishi Belgilanishi 1. Masshtabli (o`z-garmas koeffi- tsientlar bloki   p kV p U    t kV t u   R R k OC 

2. Inventor   p V p U    t V t u   1  k R ROC 3. Summalovch i – masshtablov chi        p Vk Vk p U p 2 2 11        t v k t Vk t u 2 2 11    Integrallovch i      p Vp k p U           t u dttv k t u 0 0 OC RC k 1 5. Integrallovch i – masshtablov chi         p Vk p Vk p p U 2 2 11 1         0 0 2 2 11 u dtt v k t vk tu t      OC OC C R k C R k 2 2 1 1 1 1   6. Differentsiall ovchi    p kpV p U    dt t kdv tu   OC CR k  7. Potentsiomet r    p V p U   tv tu  3. Qo ` shish operatsiyasi . Agar OUPT V 1 ( R ), V 2 ( R ) operator kuchlanishlarga va R 1, R 2 rezistorlarga mos ikkita kirish zanjirlariga ega bo ` lsa , u holda OUPTning chiqish kuchlanishi U(r)=W 1 (r)V 1 (r)+W 2 (r)V 2 (r) (4  6) bo`ladi. Bunda W 1 (R) va W 2 (R)- mos ravishda OUPT ning birinchi va ikkinchi kirish zanjirlari bo`yicha uzatish funktsiyalaridir.

( 1) formulaga ko`ra W 1 (r)=-R ta R 1 =-k 1 W 2 (r)=-R ta  R 2 =-k 2  U holda U(p)=-k 1 V 1 (p)-k 2 V 2 (p) , (4  7) u(t)=-k 1 v 1 (t)-k 2 v 2 (t) . (4  8) Agar k 1 =k 2 =1 bo`lsa, U(r)=-  V 1 (r) + V 2 (r)  (4  9) u(t)=-  v 1 (t) +v 2 (t)   (4  10) bo`ladi. Bu holda OUPT qo`shish operatsiyasini bajaradi. ( 10), ( 4) va ( 5)ni solishtirsak, masshtabli qurilma va invertor qo`shish qurilmasining xususiy hollari ekanini ko`ramiz. Integrallash operatsiyasi. Agar teskari aloqa zanjiriga Z TA =(rS TA ) -1 operator qarshilik ko`rinishidagi kondensator va kirish zanjiriga Z(R)=R- rezistor qarshiligi ulangan bo`lsa OUPTning uzatish funktsiyasi p k R pC p V p U p W ТА      1) ( ) ( ) ( ) ( ( 11) ko`rinishida bo`lib, U(p)=- V(p)  (RRC ta ) (4  12) bo`ladi. Bunda ,)0( )( )0( )( 1 )( 0 0         t x u dtt v k u dtt v T t u ( 13) bo`ladi, K=1/T- o`tkazish koeffitsiyenti; T=RS TA - vaqt o`zgaruvchisi.

 Demak, bu holda OUPT integrallash operatsiyasini bajaradi va integrator deyiladi. Bunday OUPT bo`g`inning modelidir. 5. Qo`shish va integrallashni birlashtirish operatsiyasi. Agar OUPT ning kirish qismiga bir necha o`zgaruvchi kuchlanishlar v i (t) larni bir vaqtda qo`shib, integrallovchi kiruvchi rezistorlar R i lar ulansa, bunday yozuvchi qurilma     t i i i ТА u dtt V R C t u 0 0 1 1 ) ( )( )( (4  14) ko`rinishdagi matematik operatsiyani ifodalab, integrosummator deyiladi. 6. Differentsiallash operatsiyasi. Agar OUPT ning kirish zanjiriga Z(R)=(RC) -1 operator qarshilikli kondensator, teskari aloqaga faol qarshilik rezistor Z ta (R)=R ta ulansa bunday OUPT ning uzatish funktsiyasi W(r)=- R ta Cr=-kr , (4  15) bo`ladi, bunda k=R ta S- kuchaytirgichning uzatish koeffitsiyentidir.(15) ifodadan U(r)=-V(r)kr (4  16) ga e ga bo`lamiz, yoki, u(t) =-kdv(t)  dt . (4  17) SHunday qilib, ko`rsatilgan shartlarda OUPT differentsiallash operatsiyasini bajaradi va differentsiallovchi qurilma deb ataladi. Bunday yechuvchi qurilmaning sxemasi SAR ideal differentsiallovchi bo`g`inning modelidir. SHuni aytish zarurki O`XM differentsiallovchi

qurilmasining aniqligi boshqa qurilmalarning aniqligiga nisbatan pastroq bo`ladi. SHuning uchun bu qurilmadan kamroq foydalanishga intilish maqsadga muvofiqdir. 7. Tenglamadagi o`zgarmas va o`zgaruvchi koeffitsiyentlarini hosil qilish. O`XMda o`zgarmas koeffitsiyent kuchlanishni bo`luvchi yoki qo`shuvchi masshtabli yechuvchi qurilmalar yordamida hosil qilinadi. Bunda u= v (4  18) ko`rinishidagi matematik operatsiya bajariladi. YAkka bo`luvchi sxemasi sifatida potentsiometrdan foydalaniladi. Bunda  r/R  1 bo`lib, R- potentsiometrning to`la qarshiligini, r- potentsiometrning yelkasi ajratgan qarshiligini bildiradi. Ba’zi hollarda qarshiliklarni bo`lish magazinlaridan ham foydalaniladi. Agar  >1 bo`lsa,  =  1  2 ko`rinishida ifodalanib,  1  1 bo`luvchi qurilma yordamida  2 >1 qo`shuvchi yoki masshtabli qurilma yordamida hosil qilinadi, u(t)=  (t)v(t) . 0  (t)  1  4  19  Matematik operatsiyalarning  (t) o`zgaruvchi koeffitsiyenti o`zgaruvchi koeffitsiyentlar sektsiyalari SPK-2 tarkibiga kiruvchi SB-5-2-0 tipidagi o`zgaruvchi koeffitsiyentlar bloklari va SB-5-2-P tipidagi dasturli o`zgaruvchi koeffitsiyentlar bloklari yordamida hosil qilinadi. 3. O`XM ning nochiziqli matematik operatsiyalarini bajaruvchi qurilmalari O`XM da nochiziqli matematik operatsiyalarni bajarish uchun quyidagi bloklardan foydalaniladi: bir o`zgaruvchining funktsiyasi u=f(v) ni hosil qilish bloki; ikki o`zgaruvchining funktsiyasi u=v 1 v 2 yoki u=v 1 f(v 2 ) ni hosil qilish bloki.

Nochiziqli operatsiyalarni bajaruvchi qurilmalar funktsiyaning ko`rinishi va amallar tamoyillari bo`yicha farqlanadi. u=f(v) funktsiyani hosil qiluvchi yechuvchi qurilmalar funktsional almashtirgichlar deyiladi. u=v 1 v 2 ifodani hosil qiluvchi qurilma ko`paytirish qurilmasi deyiladi. u=v 1 f(v 2 ) ni hosil qilishda qurilmalar kombinatsiyalanadi. O`XM ning nochiziqli qurilmalari elektron va elektromexanik qurilmalarga ajraladi. Elektron qurilmalar funktsional almashtirgichlar va ko`paytiruv qurilmalar sifatida qo`llaniladi. Elektron funktsional almashtirgichlarda OUPT ga diodli elementlar ulanadi va diodli funktsional almashtirgich(DFP) deyiladi. DFP MN-7, MNB-16, eMU-10, MN-14, MN-17 O`XM lari tarkibida mavjud. u=v 1 v 2 ko`rinishdagi ifodani O`XM elektron qurilmasi u=1/4[(v 1 +v 2 ) 2 -(v 1 -v 2 ) 2 ] ko`rinishida bajarib, yig`indi va ayirma kvadratlari kvadrator almashtirgichlarda hosil qilinadi. Bunday qurilmalar MN-7, MN-14, MN-17M, MN-1 kabi O`XM larida mavjud. elektromexanik nochiziqli yechuvchi qurilmalar ko`paytiruvchi va funktsional almashtirgichlarning kombinatsiyalari sifatida qo`llaniladi. Bunday qurilmalar nochiziqli funktsiyani bo`lakli chiziqli approksimatsiyalash uslubi asosida ishlaydi. Bu uslubda ishlaydigan qurilmalar MNB-1, (NB-5 bloki), EMU-10, MN-14, MN-17M (BSS-3 bloki) kabi O`XMlari tarkibida mavjud. Nochiziqli funktsiyalarni hosil qilish. DFPning ishlashi nochiziqli funktsiya grafigini approktsimatsiyalashga asoslangan(2a- rasm).

2a- rasm. Egri chiziqni approktsimatsiyalash (a) va nochiziqlilik blokining tuzilmaviy sxemasi (b-d). Egri chiziqni bo`laklarga bo`lish tartibi uning shakliga va talab qilingan hisoblash aniqligiga bog`liq bo`ladi. Approktsimatsiyalovchi siniq chiziq ), ( )( io m i i V V b kV u u     1 0 ( 20) tenglama bo`yicha aniqlanadi. Bunda u(0) va k-mos ravishda chiqish kuchlanishi va grafik egriligining boshlang`ich qiymatlari; v io - grafikning i- bo`lagi boshiga mos elementga kiruvchi kuchlanish: v i =tg  i =k i -k i-1 siniq chiziq i- intervalidagi burchak koeffitsiyentlar ayirmasi; i-v hisoblanayotgan interval nomeri; V<V i0 bo`lganda v i (V-V i0 )=0, V>V i0 bo`lganda v i (V-V i0 )=const bo`ladi. ( 20) formuladan ko`ramizki funktsional bog`liqlik approktsimatsiyalanuvchi egri chiziq kesmalariga mos kuchlanishlarni qo`shish natijasida hosil qilinadi. Boshlang`ich intervalda (i=0) chiqish kuchlanishi u(0) P 1 potentsiometr yordamida hosil qilinadi(2b- rasm). Uning kirish zanjiriga E kuchlanish va P 2 potentsiometr yordamida hosil qilingan kV kuchlanish beriladi. Grafikning 1-

intervaliga o`tishda V 01 <V<V 02 bo`lib,  u 1 = v 1 (V-V 10 ) qo`shiladi, ikkinchi intervalga o`tishda  u 2 = v 2 (V-V 20 ) qo`shiladi va x.k.  u i = v i (V-V i0 ) DFPda uch qutbli diodli-potentsiometrik elementlar yordamida shakllanadi. DFPdagi bunday elementlar soni (20) tenglama bo`yicha m ga teng bo`ladi. Har bir diodli element(2v- rasm ) ikkita R 1 va R 2 potentsiometrlar va D dioddan iborat tuziladi. Kiruvchi tayanch kuchlanish E T ishorasi va tayanch diodni ulash yo`nalishi keyingi i- intervalda joylashgan to`g`rilovchi funktsiya grafigining qaysi kvadrantda joylashishiga qarab tanlanadi. V va E t ning qiymatlari hamda diod ulanishining yo`nalishlari kombinatsiyalari bo`yicha siniq chiziqlarning mumkin bo`lgan sakkizta tiplari ikkita guruxga ajraladi: 1) ioV V  bo`lganda diodlarni chiqarib tashlaydigan siniq chiziqlar; 3.1g- rasmda to`rtta kvadrat uchun to`rtta shunday siniq chiziq ko`rsatilgan; 2) ioV V  bo`lganda diodlarni to`sib qo`yadigan siniq chiziqlar (2d). i- diodli element chiqish zanjiridagi kuchlanish   , 1 2 1 0 0            R R E V V V u i T i i i i   ( 21) bunda, T i i io E V     1 (22) ,          2 1 0 1 R R E V b i T i i i   ( 23) (22) tenglikdan ko`rinadiki, R 1 potentsiometr yelkasining holati  i interval boshini bir qiymatli aniqlaydi.  i, v i =tg  i va (23) formuladan foydalanib,  i ning miqdori aniqlanadi. DFPda maxsus moslagichlar bo`lib, bu moslagichlar yordamida zarur kvadrantlarga moslab turiladi. 3.1- jadvalda nochiziqli yechuvchi qurilmalar sxemalari keltirilgan. Ko`paytirish operatsiyasi. Ko`paytirish operatsiyasining u=v 1 v 2 =0,25[(v 1+ v 2 ) 2 -(v 1- v 2 ) 2 ] ( 24)

munosabatga asoslangan elektron qurilmaning tuzilmaviy sxemasi(2a)-rasmda keltirilgan. Bu sxemada quyidagilar mavjud: ikkita invertor; har birida ikkitadan bir xil rezistori bo`lgan to`rtta summator  ; juft-juft bo`lib ishlaydigan to`rtta diod; diodli elementlardan foydalanilgan ikkita kvadrator K 1 va K 2 . Siniq chiziq quyidagicha kombinatsiyalanadi   n i i i VVbkVi 1 0 ).( (25) Umumiy tokning boshlang`ich kesma kV ga proportsional qismi kirish rezistorlari orqali aniqlanadi. v i (V-V i0 ) kesmalarga proportsional nuqtalar diodli elementlar yordamida hosil qilinadi(3.1- jadval, 2- qator). 3.1- jadval № Echuvchi qurilma Qurilmaning ulanish s xema si Matematik opera-tsiyaning ko`rinishi Belgilanishi 1 Funktsional o`zgartirgich (nochiziqli blok)  Vf u 2 Ko`paytiruvchi (ko`paytirish bloki) 2 1V V k u П  3 Bo`luvchi (bo`lish bloki) 2 1 V V u  4 Kvadrat ildiz chiqarish bloki Vk u y  5 O`zgarmas kechikish bloki     t V tu 0 0C R  

6 Sozlanuvchi (o`zgaruvchi) kechikish bloki   t t V tu   3- rasm. Ko`paytirish (a), doimiy (b) va o`zgaruvchi (v) kechikish bloklarining tuzilmaviy sxemasi. Bo`lish operatsiyasi. Ko`paytirish qurilmasidan ikkita o`zgaruvchini bir- biriga bo`lish u=kv 1 /v 2 operatsiyasini bajarishda ham foydalanish mumkin. O`XM da bu operatsiyani ikki xil uslubda bajarish mumkin: v 1 ni 1/v 2 ga ko`paytirish yo`li bilan yoki oshkormas funktsiya uslubi bilan. Birinchi uslubda v 1 va f(v 2 ) funktsional almashtirgichlar ko`paytiriladi (3.1- jadval,3- qator,a)- sxema). Ikkinchi uslubda(3.1- jadval,3- qator,b)- sxema) o`zgaruvchilar to`g`ridan-to`g`ri bo`linadi.OUPT ning chiqish qiymati kuchaytirish koeffitsiyenti cheksiz katta bo`lib, UPT ning kirish kuchlanishi cheksiz kichik bo`lganda, chekli bo`lishini hisobga olsak, 0 R kuv R v 2 2 1 1   ( 26)

tenglikdan u=-k 1 v 1 /v 2 ( 27) bo`ladi. Bunda k 1 =R 2 /(k R 1 )- masshtabli ko`paytuvchi. Kvadrat ildiz chiqarish operatsiyasi. O`XMda bu operatsiyani bajarish uchun OUPT teskari aloqa zanjiriga katta kuchaytirish koeffitsiyentiga ega bo`lgan maxsus nochiziqli element ulanadi(3.1- jadval, 4- qator). Agar ko`paytirish blokining kirish zanjiriga ixtiyoriy u(t) kuchlanish berilsa, nochiziqli elementning chiqish zanjirida kiruvchi signal kvadratiga proportsional k 1 u 2 (t) kuchlanish paydo bo`ladi. Qurilmada kuchlanish ikkinchi kiruvchi kuchlanish v (t) dan ayriladi. v (t)-k 1 u 2 (t) kuchaytirgichda k u marta kuchaytiriladi.SHunday qilib, hosil bo`lgan signalni u(t) ko`rinishida kvadratga ko`taruvchi elementga kiritsak, ))( )( ( )( 2 1 t uk t v k t u y   yoki v(t)-k 1 u 2 (t)=u(t)/k u ga ega bo`lamiz. k u ni shunday tanlaymizki, v(t)-k 1 u 2 (t)=0 bo`lsin. Bundan 1 v(t)/k u(t)  . ( 28) Argumentning doimiy yoki o`zgaruvchi kechikishini hosil qilish. Jarayon va tizimlarni modellashtirishda kechikuvchi argumentli tenglamalar tuzishga to`g`ri keladi. Bunday tenglamaning eng sodda ko`rinishi ))( ( )( t t x t y   ( 29) shaklda bo`ladi. O`XMda bu operatsiya const bo`lganda BPZ,  const bo`lganda BRZ deb atalgan bloklarda bajariladi(3.1- jadval 5- va 6- qatorlar). Bu bloklar murakkab tuzilgan bo`lib, imkoniyatlari cheklangandir. OUPT ning teskari aloqa zanjiriga S TA kondensator va R TA rezistor parallel ulanganda, kirish zanjiriga R 1 rezistor ulanganda doimiy kechikish soddaroq hosil qilinadi. Bunday qurilmaning uzatish funktsiyasi

  , ) (              1 1 1 2 1 2 p k k k p k p W(29.a) ko`rinishida bo`ladi. Bunda k 1 =(R TA C TA ) -1 ; k 2 =(R 1 C TA ) -1 ;  =k 1 -1 . Bunday uzatish funktsiyasi SAR ning birinchi tartibli tipik bo`g`iniga(inertsion yoki aperiodik) ega bo`ladi. Bu qurilmalarning kamchiligi: kirish signali chastotasi imkoniyatlari kichikligi va kechikish vaqtining kichik bo`lishi zarurligi. Bunda  (t)- kechikish vaqti bo`lib, o`zgarmas, o`zgaruvchi, tasodifiy miqdor yoki vaqtning funktsiyasi bo`lishi mumkin. Agar  o`zgarmas bo`lsa,(29) ifodani    tx ty )( ( 30) ko`rinishda yozish mumkin, bunda  - kechikish vaqti. Bu funktsiyaning Laplas tasviri    dp X e p Y p  ( 31) ko`rinishda bo`ladi. SAR nazariyasida  = sonst bo`lgandagi (30) tenglama kechikishning tipik bo`g`ini ishini xarakterlaydi. Bunday bo`g`inning dinamik xarakteristikalari quyidagicha bo`ladi: uzatuvchi funktsiya ) exp( ) ( /) ( ) ( p p X p Y p W    ( 32) amplitudali-chastotali xarakteristika (ACHX) ; ) ( 1   A ( 33) faza-chastotali xarakteristika (FCHX)     ) ( , ( 34) bunda w -doiraviy chastota. ( 30) yoki ( 31) almashtirishlar tufayli (35) funktsiyani hosil qiluvchi yechuvchi qurilma kam qo`llaniladi. O`XM yechuvchi qurilmalari yordamida hosil

qilinadigan doimiy kechikishning tuzilmaviy sxemasi 3b- rasmda keltirilgan. Bu sxemada OUPT ning uzatish koeffitsiyenti quyidagi shartlarni qanoatlantirishi zarur: k 12 =k 21 =k 22 =12/  ; (R TA C TA ) -1 =6/  ; k 11 =k 21 =k 31 =2/  ; ( 36) Bunda kuchaytirgich uzatish koeffitsiyentining o`zgarishiga qarab  - ning miqdorini sekin-asta sozlab borish mumkin. O`zgaruvchi kechikishini hosil qilish uchun magnit yozuvli standart blok BPZ dan foydalaniladi. O`zgaruvchi kechikishini O`XM yozuvchi qurilmalarida hosil qilish kechikuvchi argumentning o`zgarishiga asoslangan.  (t) ning o`zgarish sohasini kichik  t intervallarga ajratib, uning vaqt bo`yicha kvantlangan qiymatlarini aniqlashimiz mumkin. U holda o`zgaruvchi kechikishi sxemasini o`zgarmas kechikishi sxemasiga o`xshash tuzish mumkin. Bunda o`zgaruvchi kechikish bo`g`inining uzatish funktsiyasi har bir  t vaqt uchun W(r)=e -r  (1-0, 5r  )/(1+0, 5r  ) ( 38) ko`rinishda bo`ladi. Bu bo`g`inning diferentsial tenglamasi 0, 5  i (dy(t)/dt)+y(t)=- 0, 5  i (dx(t)/dt)+x(t) ( 39) ko`rinishda bo`lib, bunda  i {i  t  t  (i+1)  t}=  (t= i  t); i=0, 1, 2, … . Bu tenglamani yechishning tuzilmaviy sxemasi 3v- rasmda tasvirlangan(N/D – uzluksiz miqdorni diskret miqdorga almashtirishni bildiradi). Dinamik tizimlar va jarayonlarning matematik modellarini tadqiq qilish uchun O`XMda dasturlash usullari Odatda jarayon yoki tizimning dinamik modeli yuqori tartibli bitta differentsial tenglama yoki birinchi tartibli tenglamalar tizimi ko`rinishida

ifodalanadi. Tenglamaning ko`rinishi va tadqiq qilinayotgan masalaning mohiyatiga qarab, berilgan tenglama O`XMda modellashtirishga qulay ko`rinishga keltiriladi. Har xil dinamik tizimlarni modellashtirishda bir-birlaridan farq qiluvchi yechuvchi qurilmalar yig`uvining tuzilmaviy sxemalarini (EQYTS) yaratish mumkin. Aytaylik, dinamik tizim yoki jarayon o`zgarmas koeffitsiyentli ikkinchi tartibli bir jinsli bo`lmaganx y A y A y A    0 1 2 ( 40) differentsial tenglama bilan yoki operator ko`rinishda x y A py A y p A    0 1 2 2 ( 41) tenglama bilan ifodalansin. Bunda A 0 , A 1 , A 2 - lar o`zgarmas koeffitsiyentlar; x- t ning funktsiyasi yoki o`zgarmas bo`lib, tashqi ta’sirni bildiradi; r=d/dt- differentsial operator; t- real jarayon vaqti. ( 40) va ( 41) tenglamalarni y" va r 2 y larga nisbatan yechamiz. ; 1 0 0 y a y a x b y     ( 42) , 1 0 0 2 py a y a x b y p    ( 43) bunda b 0 =1/A 2 ; a 2 = A 0 /A 2 ; a 1 =A 1 /A 2 (40) va (41) tenglamalarni y ga nisbatan yechsak, y c yc x d y     2 1 0 ( 44) ,y p c py c x d y 2 2 1 0    ( 45) bo`lib, bunda d 0 =1/A 0 ; c 1 =A 1 /A 0 ; c 2 =A 2 /A 0 . 4 a), v), g), d), j)- rasmlarda y" yoki r 2 y ma’lum deb qaralib, ketma-ket integrallash sxemasi, b)- rasmda y ma’lum deb qaralib, ketma-ket diffirentsiallash sxemasi keltirilgan. Bunda yopiq tizim hosil qilinib, izlangan yechim y hosil qilingan yechuvchi qurilmadan olinadi. Differentsiallash qurilmasining xatoligi yuqori bo`lgani uchun b) sxemadan amalda foydalanilmaydi. Differentsial tenglamasini integrallashning

a) sxema bo`yicha usuli dasturlashning umumiy usul deyiladi. Bundan tashqari yuqori tartibli differentsial tenglamalarni ham integrallash imkonini beradigan dasturlashning kanonik usuli deb atalgan usul ham mavjud. O`XM da programmalashda blok-sxema, tuzilmaviy sxema, kommutatsion sxema va elektrik sxemalardan foydalaniladi. Tuzilmaviy sxemada alohida yechuvchi qurilmalar ko`rsatilib, ular aloqalarining asosiy ideallari va tamoyillari aks ettiriladi. Kommutatsion sxema yechuvchi qurilmalarning O`XM tipiga oid birlashtirish xususiyatlarini aks ettiradi. Kommutatsion sxemada yechuvchi qurilmalarning nomeri, masshtabi hisobga olingan mashina o`zgaruvchilari, masshtabi hisobga olingan yechuvchi qurilmalar va potentsiometrlar o`tkazish koeffitsiyentining sonli qiymatlari belgilanadi. Elektrik sxemada kommutatsion sxemadagi yechuvchi qurilmalarning elementlari aks ettiriladi.

4- rasm. Differentsial tenglamani yechishning blok sxemasi va EQYTS ni qurish ketma-ketligi. 5. Dasturlashning umumiy usuli Dasturlashning umumiy usulini (40) tenglama uchun ko`rib chiqamiz: 1) (40) tenglama yuqori tartibli hosilaga nisbatan yechilib, (42) yoki (43) tenglamalar shakliga keltiriladi; 2) Ikkita ketma-ket ulangan integratorlar zanjiri chiziladi (1v- rasm); 3) Har bir yechuvchi qurilmadan ishorani hisobga olib, integratorlarning kiruvchi va chiquvchi o`zgaruvchilari belgilanadi(4g- rasm); 4) (42) yoki (43) tenglamalar o`ng tomonlarini hosil qiluvchi yechuvchi qurilmalar sxemasi tasvirlanadi(1d- rasmdagi uzluksiz chiziq). Sxemada invertor- 1, summator-2, bilan belgilangan, x(t) ni hosil qilish bloki ko`rsatilgan. Summatorda -a 1 y  -a o y+b o x yoki -a 1 ry-a o y+b o x ga mos kuchlanish hosil qilinadi;

5) 2 summatorning chiqish qismi 3 integratorning kirish qismiga ulanadi(4d-rasm). YEchuvchi qurilmalar yig`uv sxemasidagi teskari aloqa fakti (42) yoki (43) tenglama chap va o`ng tomonlarining tengligini ifodalaydi; 6) Ishorasi chiqish o`zgaruvchilariga mos keladigan qilib 3 va 4 integratorlarning boshlang`ich shartlari belgilanadi(1d- rasm). YEchuvchi qurilmalar yig`uvchi tuzilmaviy sxemasi (42) yoki (43) tenglamaning yechilishini ta’minlaydi. SHunday qilib, operatsiyalarni ketma-ket bajarish o`xshashli modelni qurish jarayonini tasvirlaydi. Masshtabni hisobga olib O`XM da modelni tergandan so`ng mashina "reshenie" rejimiga o`tkaziladi va dinamik sistema modelining chiqish ko`rsatkichlari o`zgara boshlaydi. EQYTS ni tasvirlashda quyidagi qoidalarni qo`llash qulay: 1) kiruvchi ko`rsatkichlarni chap tomonda, chiquvchi ko`rsatkichlarni o`ng tomonda tasvirlash; 2) kiruvchi va chiquvchi ko`rsatkichlar bir-birlaridan aniq ajratilib, dinamik tizim yoki jarayonga mos tushishlari zarur; 3) kirish, chiqish va sxemaning maxsus qismlari oralaridagi bog`lanishlarni ko`rsatish shart emas (1j- rasm); 4) sxemada nolga teng bo`lgan boshlang`ich shartlarga mos potentsiometrlarni ko`rsatmaslik. Tuzilmaviy sxemani tuzishda yechuvchi qurilmalar sonini qisqartirish uchun har xil usullar qo`llaniladi. Ikkita umumiy usulni ko`rib chiqamiz. Birinchi usulda qo`shimcha summatorlardan foydalanish hisobiga invertorlar sonini kamaytiriladi. Bunda kuchlanishlarni qo`shish bilan birgalikda yig`indining ishorasi ham o`zgaradi. Buni y IV =b 0 x-a 0 y-a 1 y  -a 2 y  -a 3 y  (46) tenglamaning EQYTS sini tuzishda kuzatish mumkin(5a- rasm qisqartirilmasdan oldin, 5b- rasm qisqartirilgandan so`ng). Bunday operatsiya 4e- rasmda ham bajarilgan. Ikkinchi usulda eng katta hosilaning o`zgarishi tadqiq qilinmaydi. Bu holda integrallashdan keyin (46) tenglama y  =-1/r(-b 0 x+a 0 y+a 1 y  +a 2 y  +a 3 y  )

ko`rinishiga keladi. Bunda tenglamaning o`ng tomonidagi yig`indi 5v- rasmda ko`rsatilgan summalovchi-integralovchi qurilmada hosil qilinadi. 5- rasm. Differentsial tenglamani qisqartirilgan sondagi yechuvchi qurilmalardan foydalanib yechishning tuzilmaviy sxemalari YEchuvchi qurilmalar yig`uvchi tuzilmaviy sxemasini tuzishda dasturlashning umumiy usuli qo`llanilganda summator yoki summalovchi- yig`uvchi qurilmaga kiruvchi ko`rsatkichlar soni imkoniyatdan yuqori miqdorda talab qilinadi. n- tartibli differentsial tenglamani n ta 1- tartibli differentsial tenglamalar tizimi bilan almashtirish yo`li bilan sxemada yechuvchi qurilmaga kirishlar sonini kamaytirish mumkin.

Dasturlashning umumiy usuli dinamik tizim yoki jarayon differentsial tenglamalar tizimi ko`rinishda ifodalanganda ham qo`llaniladi. Bunda har bir tenglama yuqori tartibli hosilaga nisbatan yechiladi. Keyin hamma tenglamalar integrallanib, kirish va chiqish zanjirlari ulanadi, boshlang`ich shartlar beriladi. Bu jarayonni quyidagi differentsial tenglamalar tizimi uchun ko`rib chiqamiz:            , / / / / / x b px b x p b x p y a py a xb pxb y a pya y p 0 1 2 2 3 0 1 0 1 0 1 2 (47) boshlang`ich shartlar: Y(0)=Y 0 ; x (0)= x 0 ; r 2 x (0)=r x (0)=rY(0)=0. Agar r 3 x va r 2 x larni hosil qilishning zarurati bo`lmasa, chiqish qismlarida r y va r 2 x larni hosil qiladigan ikkita integro-summalovchi qurilmalarni qo`llash mumkin. (47) tenglamalar tizimidan topilgan bu hosilalar             ), ( / ) ( / / / / / / y a py a x b px b x p bp x p xb pxb y a pyap py 0 1 0 1 2 2 2 0 1 0 1 1 1 (48) 6- rasmda yechuvchi qurilmalar sonini qisqartirishga tavsiyalari bilan (47) tenglamalar tizimini yechishning EQYTSsi tasvirlangan.

6- rasm. Differentsial tenglamalar tizimini yechish uchun EQYTS si. 6. Kanonik shaklda dasturlash usuli Bu usulni umumiy usuldan foydalanish qiyin yoki mumkin bo`lmagan holda qo`llaniladi. Masalan yuqori n- tartibli bir jinsli differentsial tenglamani yechishda summalovchi qurilmada n/2 dan ortiq kirish zanjiri talab etilib, kichik quvvatli O`XM larda bunday imkoniyat yo`q. Umumiy usuldan yuqori tartibli bir jinsli bo`lmagan differentsial tenglamalarni yechishda ham foydalanib bo`lmaydi. Dinamik tizim yoki jarayon, 0 1 2 2 3 3 0 1 2 2 3 3 x B px B x p B x p B y A py A y p A y p A        (49), differentsial tenglama bilan ifodalansin deylik. Tenglikning ikkala tomonini A 3 ga bo`lib, , 0 1 2 2 3 3 0 1 2 2 3 x b pxb x p b x p b y a py a y p a y p        (50) tenglikka ega bo`lamiz, bunda . ; ; ; ; ; ; 3 0 0 3 1 1 3 2 2 3 3 3 3 0 0 3 1 1 3 2 2 A B b A B b A B b A B b A A a A A a A A a        Boshlang`ich shartlar quyidagicha bo`ladi: p i y(0)=p i y 0 ; i=0.1 ,…, (n-1); p j x(0)=p j x 0 ; j=0, 1, 2,…, (m-1). Dasturlashning umumiy usuli bo`yicha (50) tenglamani yuqori tartibli hosilaga nisbatan yechamiz va 7a) da tasvirlangan EQYTS sini tuzamiz: p 3 y=-a 2 p 2 y-a 1 py-a 0 y+b 3 p 3 x+ b 2 p 2 x+ b 1 px+ b 0 x . Sxemadan ko`rinadiki, 7 summatorga ta’sir etuvchi x dan rx, r 2 x, r 3 x, hosilalarga mos signallarni ham kiritish zarur. Bu signallarni hosil qilish uchun yuqori xatolikka olib keladigan differentsiallovchi qurilmalardan ham foydalanishga to`g`ri keladi. Bunda (49) tenglamada V i =0, i=1, 2, 3 bo`lgan holdagina og`ir vaziyatdan chiqish mumkin.

Kanonik shaklda dasturlash usulining mohiyati shundaki, bunda (49) tenglama kanonik shakldagi tenglamalar tizimiga keltirilib, so`ngra umumiy usul bo`yicha dasturlanadi. 7- rasm. Differentsial tenglamani kanonik shaklda yechish uchun EQYTS. Almashtirish tenglamani n marta integrallash va integral belgisi bo`lgan hadlarni tenglamaning o`ng tomoniga o`tkazilib, yangi o`zgaruvchi Z orqali belgilash yo`li bilan olib boriladi. (50) tenglikni model uchun birinchi integrallash va almashtirishdan keyin P 2 y+a 2 py+a 1 y-b 3 p 2 x-b 2 px-b 1 x=(b 0 x-a 0 y)/p=z 1 , ikkinchi integrallash va almashtirishdan keyin py+a 2 y-b 3 px-b 2 x=(z 1 +b 1 x-a 1 y)/p=z 2 , uchinchi integrallash va almashtirishdan keyin y-b 3 x=(z 2 +b 2 x-a 2 y)/p=z 3 tengliklarga ega bo`lamiz. Oxirgi tenglikdan y=z 3 +b 3 x. bog`lanish tenglamasini topamiz. SHunday qilib, (49) tenglama

z 1 =(b 0 x-a 0 y)/p; z 2 =(z 1 +b 1 x-a 1 y)/p; (51) z 3 =(z 2 +b 2 x-a 2 y)/p tenglamalar tizimiga keltiriladi, bunda z 0 =0; y=z 3 +b 3 x. Bu tizim (50) tenglamaning kanonik shakli deyiladi. p n y+a n-1 p n-1 y+…+a 1 py+a 0 y=b m p m x+b m-1 p m-1 x+…+b 2 p 2 x+b 1 px+b 0 x, (52) tenglamaning kanonik shakli z i =(z i-1 +b i-1 x-a i-1 y)/p, (53) ko`rinishda bo`ladi, bunda z 0 =0; y=z n +b n x; i=1,2,…,m. 7b) rasmda kanonik shaklda dasturlash usulining EQYTS si keltirilgan. Bu sxemada y(t) funktsiyaning o`zgarishi ma’lum deb faraz qilinib, integrosummatorga a 0 y va-b 0 x kiritiladi. 1 integrosummatordan z 1 =-(a 0 y-b 0 x)/r funktsiyaga mos kuchlanish chiqadi. 2 va 3 integrosummatorlardan z 2 va z 3 funktsiyalarga mos, 4 summatordan esa y=-(z 3 +b 3 x), 5 va 6 invertorlardan y va - x ga mos kuchlanishlarni olish uchun foydalaniladi. Boshlang`ich shartlar quyidagi formulalar bo`yicha hisoblanadi: z 1 (0)=p 2 y 0 +a 2 py 0 +a 1 y 0 -(b 3 p 2 x 0 + b 2 px 0 + b 1 x 0 ); z 2 (0)=py 0 +a 2 y 0 -( b 3 px 0 + b 2 x 0 ); z 3 =y 0 - b 3 x 0 . (52) ko`rinishdagi differentsial tenglamani yechish uchun boshlang`ich shartlar z i (0)=p n-i y 0 +…+a i y 0 -(b n p n-i x 0 +…+b i x 0 ). (54). ko`rinishda hisoblanadi. Hosilalarning dinamik tizimga ta’siri sxemada aks etmasligi kanonik shaklda dasturlashning kamchiligidir. 7. Masshtablarni tanlash. Uzatish koeffitsiyentlari va boshlang`ich shartlarni hisoblash

O`XMda kiruvchi, oraliq, chiquvchi o`zgaruvchilar kuchlanish ko`rinishidagi mashina o`zgaruvchilariga almashtiriladi. Agar o`zgaruvchilar birliklari kuchlanish birligi (1V) bilan mos kelsa, mashina yechimlari miqdorlari bilan bir xil bo`ladi. Bunday holatdan tenglamaning o`zgaruvchilari, koeffitsiyentlari, yechimlari o`zgarish sohalari kuchlanishning o`zgarishi sohasidan ortib ketmaganda foydalanish mumkin. Ko`pchilik O`XM larda kuchlanish  100V oralig`ida o`zgarib, tenglamaning real o`zgaruvchilari va koeffitsiyentlari bilan ishlash imkonini bermaydi. SHuning uchun O`XMda dinamik modellarni qurishda masshtab koeffitsiyentlari kiritiladi. Bu koeffitsiyentlar masalani O`XMda bekamu ko`st yechish imkonini beradi. x o`zgaruvchining masshtabi yoki masshtab koefitsiyenti deb shunday o`zgarmas ko`paytuvchi m x ga aytiladiki, uni x ga ko`paytirganda mashina o`zgaruvchisi v hosil bo`ladi, v=m x x yoki u=m y y. (55) Masshtab har doim o`lchovga ega bo`ladi. Masalan, x ning miqdori amperda o`lchansa, mashina o`zgaruvchisi Voltda o`lchanib, masshtabning o`lchovi (V/A) bo`ladi. Uslubiy nuqtai nazardan, agar real o`zgaruvchi va mashina o`zgaruvchilarining o`lchovlari bir xil bo`lgan taqdirda ham masshtab o`lchovi ko`rsatiladi. O`zgarish sohasi  100 bo`lgan O`XM larda hamma o`zgaruvchilar uchun masshtablarni shunday tanlash zarurki, mashina o`zgaruvchilari  100V oralig`idan chiqib ketmasin. Masshtab koeffitsiyentlarini tanlashda m x |x| max  100 (56) shartdan kelib chiqish lozim bo`ladi. Bunda |x| max – real o`zgaruvchilarning absolyut qiymatlari bo`yicha maksimal qiymatlari. |x| max ning miqdori taqribiy tanlanadi. Agar miqdor noto`g`ri bahoansa mashina o`zgaruvchisining miqdori absolyut qiymati bo`yicha 100V dan ortib

ketib, modellashtirish jarayoni amalga oshmay qolishi mumkin. Bu holda masshtab koeffitsiyentini kamaytirish zarur. Aksincha, masshtabni o`ta kichik tanlash ham maqsadga muvofiq emasdir. Vaqt masshtabi . O`XM ning qimmatli xususiyati-qaralayotgan dinamik tizim yoki jarayonlarni sekinlashtirilgan, tezlashtirilgan yoki real holatlarda tadqiqot qilish imkoniyatidir. Vaqt masshtabi kiritilishining mohiyati shundaki, tadqiqotchining hohishiga qarab, jarayon yoki tizimlarni ularning real o`zgaruvchilariga proportsional ravishda tezlashtirish yoki sekinlashtirish mumkin. Mashina vaqti  m t t, (57) ko`rinishida aniqlanadi, bunda  - mashina vaqti; m t - vaqt masshtabi; t- real vaqt. Ko`pchilik jarayon va tizimlar juda sekinlik bilan amalga oshadi. Vaqtni tejash maqsadida bunday jarayon va tizimlar modellarini tezlashtirilgan holda qurish zarurati tug`iladi, bunda m t <1 qilib tanlanadi. Bu holda mashina vaqti real vaqtdan kichik bo`lib, jarayon m t marta tezlashadi. SHunga o`xshash m t >1 bo`lganda mashina vaqti real vaqtdan katta bo`lib, jarayon m t marta sekinlashadi.  t hol O`XM tashqi apparaturalar bilan bog`langanda qo`llanilishi mumkin. Ba’zan vaqt masshtabi uzatish koeffitsiyentlarini tenglashtirish uchun ham kiritiladi. Vaqt masshtabini tanlashda yechuvchi qurilmalar texnik xususiyatlari ham hisobga olinadi. Ma’lumki vaqt o`tishi bilan integratorning chiqish kuchlanishi xatoligi o`sib boradi. Bu holat integrallash vaqtini cheklashni talab etadi va O`XM ning texnik pasportida zaruriy cheklashlar ko`rsatiladi, shuning uchun m t ni o`ta katta qilib tanlash mumkin emas. SHunga o`xshash m t ni o`ta kichik qilib ham tanlash mumkin emas. Mashina tenglamalari. Masshtab koeffitsiyentlarini kiritish hisobiga mashina modellarining koeffitsiyentlari real koeffitsiyentlardan farq qiladi, ya’ni, real tenglamadan mashina tenglamasiga o`tiladi. Mashina tenglamasini tuzish jarayonini ko`rib chiqamiz. ( 42) tenglamani

y0a dt dy 1a F(t) 2 dt y2d   ko`rinishda yozamiz. ( 55) va ( 57) masshtab munosobatlaridan foydalanib, 2 2 ) ( 2 2 ; ; ;     d u d y m t m dt d du y m t m d dt y d d du y m t m dt dy t m t y m u y      ( 58) tengliklarni yozamiz. Bu munosabatlarni berilgan tenglamaga qo`yib, u tm a d ud tm a tm F tm ym d u d 2 0 1 2 2 2       ) ( ( 59) tenglamaga ega bo`lamiz. (59) tenglama u va  mashina o`zgaruvchilari orasidagi funktsional bog`lanishni ifodalaydi va shuning uchun mashina tenglamasi deb ataladi. Bu tenglama real tenglamaga o`xshash bo`lib, faqat koeffitsiyentlari bilan farq qiladi. SHuning uchun real va mashina tenglamalarini yechishning tuzilmaviy sxemalari bir xil bo`ladi. (59) tenglamadan ko`rinadiki, masshtabni kiritish uzatish koeffitsiyentlari qiymatlarini tenglashtirish imkonini beradi(59). Mashina tenglamasida masshtab y va t o`zgaruvchilar uchun kiritilgan. Umumiy holda masshtab hamma o`zgaruvchilar va hosilalar uchun kiritilishi mumkin. Mashina tenglamasini tuzish metodikasi hamma tenglamalar uchun bir xildir. Ba’zi masalalarni yechish har xil vaqt intervallarida bir-birlaridan keskin farq qiluvchi natijalar olinadi. Bu holat ba’zi intervallarda foydali signalning juda kichik bo`lishi hisobiga nisbiy xatolikning keskin o`sishiga olib keladi. Bunday masalalar uchun o`zgaruvchi masshtab kiritish usulini qo`llash foydalidir. Bu holda masalani yechish oralig`i kichik oraliqlarga bo`linib, har bir kichik oraliqda

masshtablar va yechuvchi qurilmalarning uzatish koeffitsiyentlari aniqlanadi. Dasturli boshqarish sxemasi yordamida uzatish koeffitsiyentlarining o`zgarishi avtomatik tarzda bajariladi. Bog`liqmas o`zgaruvchilarni masshtab bo`yicha almashtirish. O`XMda bog`liqmas o`zgaruvchi bo`lib ko`pincha t vaqt xizmat qiladi. Lekin ba’zi masalalarda yo`l, tezlik, temperatura kabilar ham o`zgaruvchi rolini o`ynashi mumkin. Bunday hollarda tenglamani oldindan vaqtga bog`lab, so`ng mashina vaqtiga o`tiladi,  =m x  t x ( 60) almashtirish bajariladi. Bunda m x  t masshtab koeffitsiyenti yuqoridagi qoidalarga amal qilgan holda bajariladi. Masalan, dy/dx=x+y. tenglama berilgan bo`lsin (60) munosobatdan foydalanib x o`zgaruvchini  mashina o`zgaruvchisiga almashtiramiz: yokit xm y t xm d dy y t xm d dy t xm         2     (61) Agar x bog`liqmas o`zgaruvchining maksimal qiymati mumkin bo`lgan maksimal integrallash vaqtidan ortib ketmasa, m x  t = 1 qilib olinadi. Ba’zi masalalarni yechishda integrallash yo`nalishini o`zgartirib olish maqsadga muvofiq bo`ladi. Masalan, turg`unmas tenglamalar tizimining yechimini aniqroq olish yoki chegaraviy masalani tezroq yechish jarayonini ko`raylik. Buning uchun m x  t masshtab koeffitsiyentining ishorasini o`zgartirish kifoya. Bu holda boshlang`ich shartlarning ham ishoralarini o`zgartirish zarur. Hadlab masshtablash. Mashina tenglamasiga yuqoridagi uslub bo`yicha o`tish nochiziqli masalalarni yechishda ba’zi qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari mashina tenglamasining ba’zi koeffitsiyentlari me’yoridan ortib ketishi tufayli, uni bitta yechuvchi qurilmaga kiritish imkoni bo`lmay qoladi. Bunda uzatuvchi koeffitsiyentlarni alohida yechuvchi elementlarga taqsimlashga

to`g`ri keladi. Bu taqsimotni oraliq o`zgaruvchilar o`zgarishi chegaralarini hisobga olgan holda bajariladi. Bunday qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun ko`pchilik hollarda hadlab masshtablash uslubi qo`llaniladi. Hadlab masshtablash uzatish koeffitsiyentlarini har bir yechuvchi kuchaytirgich uchun alohida hisoblashni taqazo etadi. O`tkazish koeffitsiyenti kiruvchi va chiquvchi miqdorlar masshtablari va berilgan tenglamaning mos koeffitsiyentlari orasidagi moslik bajarilayotgan matematik operatsiyalarni solishtirish orqali tekshiriladi. Masalan,   d i ixia y 1 (62) summalash operatsiyasini bajarish talab etilsin. Summalovchi kuchaytirgich: i d i ik u    1 . ko`rinishdagi operatsiyani bajaradi, bunda u- kuchaytirgichning chiqish qismidagi kuchlanish. u=m y y va v i =m xi x i munosabatlardan   d i ii xi y xk m y m 1 yoki       d i iyixi xmkmy 1 . (63) (62) ifodaning (63) ifodaga mos kelishi uchun d i m k m a y i xi i ,...,1 , /) (   (64) tenglikning bajarilishi zarur bo`ladi. (64) ifoda berilgan uzatish koeffitsiyentlari bo`yicha kiruvchi o`zgaruvchilar x i - larning masshtablarini yoki x i va y o`zgaruvchilarning berilgan masshtablari bo`yicha o`tkazish koeffitsiyentlari k i - larni aniqlash imkonini beradi. Amalda uzatish koeffitsiyentlari k ci =(m y /m xi )a i i=1,…,d (65) ko`rinishda hisoblanadi, bunda k ci - kuchaytirgichning i- kirishiga mos uzatish koeffitsiyenti; m y - chiquvchi miqdor masshtabi; m xi - kuchaytirgichning i- kirishiga

mos masshtab; a i - tenglamaning x i - o`zgaruvchisiga mos koeffitsiyenti. Agar vaqt masshtabi kiritilmasa, u holda,   t xdt a y 0 integrallash operatsiyasi uchun koeffitsiyentlar (64) ifoda bo`yicha hisoblanadi. Agar m t vaqt masshtabi kiritilsa k u =( a m y )/(m x m t )=1/(RC). (66) Bunda RC=T vaqt o`lchoviga ega bo`lib, o`zgarmas vaqt deb ataladi. Bu holda T o`zgarmasa mos vaqt masshtabi T m m t ga proportsional bo`ladi. T m =m t T (67) bunda T m - mashina vaqti o`zgarmasi; T- real vaqt o`zgarmasi. Bunday munosabat tuzilmaviy modellashtirishda tez-tez qo`llaniladi. Masshtab o`zgarganda hamma integrallovchi va inertsion bo`g`inlarda vaqt o`zgarmasini m i ga ko`paytirish kifoya. Bu ish mashina tenglamasiga o`tish va undagi uzatish koeffitsiyentlarini o`zgartirishdan ko`ra osonroqdir. Boshlang`ich shartlar. Boshlang`ich shartlarni O`XM ga kiritish uchun qabul qilingan masshtablar bo`yicha uning qiymatlari mashinaga moslashtiriladi. Faraz qilaylik, uchinchi tartibli tenglama boshlang`ich shartlarining qiymatlari y(0), y  (0), y  (0) bo`lsin. Mashina boshlang`ich shartlari quyidagicha ifodalanadi: u(0)=m y y(0); u  (0)=(m y /m t )y / (0); u  (0)=(m y /m 2 t )y  (0).Umumiy holda y (n) (0) boshlang`ich shart uchun mashina boshlang`ich sharti u (n) (0)=(m y /m t n )y (n) (0)) (68) bo`ladi. Agar hosilalar ny m masshtab koeffitsiyentlariga ega bo`lsa, u holda mashina boshlang`ich shartlari u (n) (0)= ny m y (n) (0) (69) ko`rinishda hisoblanadi. O`zgaruvchilarni ko`paytirish va nochiziqli almashtirishlar. Nochiziqli masalalarni yechish jarayonida o`zgaruvchi miqdorni ko`paytirish, bo`lish va har xil nochiziqli almashtirishlarga to`g`ri keladi. O`zgaruvchi miqdorlarni ko`paytirish va bo`lishda (BP) ko`paytirish blokidan foydalaniladi. Nochiziqli

almashtirishlarni bajarishda nochiziqli funktsiyalar bloki (BNF) dan foydalaniladi. Ba’zi tipik nochiziqli modellar maxsus yechuvchi qurilmalar sxemalari bo`yicha quriladi. Berilgan nochiziqli bog`lanishlarni nochiziqli bloklarga kiritish uchun ularda tegishli almashtirishlar bajariladi. Bu almashtrishlar bo`lakli-chiziqli siniq chiziq yoki polinom ko`rinishida bo`lishi mumkin. Amalda ko`pincha diodli elementli BNF yordamida bo`lakli-chiziqli approktsimatsiyalash usuli qo`llaniladi. Bunda egri chiziq xatolik minimal bo`ladigan qilib bo`laklarga ajratiladi. Nochiziqli bog`lanishni polinom ko`rinishida ifodalaganda koeffitsiyentlar eng kichik kvadratlar usuli yordamida aniqlanadi. Polinom bo`yicha approksima- tsiyalashda ko`paytiruvchi va summalovchi qurilmalardan foydalaniladi. O`zgaruvchi koeffitsiyentli differentsial tenglamalarni yechishda o`zgaruvchi yoki uning hosilasini a (t) o`zgaruvchiga ko`paytirish talab qilinadi. Bunda integrallovchi qurilma BNF va BP ketma-ket ulanadi. Nochiziqli elementlar uchun masshtabli almashtirish. Nochiziqli almashtirishlarni bajarishda shunday masshtab munosabatlarini tanlash zarurki, nochiziqli bloklar chiqish qismidagi maksimal kuchlanishlar  100V dan oshmasin. SHu bilan birga matematik operatsiyalar bajarilishining eng yuqori aniqligi ta’minlanadi. Ko`paytirish bloki uchun chiquvchi miqdor masshtabini aniqlashda u=k k v 1 v 2 tenglamada k k (k k =0.01) koeffitsiyentni hisobga olish zarur. Masalan, z= a xy (70) operatsiyani hisoblash talab qilinsin. Umumiy masshtab munosabati bo`yicha z=(k k m x m y /m z )xy ifodani olamiz. (70) tenglamaga ko`ra (k k m x m y )/m z = a , bo`lib, m z =(k p m x m y )/ a , (71) bo`ladi. (71) munosabatdan ko`rinadiki, x,y,z o`zgaruvchilardan birining masshtabi qolgan ikkitasining natijasidir, shuning uchun uni erkin tanlab bo`lmaydi. Boshqa ko`rinishdagi nochiziqli operatsiyalarni ham shunga o`xshash aniqlanadi.

8. Masalalarni O`XM da yechish va tadqiqot qilishga tayyorlashga oid misollar Oddiy hosilali differentsial tenglamalarni yechishning EQYTS sini tuzishni quyidagi misolda ko`rib chiqamiz. 0 4 3 2 2 2    y dt dy dt y d tenglama va t=0,y(0)=2,y / (0)=5 boshlang`ich shartlar berilgan bo`lib, bu tenglamani O`XM da yechish talab qilinsin. 1. Aytaylik. m t =1 y max =5, y / max =20 bo`lsin. U holda m y =u max /y max =100/5=20; ; / / /max max / / 5 20 100    y V m y y m t =  /t=1 , bo`ladi. 2. Masalanig tuzilmaviy sxemasini tuzamiz. Buning uchun berilgan tenglamani yuqori tartibli hosilaga nisbatan yechamiz. y dt dy dt y d 2 5.1 2 2    . Ikkinchi tartibli hosilaga proportsional kuchlanishni olish uchun o`ng tomondagi hadlarga mos kuchlanishlarni qo`shiladi, so`ng integrallanadi. Agar 8a - rasmdagi 1 integrosummalovchi blok kirish qismiga dt dy5.1 va -2y ga proportsinal kuchlanishlarni kiritsak chiqish qismida -y / ga proportsional kuchlanishni olamiz (yechuvchi qurilma ishoralarini qarama-qarshisiga o`zgartirib chiqaradi). 2 integrallovchi blok yordamida integrallash natijasida izlangan yechim y ga proportsional kuchlanishni olamiz. 1 blokdan chiqqan -y' blokning kirish qismiga va 2 blokdan chiqqan u ham 3 invertorda - y ga aylantirilib, 1 blokning kirish qismiga yuboriladi va shu bilan tuzilmaviy sxema tuzish jarayoni tugaydi. 3. Uzatish koeffitsiyentlarini hisoblaymiz. Bunda uzatish koeffitsiyentlarini tuzilmaviy sxema hamma bloklarining kirish qismlari uchun aniqlanadi. ;5.1 1 5 5.1 5 / /1 1      t y y m m a m k

;5.0 1 20 2 5 0 2 /      t y y m m a m k k 4 =1. k 3 ni hisoblashda a 2 =1 bo`lganligi uchun blok faqat integrallash operatsiyasini bajaradi. Tuzilmaviy sxemada uzatish koeffitsiyentlari yechuvchi blok kirish rezistorlarining ustiga yoziladi. 8- rasm. Ikkinchi tartibli differentsial tenglama va differentsial tenglamalar tizimini yechish uchun EQYTS Boshlang`ich shartlarga mos kuchlanishlarni quyidagi formulalar orqali aniqlaymiz: ; 25 5 5 ) ( ; 40 20 2 ) ( / /0 0 0 /0 / 0             y y y y my y sign u my y sign u /0yu boshlang`ich shartga mos kuchlanish manfiy bo`ladi, chunki boshlang`ich blokdan –y / chiqadi va sign(y / ) = -1 bo`ladi. Tuzilmaviy sxemada boshlang`ich shartlar blok ustiga aylanasimon belgi pastga yo`naltirib qo`yiladi. Belgi yoniga boshlang`ich shartga mos kuchlanishning qiymati yoziladi. 5. Masalani yechish imkoniyatiga ega bo`lgan O`XM ni tanlaymiz. O`XM da ishlab chiqilgan tuzilmaviy sxema teriladi, uzatish koeffitsiyentlari va boshlang`ich

shartlarga mos kuchlanishlar kiritiladi. SHundan so`ng mashinaning " pusk " tugmachasi bosilib, dinamik model qurilishi boshlanadi. Differentsial tenglamalar tizimini yechishning tuzilmaviy sxemasini tuzishni quyidagi misolda ko`ramiz:         5 5 2 3 2 5 2222 x y dt y d x y dt x d x 0 =5, x 0 / =2.5, y 0 =1, y 0 / = 1. Faraz qilaylik, tenglamalar tizimini m t =  / t =2, sekinlashtirilgan masshtabda yechish talab qilinsin. x max =5, x / max =5, y max =10, y / max =25 bo`lsin. O`zgaruvchilar masshtablarini aniqlaymiz: . / / ; / / ; / / ; / / max/ max/ max max max/ / max/ / max max 4 25 100 20 5 100 10 10 100 20 5 100             y V m x V m y V m x V m y y x x y y x x 2. Masalaning tuzilmaviy sxemasini tuzamiz. Buning uchun tizimdagi har bir tenglamani yuqori tartibli hosilalarga nisbatan yechamiz : .5 5 2 ;3 2 5 2 2 2 2       x y dt y d x y dt x d Tuzilmaviy sxemani har bir tenglama uchun alohida-alohida tuzib, so`ng ularni birlashtiramiz(8b- rasm). Ikkala tenglamaning ham o`ng tomonlarida uchtadan hadlari bor. SHuning uchun uchtadan kirish qismlariga ega bo`lgan ikkita integrosummalovchi bloklardan foydalanish zarur. 1- integrosummalovchi blokning kirish qismiga - u beriladi. 4- blokning chiqish qismidan +u chiqadi. SHuning uchun 5-invertordan foydalanilgan. Ikkala tenglamada ham o`zgarmas hadlar qatnashganligi tufayli 1 va 3 bloklar kirish qismiga o`zgarmas kuchlanishlar beriladi. 3. (65) va (66) formulalar bo`yicha kuchaytirgichlarning uzatish koeffitsiyent- larini aniqlaymiz:

. . ;. ;. ;. ;. ; ; ;. / / / / / / / / 251 2 4 1 10 40 2 10 2 4 10 2 100 5 4 100 50 2 20 5 4 50 2 20 1 20 1 2 20 2 20 5 2 10 5 20 30 2 100 3 20 100 8 4 7 2 6 3 5 4 2 3 1 2 1 1                                         t y y t y y t y t x y t x x t x x t y x t x m m a m k m m a m k m b m k m m a m k m m a m k m m a m k m m a m k m b m k Boshlang`ich shartlarga mos kuchlanishlarni quyidagicha aniqlaymiz: . ) ( ; ) ( ; . ) ( ; )( / / / / / / / / 16 4 4 10 1 10 50 52 20 100 5 20 0 0 0 0 0 0 0 0                       y y y y x x x x m y y sign u my y sign u m x x sign V mxx sign V 5. Tenglamalar tizimini yechish imkoniyatiga ega bo`lgan O`XM ni tanlaymiz. So`ngra O`XM ning zarur bo`lgan operatsion kuchaytirgichlari va rezistorlarini aniqlaymiz, ularning nomerlarini tuzilmaviy sxemada ko`rsatamiz. Yechimlar 2 va 4 bloklarning chiqish qismida olinadi. Nochiziqli differentsial tenglamani yechishga tayyorlash jarayonini quyidagi misolda ko`rib chiqamiz: 8 2 ) ( 3 2 2 2 3 3     y dt dy y f dt y d dt y d nochiziqli differentsial tenglamani y 0 // =40,y / 0 =10,y 0 =-50 boshlang`ich shartlarda yechilsin. Bunda f(u) nochiziqli koeffitsiyent 9a- rasmda grafik ko`rinishida berilgan. m t =1 masshtabda tenglamani O`XM da yechish algoritmi tuzilsin.

9- rasm. 3- tartibli nochiziqli differentsial tenglamani yechishda a) f(u) ga mos grafigi; b) EKYTS si; v) f(u) approksimatsiyasi. 1. y max // =40, y / max =25,y max =50 bo`lsin, u holda, . / ; . . . ;. / ; / / ; / / ; max )( кщп //max /max max max max // /max / max 4 25 100 160 1 4 4 010 010 52 40 100 4 25 100 2 50 100 1                     f u m a m m m y u m y u m y u m t m f yf y y y y y y y y t  2. Masalani yechishning tuzilmaviy sxemasini tuzamiz. Buning uchun berilgan tenglamani yuqori tartibli hosilaga nisbatan yechamiz:

4 ) ( 5.0 5.1 2 2 3 3      y dt dy y f dt y d dt y d. Bunday tenglamaning tuzilmaviy sxemasini tuzish ham chiziqli tenglamanikiga o`xshash bo`ladi(9b- rasm). Tenglama o`ng tomonining miqdorlari birinchi integrosummalovchi blokning kirish qismiga beriladi va 2 hamda 3 bloklar yordamida hosilaning tartibi pasaytirib boriladi. 1 blokning chiqish qismida - y // , 2 blokning chiqish qismida + y // , va 3 blokning chiqish qismida - y ga teng miqdorlar olinadi. Tenglikning o`ng tomonidagi qolgan miqdorlar qo`shimcha bloklar yordamida olinib, 1 integrosummatorning kirish qismiga ulanadi. 1 blokning chiqish qismida olinadigan - y // miqdor shu blokning kirish qismiga ulanadi. 3 blokdan chiqadigan - u ham 4 invertorda ishorasi o`zgartirilib, 1 blokning kirish qismiga ulanadi. O`zgarmas hadga mos o`zgarmas kuchlanish 1 blokka +100V manbadan kiritiladi. -0.5f( y ) y / hadga mos sxema quyidagicha hosil qilinadi. Nochiziqli bog`lanishni terish uchun BN nochiziqli blokdan foydalaniladi. 9v- rasmda nochiziqli bog`lanishning hamma kvadratda chekli sondagi kesmalar bilan approksimatsiyalanishi tasvirlangan. SHuning uchun nochiziqli blokka u plyus va minus ishoralar bilan kiritiladi. 5 kuchaytirgichda f( y ) hosil qilinadi. f( y ) va u larning ko`paytmasi BP ko`paytirish blokida hosil qilinadi. Bunda ko`paytuvchilar plyus va minus ishoralar bilan kiritiladi. f( y ) va u larning ishoralari mos ravishda 7 va 6 invertorlarda almashtiriladi. 8 kuchaytirgichda ko`paytma olinadi. 3. Uzatish koeffitsiyentlarini hisoblaymiz: .1 9 8 7 ;5.0 4 1 2 6 ;6.1 5.2 1 4 5 ;1.0 100 4 5.2 100 4 ; 25.1 2 1 5.2 3 ; 78.0 16.0 5.0 5.2 2 ;5.1 5.2 5.1 5.2 1 ' '' '1 '' '' '' '' '' 3 2 1                                     y y y y y y y y y y m a m m a m b m m a m m a m m a m кщп Boshlang`ich shartlarga mos kuchlanishlarni aniqlaymiz:

. 10 5.2* 40 ) ( ; 40 4* 10 ) ( ; 100 2) 50 ( ) ( '' ''0 ' '0 0 ''0 '' '0 ' 0                y y y y y y my y sign u my y sign u my y sign u3 integrallovchi blokdan manfiy natija chiqishi va u tenglamada manfiy ishora bilan qatnashishi tufayli u yo musbat qiymatni qabul qiladi. 5. Nochiziqli blokda f(y) nochiziqli bog`lanish kuchlanish orqali foydalanilgan koordinatalarga transformatsiyalanishi zarur. Bu holda ikkala o`q bo`yicha ham maksimal kuchlanish 100V bo`lishini hisobga olinadi. Grafik talab qilingan aniqlik bo`yicha chekli kesmalar bilan approksimatsiyalanadi. 6. Tenglamani yechish imkoniyatiga ega O`XM ni tanlaymiz. Mashinada kuchaytirgichlar, chiziqli va nochiziqli elementlarni aniqlab, ularni tuzilmaviy sxemada nomerlaymiz. So`ngra O`XM da sxemani terib, uzatish koeffitsiyentlari va boshlang`ich shartlarni o`rnatamiz. Nochiziqli blokda nochiziqli bog`lanishni terib, "pusk" tugmachasini bosamiz va vaqtga bog`liq ravishda izlangan yechimlarni kuzatamiz. 9. Differentsial tenglamalarni O`XM da yechish uchun ba’zi maxsus tayyorgarliklar O`zgaruvchilar qiymatlarini ma’lum bir oraliqqa, tenglama koeffitsiyentlarini bitta sathga keltirish ishlarini o`zgaruvchilar va vaqt masshtablarini o`zgartirish bilan erishiladi. Odatda har bir tipdagi O`XM uchun yechuvchi bloklar uzatish koeffitsiyentlarining k max , k min qiymatlari boshqa tipdagi O`XM larnikidan farq qiladi. Agar o`tkazish koeffitsiyenti mumkin bo`lgan oraliqdan chiqib ketsa, masala noto`g`ri yechiladi. O`XM lar uzatish koeffitsiyentlarining maksimal qiymatlari odatda 10 dan 50 gacha bo`ladi. Uzatish koeffitsiyentlarining maksimal va minimal qiymatlari masalani yechish xatoligi minimal bo`lishini ta’minlash shartida tanlanadi.

Uzatish koeffitsiyenti blokining sonli qiymati berilgan tenglama koeffitsiyentlari va o`zgaruvchilar masshtablari bilan aniqlanadi. Tenglamani O`XM da yechishga tayyorlash jarayonida o`zgaruvchilarning maksimal qiymatlarida uzatish koeffitsiyentlari ko`rsatilgan chegaradan chiqib ketishi mumkin. Bundan tashqari, tenglama koeffitsiyentlarining o`zgarish miqyosi o`ta keng bo`lib, uzatish koeffitsiyentlari bloklari bir-birlaridan katta farq qilishlari mumkin. Tuzilmaviy sxemada ba’zi o`ta kichik koeffitsiyentlarni tashlab yuborib, ba’zilarini saqlab qolishga to`g`ri keladi. Bunday ishlarni masshtablarni o`zgartirish yordamida amalga oshiriladi. Masshtablarni o`zgartirish jarayonini quyidagi differentsial tenglamalar tizimi uchun ko`rib chiqamiz:              3 33 2 32 1 31 3 3 23 2 22 1 21 2 3 13 2 12 1 11 1 y a y a y a dtdy y a y a y a dtdy y a y a y a dtdy , (72) bunda y 10 , y 20 , y 30 lar boshlang`ich shartlar. O`zgaruvchilarning maksimal qiymatlari va masshtablar aniqlangan bo`lsin. Faraz qilaylik, o`zgaruvchilarning o`zgarish intervallari bir-birlaridan keskin farq qilsin. SHuning uchun masshtablarni o`zgaruvchilarning qiymatlari bir-birlariga yaqin bo`ladigan qilib o`zgartiramiz, yangi o`zgaruvchilar kiritamiz: . ; ; 3 3 3 2 2 2 11 1 y y y y y y       ( 73) U holda berilgan tizim quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi:               .3 33 2 32 32 1 31 31 3 3 23 23 2 22 1 21 21 2 3 13 13 2 12 12 1 11 1 y a y a y a dty d y a y a y a dty d y a y a y a dty d       ( 74) Boshlang`ich shartlar quyidagicha o`zgartiriladi: . / ; / ; / 3 30 30 2 20 20 1 10 10    y y y y y y    ( 75)

Bunda  1 ,  2 ,  3 , koeffitsiyentlarni tanlash hisobiga o`zgaruvchilarning bir- birlariga yaqin qiymatlarini olishga erishiladi. Masala yechilgandan so`ng u 1 , u 2 , u 3 larning qiymatlari (73) tengliklardan aniqlanadi. Misol . u 0 ; u  0 ; u  0 boshlang`ich shartlarda1 5 25 500 1000 2 2 3 3     y dt dy dt y d dt y d differentsial tenglamani O`XM da yechish talab qilinsin. Faraz qilaylik, uzatish koeffitsiyentlari k max =10 va k min = 0,1 bo`lgan O`XM tanlansin 100 max/ max// max  yyy bo`lsin. U holda 1 / //    y y y m m m bo`lib, vaqt masshtabi m t = 1 deylik. Tenglamani yuqori tartibli hosilaga nisbatan yechamiz: 001.0 005.0 025.0 5.0 2 2 3 3      y dt dy dt y d dt y d va tenglamani yechishning tuzilmaviy sxemasini tuzamiz(10a- rasm). Uzatish koeffitsiyentlarini hisoblaymiz: . ; . ; . ; . ;. // // // // // // 1 000010 100 0050 0250 50 7 6 5 4 3 3 2 2 2 1 1            k k k b m k m m a m k m m a m k m m a m k y t y y y y t y y Uzatish koeffitsiyentlarini tahlil qilsak, k 1 ning tartibi k 2 ning tartibidan bitta, k 3 ning tartibidan ikkita birlik yuqori. Bundan tashqari k 2 , k 3 va k 4 ning qiymatlari k min = 0, 1 dan kichik. Bu kamchiliklar m t = 0, 1 deb tanlash yo`li bilan bartaraf etiladi. Bu holda berilgan tenglama 1 5 5.2 5 2 2 3 3     y dt dy dt y d dt y d , ko`rinishga keladi.

10- rasm. Differentsial tenglamani yechishga tayyorlash Uzatish koeffitsiyentlari k 1 = 5, k 2 = 2.5, k 3 = 5, k 4 = 0.1, k 5 = k 6 = k 7 =1 bo`lib, ru h sat etilgan sohada o`zgaradi va bir xildagi tartibga ega bo`ladi. Koeffitsiyentlarning hosilaviy tartibi o`sib borishi bilan o`sib yoki kamayib borgan hollarda ham vaqt masshtabini o`zgartirish yordamida noqulay vaziyatdan chiqish mumkin. Koeffitsiyentlar kamayib borganda m t >1 qilib tanlash zarur. Differentsial tenglamaning o`ng tomonida o`zgaruvchi qatnashgan holnix y a dt y d a dt y d n n n n n        1 1 1 1 ... (76). ko`rinishdagi misolda ko`rib chiqamiz. Bunda x=f(t) uzluksiz funktsiyadir. u=f(y) bo`lganda tenglama nochiziqli funktsional bloklar yordamida yechilishi ilgari ko`rib o`tilgan edi. Bu yerda x=f(t) funktsiyani hosil qilishni ko`rib chiqamiz. Bu masalani yechishning tuzilmaviy sxemasi 10b- rasmda keltirilgan. Bu sxema 1 integrallovchi blok, 2 invertor, nochiziqli blok BN va 3 summalovchi bloklardan tuzilgan. 1 integrallovchi blokka E 0 o`zgarmas kuchlanish beriladi. Bunda blok . ) ( 1 0 0 0 t RC E dt E RC u t       ko ` rinishdagi operatsiyani bajaradi .

Agar E 0 / RC = 1 bo ` lsa , u holda u = t , ya ’ ni integrallovchi blok vaqtni taqlidlaydi (10 v - rasm ). Invertorda u=-t ishora olinib,  t nochiziqli blok BN kiritiladi va x=f(t) hosil qilinadi. f(x) va f(t) funktsiyalarni mashinada terish uchun nochiziqli bloklardan foydalaniladi. Ba’zi hollarda bu funktsiyalarni hosil qilish tuzilmaviy sxemalarini nochiziqli bloklardan foydalanmasdan ham tuzish mumkin.

Похожие

Taqlidiy modellar

Korrelyatsion modellar

Relyatsion modellar. Relyatsion modellar asoslari. Infologik modellardan relyatsion modellarga o`tish. Relyatsion amallar

Regression matematik modellar

Ma`lumotlarni modellashtirish turlari. Ma`lumotlar modellari. Infologik modellar. Datalogik modellar. Fizik modellar