Qarorning turlari, qabul qilish vaziyati va tamoyillari - Информатика и ИТ - Рефераты

Qarorning turlari, qabul qilish vaziyati va tamoyillari

Загружено в:

05.10.2022

Скачано:

0

Размер:

120.0009765625 KB

Qarorning turlari, qabul qilish vaziyati va tamoyillari Reja: 1. Qarorning turlari. 2. Qaror qabul qilishdagi vaziyat. 3. Qaror qabul qilishning asosiy tamoyillari.

1. Qarorning turlari . Yuzaga kelgan vaziyatni (muammoni, holatni) boshqarish maqsadida qabuli qilinadigan qarorlar variantidan maqbul variantni tanlash lozim bo’ladi. Bu jarayonni samaradi kechishi uchun qarorlarning klassifikatsiyasini amalga oshirish lozim Qarorlarni quyidagi belgilarga asosan klassifikatsiyalari mavjud: 1. Qamrab olish kengligiga qarab – umumiy va xususiy qarorlar. 2.Ta’sir muddati va kelgusi qarorga ta’sir ko’rsatish darajasiga qarab – operativ, taktik va strategik qarorlar. 3.Funksional belgisiga ko’ra – rejalashtirishni, tashkil-lashtirishni, motivatsiya hosil qilishni, nazoratni mukammallashtirishga yo’naltirilgan qarorlar. 4. Mazmuniga ko’ra – siyosiy, texnik, texnolgik qarorlar. 5.Yangilik darajasiga ko’ra – oddiy (rutin), standart, ijodiy, universal qarorlar. 6.Aniqligi darajasiga ko’ra – muammo aniq sharoitda qabul qilinadigan, tavakkalchilik sharoitida, noaniqlik sharoitida qabul qilinadigan qarorlar. 7.Shaxsning intellektual yoki emotsional –irodaviy sohasiga yo’nalganligiga ko’ra – intellektual, irodaviy va emotsional qarorlar. Shu asnoda qaror qabul qilayotgan shaxsning individual xususiyatlari, qarorda o’z aksini topishi mumkin. Qarorda quyidagi psixologik xossalar ifodalangan bo’ladi: - muvozanatlashgan; - impulsiv; - inert; - tavakkalchi; - ehtiyotkorona qarorlar bo’lishi mumkin. 8. Qaror qabul qilishda ishtirok etadigan odamlar soniga ko’ra individual va guruhiy qarorlar bo’lishi mumkin.

Boshqaruv jarayonida turli masalalar yuzasidan, turli darajada xilma-xil mohiyatga va mazmunga ega bo’lgan minglab qarorlar qabul qilinadi. Ularni quyidagi belgilar bo’yicha guruhlarga bo’lish mumkin (1-jadval). 1-jadval Boshqaruv qarorlarining strukturaviy tasnifi T/r Guruhlashning belgilari: Boshqaruv qarorlarining turlari 1. Amal qilish davriga ko’ra qarorlar -strategik qarorlar -taktik qarorlar 2. Mazmuni va amal qilish xususiyatiga ko’ra qarorlar -ijtimoiy-iqtisodiy qarorlar -texnikaviy qarorlar -stereotip qarorlar -tashabbusli qarorlar 3. Takrorlanish yoki yangilik darajasiga ko’ra qarorlar -an’anaviy qarorlar -tavsiyali qarorlar 4. Axborot bilan ta’minlanganlik darajasiga ko’ra qarorlar -aniq qarorlar -noaniq qarorlar 5. Amal qilish xususiyatiga ko’ra qarorlar -vaqtinchalik qarorlar -operativ (tezkor) qarorlar -muntazam qarorlar -vaqti-vaqti bilan qabul qarorlar qilinadiga n 6 Qarorni qabul qilish shakliga ko’ra qarorlar -yakkaboshlik prinsipi asosida qabul qilingan qarorlar -kelishilganlik asosida qabul qilingan qarorlar

-konsensus prinsipi asosida qabul qilingan qarorlar -«Ringi» usuli asosida qabul qilingan qarorlar Qarorlar funksiyasi va istiqbolga qaratilganligi bo’yicha turlarga bo’linadi. Bund quyidagi klassifikatsiyani keltirish mumkin: Strategik qaror - maqsadga erishishda muhim ahamiyatga ega. Strategik qarorlar asosiy muammolarni hal etishda maqsadli dasturlarni ishlab chiqishda ishlatiladi. Ular o’zoq vaqtga, odatda bir necha yilga mo’ljallangan va strategik masalalarni hal etilishida ishlatiladi. Shuning uchun uni istiqbol rejasi deb yuritishadi. U yuqori boshqaruv organlari tomonidan tub va istiqbolli dasturlarni ishlab chiqish maqsadlarida qabul qilinadi. Bunday dasturlarga: -xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish. -raqobat muhitini shakllantirish. -chuqur tarkibiy o’zgarishlarga erishish. -kichik va o’rta biznesni rivojlantirish kabi dasturlar misol bo’la oladi. Taktik qarorlar - maqsadga erishishning vosita va usullari xususidagi joriy, tezkor qarorlardir. Taktik qarorlar (joriy, tezrok) joriy, maqsad va boshqa masalalarni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lib, bu kabi qarorga misol tariqasida korxonani rejalashtirishni, kadrlarga tegishli masalalarni echish va boshqalarni ko’rsatish mumkin, ular oliy va o’rta saviyadagi rahbarlar tomonidan bir yildan ikki yilgacha bo’lgan davrga qabul qilinadi. Mazkur qarorlar yuqori va o’rta bo’g’in rahbarlari tomonidan o’zog’i bilan ikki yilgacha bo’lgan muddatga qabul qilinadi. Umumiy qarorlar - bir xil muammoga daxldor bo’lib, barcha bo’g’inlar uchun birdek amal qiladi. Masalan, ish kunining boshlanishi va tugashi, tushlik vaqti, ish haqini to’lash muddatlari va boshqa tanaffuslar.

Maxsus qarorlar - tor doiradagi muammoga taaluqli bo’lib, korxonaning muayyan bir bo’limi yoki bir guruh xodimlari yuzasidan qabul qilinadi. Stereotipli qarorlar - odatda qat’iy yo’riqnomalar, me’yoriy xujjatlar doirasida qabul qilinadi. Bunday qarorlar ba’zan kundalik, ba’zan masalalar bo’yicha qabul qilinadi, lekin o’zgarishlar asosan muddatlarga, ayrim sifat parametrlariga, ijrochilarga taaluqli bo’ladi. Rahbar streotip qarorlarni odatda ortiqcha tayyorgarliksiz qabul qiladi. Xodimlarni ishga olish va ishdan bo’shatish, korxonaning faoliyatini risoladagidek boshqarish yuzasidan chiqarilgan buyruqlarni shunday qarorlar jumlasiga kiritish mumkin. Tashabbusli qarorlar - o’z tavsifiga ko’ra notovarlik mazmuniga ko’ra esa istiqbolni nazarda tutadigan qarorlardir. Bunday qarorlar vaziyatni sinchkovlik bilan batafsil o’rganishni, maxsus kuzatuv materiallariga asoslanishni, maxsus hisob-kitoblarning amalga oshirilishini talab qiladi. Tashabbusli qarorlar - erkin harakatga asoslanib qilinadi. An’anaviy qarorlar - bu odatiy vaziyatlarda qabul qilinadigan qarorlardir. Ularning amal qilish doirasi oldindan ma’lumdir. Bunga, korxona yoki Tashkilotning ishlab chiqarish dasturini qabul qilishga oid qilingan qarorlar misol bo’la oladi. Tavsiyali qarorlar - o’z mohiyatiga ko’ra tashabbusli qarorlarga yaqin bo’lib, ularda korxona faoliyatini yaxshilash borasidagi tavsiyalar o’z aksini topadi. Aniq qarorlar - to’la-to’kis axborot mavjud bo’lgan holdagina qabul qilinadi. Shu sababli, bunday qarorlarning amalga oshish ehtimolligi birga yaqin bo’ladi. Noaniq qarorlar - bu tavakkal bilan - to’la bo’lmagan axborotga asoslanib qilinadigan qarorlardir. Boshqacha qilib aytganda, bunday qarorlar

ko’tiladigan natijaga baho berish imkoniyati bo’lmagan hollarda tavakkal qilib qabul qilinadigan qarorlardir. Tezkor (operativ) qaror - kechiktirmay ijro etish uchun chiqariladi. Muntazam qarorlar - belgilangan muddatlarda chiqariladi. Shaxsiy qarorlar - ishchining o’zining mehnat faoliyati to’g’risidagi qarorlardir. Boshqaruvchi qarorlar - faqat muassasa rahbarlari tomonidan qabul qilinadigan qarorlardir. Qabul qilinadigan qarorlar tarkibida yakkaboshchilik va yakdillik asosida qabul qilinadigan qarorlar ham bo’ladi. Ammo yakkaboshchilik asosidagi qarorlar ko’p xollarda asosli tanqidga uchrab turadi. Sababi, rahbar yakkaboshchilikka asoslangan qarorni aksariyat hollarda o’zini ko’rsatish maqsadida qabul qiladi. Bunday rahbar faoliyatining 80-90% buyruqbozlikka asoslangan bo’ladi. Bu jamoada keskinlikning yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. Boshqaruv qarorlari jamoa fikriga tayangan holda qabul qilinmas ekan, boshqaruvchi bilan bo’ysinuvchilar o’rtasidagi munosabatlarning keskinlashuvi, o’zaro ishonchning yo’qolishi, nizolarning kelib chiqishi muqarrardir. 2.Qaror qabul qilishdagi vaziyat . Inson hayoti turli xil vaziyatlar, holatlar, sharoitlar jarayonida amalga oshar ekan, har bir lahzada, har bir qadamda qaror qabul qilish zaruriyatiga duch kelinadi. U ish faoliyati bo’ladimi, yaqinlar, tanish-bilishlar bilan munosabatlar bo’ladimi, xatto o’z-o’zimizni holatimizga, o’z-o’zimizni tushunishga taalluqli jarayonlar bo’ladimi, barchasida qaror qabul qilish vazifasi ko’ndalang bo’lib turadi. Va bizning faoliyatimizning, munosabatlarimizning, qisqasi, butun hayotimizning qanday tashkil ettirilishi va natijalari aksariyat xollarda qabul qilgan qarorimiz xarakteriga bevosita bog’liq bo’lib qoladi.

Nima uchun bitta shaxsning o’zi turli xil vaziyatlarda, sharoitlarda aynan bitta masala bo’yicha bir xil qaror qabul qilmaydi? Vaholanki o’sha qarorning oldingi o’xshash sharoitda to’g’riligini bilgan bo’lsa ham? Nega biz qaror qabul qilishda ikkilanamiz? Nima uchun bir toifa odamlar uchun to’g’ri deb hisoblangan qaror boshqa toifa odamlar tomonidan to’g’ri bahosini olmaydi? Sharoitlarni, vaziyatlarni hisobga olgan xolda qaror qabul qilish va optimal natijaga erishish uchun nima qilish kerak? Shu va shunga o’hshagan qator savollarga javob topish uchun inson psixologiyasi xususiyatlariga murojaat qilishga to’g’ri keladi. Ma’lumki, qarorlarning standart variantlari mavjud emas va ularni algoritmik tarzda qabul qilib ham bo’lmaydi. Bu esa qaror qabul qilishda sub’ektiv, psixologik omillarning roli juda yuqoriligini ko’rsatadi. To’g’ri, qaror qabul qilish jarayonini engillashtiruvchi ko’plagan qoidalar, amallar va metodlar mavjud. Lekin har birimiz o’z tajribamizdan bilamizki, qaror qabul qilish jarayonida formallashtirilmagan, sub’ektiv, xatto ko’pincha intuitiv omillarning roli juda katta bo’ladi. Shu nuqtai nazardan qaraganda qaror qabul qilish ham boshqaruv nazariyasi, ham psixologiya nuqtai nazaridan tadqiqot predmeti bo’lib hisoblanadi. Shunday ekan, qaror qabul qilish funksiyasi jarayonini tahlil etish ikkita asosiy, bir-biridan juda farq qiluvchi, lekin juda o’zaro bog’liq ikkita sohani – tashkiliy va psixologik sohani o’z ichiga oladi. Ta’kidlash kerakki, boshqaruv qarorlarini qabul qilish muammosi boshqaruv to’g’risidagi ta’limotni rivojlanishida muhim rol o’ynagan. Lekin o’zoq yillar davomida xulq-atvorning, shu jumladan qaror qabul qilishning ratsionalligi nuqtai nazaridan yondasha borib, rahbar turli xil vaziyatlarga to’liq tayangan to’g’ri qaror qabul qilishga erishishi kerak degan qat’iy xulosaga asoslanib kelingan. Lekin Ch.Bernard, G.Saymon, D.March, D.Olsenlarning tadqiqot ishlari natijasida odamga xos bo’lgan psixofiziologik cheklanishlarning mavjudligi ob’ektiv sharoitlarni to’liq hisobga olish va natijada ratsional xulq- atvorga va qaror qabul qilishga erishish mumkin emasligi isbotlandi. Natijada

“cheklangan ratsionallik” konsepsiyasi ishlab chiqildi va bunda eng asosiy g’oyalardan biri – sub’ektiv, psixologik xususiyatlar – bu ob’ektiv, xulq- atvorni chekloqchi omillardan iborat degan g’oyaga tayanildi. Bular esa qaror qabul qilish jarayoniga muhim, ko’pincha hal etuvchi ta’sir kursatadi degan xulosaga kelindi. Hozirgi kunda qaror qabul qilish nazariyasida 2 xil – normativ va deskriptiv yondashuv mavjud. Normativ yondashuv qaror qabul qilish jarayonlarini sub’ektiv, psixologik omillardan abstraktlashgan xolda tadqiq etadi va qaror qabl qilishning ideal usul va “retseptlprini” ishlab chiqishga yo’nalgan. Deskriptiv yo’nalish esa aksincha, ushbu omillarni asosiy omillar deb hisoblashga asoslanadi. Birinchi yondashuv o’z oldiga qarorni qanday qabul qilishlari kerakligini aniqlash vazifasini qo’ysa, ikkinchi yondashuv qaror qabul qilish jarayoni real ravishda qanday sodir bo’lishini aniqlash vazifasini qo’yadi. Zamonaviy boshqaruv nazariyasida ushbu ikkita yondashuv sintez qilingan holda qaraladi. Qaror qabul qilishga qator tashkiliy omillar bevosita ta’sir ko’rsatadiki, ular qabul qilingan qarorning sifatini belgilab beradi. Bular: qaror qabul qilish muhitining noaniqligi, murakkabligi va dinamikligi. Noaniqlik deganda qaror alternativalarini tanlab olish uchun relevant (tarmoq) informatsiyalarning etishmasligi tushuniladi. Relevant informatsiya – bu asosli qarorni ishlab chiqish uchun zarur bo’lgan, yuzaga kelayotgan muammoli vaziyat mazmuniga adekvat bo’lgan informatsiyadir. Odam aynan noaniqlik sharoitlarida muhim qarorni qabul qilishiga to’g’ri keladi. Bu noaniqlik sodir bo’layotgan voqea-hodisalarni baholashning qiyinligida, va vaziyat kelgusida qanday rivoj olishini bila olmaslikda namoyon bo’ladi. Bunday noaniqlik vaziyatlarida qabul qilingan qarorlarimiz (pul, karera, tanishish va x.k. lar bo’yicha) qanday natijalarga olib kelganligini har birimiz tajribamizdan yaxshi bilamiz. Noaniqlikni keltirib chiqaradigan sabablar juda

ko’p. Eng avvalo, noaniqlik qaror qabul qilish uchun zarur informatsiyaning yo’qligi (etishmasligi) oqibatida yuzaga kelishi mumkin. Bu sabab informatsion defitsit deb nomlagandi. Ikkinchi sabab – informatsiyalarni xaddan ziyod ortiqchaligi oqibati ham bo’lishi mumkin. Bu holatda katta informatsion oqim orasidan muammoli vaziyatga relevant bo’lgan va ushbu vaziyatdan chiqishga yordam beradigan informatsiyani ajratib olish qiyinligi yuzaga keladi. Yana bitta sabab – qaror qabul qilishda boshqa odamlarning ta’siri. Ayrim odlamlar (ongli yoki ongsiz ravishda) informatsiyani bo’zib ko’rsatishga, soxtalashtirishga, xatto yashirishga moyil bo’ladilar. Qaror qabul qilish muhitining murakkabligi deganda qaror qabul qilish jarayonida hisobga olish zarur bo’lgan ko’p sonli omillar mavjudligi, ularning o’zaro bog’liqligiva o’zaro bir-biriga ta’sir qilishi tutuniladi. Bu ma’noda ayrim omillarning o’zaro bog’liqligi boshqa bir omillarning o’zgarishiga olib kelishi nazarda tutiladi. Bu holatdan xulosa – omillar yig’indisiga bir qatorda turuvchi, mexaniq yig’indi sifatida emas, balki yaxlit va bir-biriga bog’liq tizim sifatida qarash kerak. Qaror qabul qilish muhitining dinamikligi deganda ichki va tashqi tashkiliy omillarning doimiy va yuqori darajadagi o’zgaruvchanligi tushuniladi. Shundan kelib chiqiladigan bo’lsa, har qanday qaror nafaqat diagnostik, balki prognostik ham bo’lishi kerak. Bunday qaror yaqin kelajakda va kelgusida, ya’ni qaror amalga oshirilishi davrida muhitda sodir bo’ladigan o’zgarishlarni hisobga olishi zarur. Bundan tashqari, dinamiklikka qaror qabul qilish vazifasini amalga oshirishda vaqt cheklanganligi – seytnot vaziyati ham ta’sir ko’rsatadi. Vaqt etishmasligi yoki kechikish sharoitida qabul qilingan qarorlar har doim ham to’g’ri bo’lmasligini har birimiz yaxshi bilamiz. Yuqorida qarab chiqilgan muhit o’lchamlaridan tashqari yana bitta muhim o’lcham mavjud – bu qaror qabul qilish muhitining konfliktlilik darajasi, ya’ni qaror qabul qilishga daxldor odamlarda ko’pincha antogonistik manfaatlarning ifodalanganligi.

Qaror qabul qilish jarayoni psixologik jarayon bo’lganligi sababli shaxsning qaror qabul qilishiga ta’sir ko’rsatadigan qator psixologik mexanizmlar va qonuniyatlarga, ularning fanda o’rganilganligiga e’tibor qaratish zarur. Inson psixologiyasida qator qonuniyatlar mavjudki, ularning qaror qabul qilish jarayoniga bevosita ta’sir ko’rsatishi fanda o’rganilgan. Bular idrok va xotira xususiyatlari, informatsiyaning qanday kontekstda kelganligi bilan bog’liq holatlardir. Idrokning tanlovchanligi. Bizning idrokimiz nimani ko’rishni nazarda tutgan bo’lsak, shuni ko’radi. Siz narsalarga ob’ektiv qarayotgandek bo’lishingiz mumkin, lekin odamlar hech qachon idrokda oldindan belgilanganlikdan qochib qutula olmaydilar. Aksincha, ular nimani kutayotgan va ko’rishni orzu qilayotgan bo’lsalar, shuni tanlab idrok etadilar. 1949 yilda olimlar Djerom Bruner va Leo Postman tanlab idrok etish bo’yicha eng mashhur eksperimentlardan birini o’tkazganlar. Ular sinaluvchilarga taxistoskopda 5ta o’yin kartasidan iborat seriyani juda qisqa vaqt mobaynida (0,01 dan 1 sekundgacha muddatga) namoyish qilganlar. Kartalar orasida yolg’on karta (qora rangdagi 3 olma rasmli karta) ham bo’lgan. Bruner va Postman aniqlaganlarki, odamlar yolg’on kartani payqab olishlariga haqiqiy kartani tanib olishlariga nisbatan to’rt baravar ko’p vaqt sarflar ekanlar. Ular yana shunday xulosaga kelishganki, ko’rilgan narsaning kutilganiga mos kelmasligi quyidagi 4 ta tipdagi holatlardan biriga bog’liq bo’lishi mumkin: dominant reaksiya, kompromiss, inkor etuvchi reaksiya va tanish reaksiyasi. Dominant reaksiya asosida olimlar “idrokning rad etishi” holati yotadi deb hisoblashadi. Masalan, qora rangdagi 3 olma kartani normal (qizil rangda) karta deb, yoki uni 3 qarg’a rasmli karta deb idrok etishgan. Bu erda yo shakl yoki rang dominantlik qilgan. Bu holatda sinaluvchilarning 96% ida dominantlik reaksiyasi namoyon bo’lgan.

Reaksiyalarning ikkinchi tipi – kompromiss (kelishuvchanlik). Bunda sinaluvchilardan 50%i kompromissga moyilligini namoyon qilganlar. Reaksiyalarning navbatdagi tipi – rad, inkor etuvchanlik. Bunday holatda taassurot shakllanishi qiyin kechadi. Bunday holat odamlarda kam namoyon bo’ladi, lekin tez ko’zga tashlanadi. Masalan, nima bu, o’yin kartasimi yoki boshqa narsami, deb e’tiroz bildirishadi. Noodatiy holatga bo’lgan reaksiyalarning yana bir ko’rinishi – bu tanib olish reaksiyasi. Sinaluvchilar vaziyatda nimadir boshqacharoq ekanligini tushunib tursalarda, ba’zida bu nomutonosiblikni idrok etmaganlar. Olimlar xulosaga kelishganki, demak kutishlar idrokka ta’sir ko’rsatadi. Bruner va Postmanlar yozishlaricha, odamlar oldingi ma’lum vaziyatlarda etarlicha amaliy tajribaga ega bo’lsalar, ular ko’pincha kutayotgan narsalarini ko’radilar. Odamning nimani ko’rishi (idrok etishi) kutish kuchiga ham bog’liq. Devid Makmillen, Stiven Smit va Elizabet Uellz – Parkerlar tomonidan qiziqarli eksperiment o’tkazilgan. Bir nechta talabaga alkogol yoki alkogolsiz ichimlik ichish taklif etilgan. Ayrim talabalar “o’tkir hissiyotlar izlash” shkalasi bo’yicha yuqori ko’rsatkichga ega bo’lganlar, ya’ni tavakkalchilikni yaxshi ko’rishi bilan xarakterlanganlar, boshqalari esa bu shkala bo’yicha past ko’rsatkichga ega bo’lganlar. Talabalar o’z ichimliklarini ichib bo’lishgach, yarim soat o’tgandan keyin mashinalar poygasini aks ettiruvchi videoo’yinda ishtirok etishga taklif etilganlar. Ishtirokchilar o’yinda boshqa mashinalarni quvib o’tishlari kerak bo’lgan. Ma’lum bo’lishicha, “o’tkir hissiyot izlovchilar”da quvib o’tish jarayonida qarama-qarshi yo’lga chiqib ketish ikkinchi toifa sinaluvchilarga qaraganda ko’proq namoyon bo’lgan. Bu tajribalar ko’rsatadiki, odamni nimani idrok etishiga uning nimani kutayotganigina emas, balkm nimani hoxlayotgani ham kuchli ta’sir ko’rsatadi. Navbatdagi ta’sir ko’rsatuvchi omil – bu bizning xotiramiz va retrospektiv

(oldingi tajriba bilan bog’liq) sub’ektiv o’zgartirishlardir. Ya’ni, bunda odamlar vaziyatni baholaganlarida o’z xotiralarida bo’lib o’tgan hodisalarni qanday tarzda tiklashlari muhim rol o’ynaydi. Shuningdek, eksperimentlardan ma’lum bo’ldiki, odamlar eslab qolganlarida faqat jumlalarnigina eslab qolmaydilar, balki umumiy tasvirni (kartinani) paydo qiladilar va eslab qoladilar. Bu informatsiyalar yangilari bilan qo’shilganda ko’pincha qaysi informatsiya yangi ekanligi, qaysisi oldindan ma’lum ekanligini esga tushurish qiyin bo’lib qoladi. Shuning uchun ham olimlar xotirani yaxshilash uchun aniq yozuvlvr olib borish zarur ekanligini isbotlashgan. Chunki eksperimentlar ko’rsatadiki, xotira o’z tabiatiga ko’ra hodisalarni qayta quradi va vaziyatga kuchli tarzda bog’liq bo’ladi. Qaror qabul qiluvchi informatsiyalarni alohida xolda qabul qilmaydi, u yangi informatsiyani oldingi taassurotlari va ushbu material qanday kontekstda kelganligiga bog’liq ravishda interpretatsiya qiladi. Vaziyatni baholash va qaror qabul qilishni vaziyatga bog’liqligini aniqlash maqsadida kontrast, birlamchilik, yaqindagina sodir bo’lganlik va oreol effektlari bilan bog’liq tajribalar o’tkazilgan. Kontrast effekti . 3 ta har xil idishga turli haroratli suv quyishgan: 1- idishga issiq suv, 2-idishga xona haroratidagi suv, 3-idishga sovuq suv. Sinaluvchiga bir qo’lini issiq suvli idishga, ikkinchi qo’lini sovuq suvli idishga 30 sekund solib turish buyurilib, keyin “issiq” qo’lini xona haroratidagi suvga tiqishini, 5 sekunddan keyin “sovuq” qo’lini ham ushbu idishga solishini taklif etilgan. “Issiq” qo’l sovuq haroratni, “sovuq” qo’l issiq haroratni idrok etadi. Bu erda kontrast effekti rol o’ynaydi. Qaror qabul qilishda ham bu effekt qaror mazmuniga katta ta’sir ko’rsatadi. Informatsiya qanday kontekstda kelishiga qarab uning mazmuni o’zgaradi va bu holat qaror mazmuniga etarlicha kuchli ta’sir ko’rsatadi.

Birlamchilik effekti. Solomon Ash tomonidan quyidagicha tajriba o’tkazilgan: sinaluvchilarga bir xil sifatlar to’plami ikki xil tartibda berilgan. Sinaluvchilarning yarmisiga –baxil, qaysar, tanqid qilishga moyil, impulsiv, mehnatsevar va aqlli odam to’g’risida, ikkinchi yarmisiga esa – aqlli, mehnatsevar, impulsiv, tanqid qilishga moyil, qaysar va baxil odam to’g’risida. Tajribadan ma’lum bo’lganki, ro’yxatda oldin namoyon bo’lgan xarakteristikalar keyingilariga qaraganda kuchli taassurot qoldirar ekan. Yaqinda sodir bo’lganlik effekti . Ko’pchilik xollarda odamlar birinchi taassurotlar ta’siriga ko’p beriladilar. Lekin ayrim xollarda oxirida aytilgan narsa ham kuchli ta’sir qilishi aniqlangan. Bu hodisa yaqindagina sodir bo’lganlik effekti deb nomlanadi. Bu ayniqsa, odamlar oldingi informatsiyaga qaraganda oxirgisini yorqinroq eslab qolishga qodir bo’lganlarida namoyon bo’ladi. Oreol effekti . 1920 yilda Edvard Torndayk tomonidan o’tkazilgan tajribalardan ma’lum bo’lganki, ko’ngli ochiq odamni saxovatparvar, baxtli, chidamli, yumor hissiga ega deb qaraganlar. YOki mehribon, ochiq ko’ngilli pedpgog bilan shug’ullanishni ko’pchilik talabalar xohlashgan. Bu orelo effekti bilan bog’liq bo’lib, u odam to’g’risidagi birinchi tasavvur uning boshqa odamlar tomonidan keyinchalik idrok etishini belgilab berishini ko’rsatadi, bunda idrok etuvchi odamning ongiga shakllangan birinchi taassurotga mos keladigan informatsiya o’tkaziladi, mos kelmaganlari esa qabul qilinmaydi. Aynan ushbu mexanizm qaror qabul qilishda odam to’g’risida ma’lum informatsiyalar ta’siri ostida unga bo’lgan munosabatning o’zgarishini belgilab beradi. Qaror qabul qilish nazariyasi bo’yicha qaror qabul qilishning zaruratini muammoli vaziyat keltirib chiqarada. Muammoli vaziyatni esa ma’lum ehtiyojlarning (biologik, psixologik, ijtimoiy, davlat ahamiyatiga molik va h.) paydo bo’lishi belgilab beradi. Muammoli vaziyatni hal etish uchun ma’lum qaror qabul qilinadi. Demak, qaror qabul qilish ma’lum bir muammoli

vaziyatni hal etish jarayonidir. Mazkur jarayonning hosilasi tarzida qaror yaratiladi. Qaror qabul qilish nazariyasi odamlarning muammolarni echish yo’lidagi qonuniyatlarini, shuningdek istalgan natijaga erishish yo’llarini o’rganish bilan shug’illanadi. U ikki xil bo’ladi: normativ nazariya (qaror qabul qilishning ratsional jarayonini tavsiflaydi) va deskriptiv nazariya (qaror qabul qilish amaliyotini tavsiflaydi). Qaror qabul qilish quyidagi tarkibiy qismlarga ajratiladi: 1. Qaror qabul qilish. 2. Qarorni bajarish uchun yo’llash. 3. Ijro sharoittini yaratish. 4. Nazoratni amalga oshirish. Qaror qabul qilishdagi asosiy masala faqat muqobil variantni tanlash emas, balki boshqaruv oldida qo’yilgan maqsadning oqilona echimini topishdan iborat. 2.2-chizma. Qaror qabul qilish jarayonidagi vaziyat.

Shu sababli, qarorni ishlab chiqish jarayoni ayrim unsurlar mazmuni va ko’lamiga ko’ra xilma xil va ancha murakkabdir. Qarorni ishlab chiqish jarayoni quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi. Boshqarish jarayonida doimo biron-bir masalani hal qilishga to’g’ri keladi. Chunki turli sabablar tufayli belgilangan parametrlardan og’ish sodir bo’ladi, yangi jarayonlarga zaruriyat tug’iladi, natijada ishlab chiqarish oldida paydo bo’lgan muammoni bilish, uni tahlil qilish va hal etish zaruriyati yuzaga keladi. Qaror qabul qilish zarurati va tahlil qilinayotgan ob’ektdagi aniq vaziyat aniqlangach, turli yo’llar bilan erishiladigan qaror maqsadi shakllantiriladi va uning echimi bo’yicha vazifalar belgilanadi. Qarorning maqsadi yuqori organ tomonidan ko’rsatib berilishi mumkin. Bu erda asosiy maqsad va vazifa respublika uchun zarur bo’lgan don mahsulotini etishtirishdir. Shunday qilib, muammoni aniqlash, vaziyatni va muammoni kelib chiqish sabablarini aniqlashdan boshlanadi. Vaziyatni aniqlash deganda muammoning kelib chiqish sabablarini tahlil qilish tushuniladi (5chizma). 2.3-chizma. Vaziyatni tahlil qilish va muammoni aniqlash jarayoni. 3.Qaror qabul qilishning asosiy tamoyillari.

Qaror qabul qilish zaruriyati faqatgina biror bir muammo bo’lganda paydo bo’ladi. “Muammo” tushunchasini ikki xil tavsiflash mumkin. Birinchidan, muammo bu haqiqatdagi holat bilan kutilgan natija o’rtasidagi farq bo’lib, kutilgan natijaga etishish usullari aniqlanmagan bo’ladi. Tashkilot faoliyati davomida erishilgan natijalar rahbar tomonidan kutgan natijalarga to’g’ri kelmasa, demak qandaydir muammo bor. Muammoga, masalan, o’quv muassasasida davomad, bitiruvchilar sifati, bitiruvchilarga qo’yilgan talablar bilan real holat o’rtasidagi farq kabilarni kiradi. Muammoning ikkinchi ma’nosi shundaki, muammo deganda potensial imkoniyat bilan real imkoniyat o’rtasidagi tafovut tushuniladi. Ya’ni muammo real va potensial imkoniyatlar o’rtasidagi farq bo’lib, bu farqni yo’qotish usullari aniq emas. Nazariy jihatdan qaror qabul qilish tamoyillari quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin: 1. Vaziyatli tahlil (muammoli vaziyat tahlili); 2. Muammoni identifikatsiyalash va maqsadning qo’yilishi; 3. Zarur ma’lumotni izlash; 4. Mumkin bo’lgan qarorlar to’plamini shakllantirish; 5. Qarorlarni baholash mezonlarini shakllantirish; 6. Qarorlarni hayotga tatbiq etish uchun indikatorlar va mezonlar ishlab chiqish; 7. Qarorlarni baholash; 8. Eng yaxshi qarorni qabul qilish; 9. Qarorni amaliyotga tatbiq etish; 10. Amaliyotga tatbiq etish monitoringi; 11. Natijani baholash. Qaror qabul qilishda vaziyat omili o’z ta’sir kuchiga egadir. T.Tomashevskiy qaror qabul qilishda vaziyatlar ta’sirini darajaviy tasnifni amalga oshirgan. Bular:

1. Tanlov vaziyati – har qanday vaziyatlarda ham inson ma’lumotlarni tanlaydi, tasniflaydi va ma’lum reaksiyalar ko’rsatadi. 2. Murakkab vaziyat – bittadan ko’p bo’lgan ma’lumot manbalaridan ma’lumot olish vaziyati. 3. Afzallik vaziyati – ikiitadan ko’p bo’lgan har xil ahamiyatga ega bo’lgan tanlovlardan birini tanlash. 4. Ehtimolli vaziyat – etarli bo’lmagan ma’lumotlar bilan ishlash jarayonidagi tanlov. Qaror qabul qilish jarayonida vaziyat omilini ta’sirchanligini bilish, ehtimoliy xatoliklarga yo’l qo’ymaslikni ta’minlash uchun xizmat qiladi. shu sababli, Yu. Kozeletskiy tomonidan qaror qabul qilish vaziyatlarining ikkita tipini ham keltiramiz. Bular: 1. Yashirin vaziyat – ob’ektning holati haqida ko’plab ma’lumotlarning mavjudligi va odamning ulardan qaysi biri haqiqiy ekanligini bilmasligi holati. 2. Ochiq vaziyat – noaniqligi bilan xarakterlanadi. Bunda ob’ektning holati haqida ko’plab ma’lumotlarning mavjudligi ko’zatiladi. Pedagogik faoliyatda, ta’lim-tarbiya manfaatini inobatga olgan holda qaror qabul qilish maqsadga muvofiqdir. Tayanch iboralar: qarorning turlari, qarorning asosiy belgilari, qaror qabul qilish jarayoni, vaziyatli omillar, joriy muammo, boshqaruv qarorlariga qo’yiladigan talablar, qarorga oid yondashuvlar, qarorning strukturasi, qaror qabul qilish bosqichlari, qaror qabul qilishda amal qilishi shart hisoblangan me’yorlar, ongli harakatlar texnologiyasi

Nazorat savollari: 1. Qarorning turlari keltiring. 2. Qarorning asosiy belgilarini ifodalang. 3.Qaror qabul qilish jarayonida vaziyatli omillarni ko’rsating. 4. Joriy muammo, boshqaruv qarorlariga qo’yiladigan talablar. 5.Qarorga oid yondashuvlar nimalardan iborat. 5. Qarorning strukturasini ifodalang. 6. Qaror qabul qilish bosqichlarini keltiring. 7. Qaror qabul qilishda amal qilishi shart hisoblangan me’yorlar. 8.Ongli harakatlar texnologiyasini tushuntiring.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati 1. Managing with Systems Thinking, Michael Balle, McGraw-Hill, London, 1994 2. Каримова В.А., Зайнутдинова М.Б., Назирова Э.Ш., Садыкова Ш.Ш. Тизимли таҳлил асослари. Тошкент. – “Шарк” - 2014 3. Отамурадов С. Глобаллашув ва миллий – маънавий хавфсизлик. Т.» Ўзбекистон»2013 4. Перегудов Л.В.Саидов М.Х. Илмий ижод методологияси Т.Молия 2008. 5. О’Коннор Дж., Макдермотт И. Искусство системного мышления: необходимые знания о системах и творческом подходе к решению проблем. М., 2006. 6. Саркисян Р.Е. Системный анализ и принятие решений. Часть 1. Вопросы методологии. Детерминированные методы и модели линейного и нелинейного программирования. Учебное пособие для специальности 22.06.02 - «Управление инновациями». -М.: МИИТ, 2008. - 222 с. 7. Хоффер Дж.А., Джордж Ж.Ф., Валачич Ж.С. Современный системный анализ и проектирование. - США.: Пиарсон эдукатион, 2002

Похожие

Qaror qabul qilish texnologiyasi

Axborot komplekslarida qaror qabul qilish va ekspert tizimlari

Qaror qabul qilish murakkab intellektual faoliyat

Tizimli tahlil asosida qaror qabul qilish natijasining sharhi

Qaror qabul qilishda jarayonida model va modellashtirish