Qaror qabul qilish texnologiyasi - Информатика и ИТ - Рефераты

Qaror qabul qilish texnologiyasi

Загружено в:

05.10.2022

Скачано:

0

Размер:

21.15234375 KB

Qaror qabul qilish texnologiyasi Reja: 1. Qarorning asosiy shakllari. 2.Qaror qabul qilish tushunchasining mohiyati va sub’ektlari. 3. Qaror qabul qilishda tanlov. 4.Qaror qabul qilish jarayoni bosqichlari.

1. Qarorning asosiy shakllari Qaror, vujudga kelgan muammoni bartaraf etishi uchun normativ talablarga mos tushishi bilan birga aniq shaklga taalluqli bo’lishi shart. Qarorning asosiy shakllari: - yakkaboshchilik prinsipi asosida qabul qilingan qarorlar; - kollegiallik (ko’pchilik fikri) asosida qabul qilingan qarorlar; - konsesus prinsipi asosida qabul qilingan qarorlar; - «Ringli» usul asosida qabul qilingan qarorlar. Qarorni kaysi turga taalluqligidlan kat’iy nazar, ularda normativ talablar saqlangan bo’lishi lozim. Bular quyidagilardan iborat: Qarorning samaradorligi. Tanlangan alternativa muammoli vaziyatni konstruktiv bartaraf etishni ta’minlashi va ehtimol tutilganlardan eng yaxshisi bo’lishi kerak. Qarorning asoslanganligi .Qabul qilinayotgan alternativa nafaqat real vaziyatning xususiyatlarini adekvat aks ettirishi va uni bartaraf etishning konkret yo’llarini ko’rsatishi, balki shu qaror bilan aloqador odamlarga ham tushunarli bo’lishi kerak. Qarorning o’z vaqtidaligi . “Absolyut tug’ri” qarorning o’zi yo’q. Har qanday qaror u yoki bu davrda yuzaga keladigan, harakatchan va bir-birlarini almashtirib turadigan vaziyatlar vaqtida tug’ri bo’lishi mumkin. SHuning uchun o’z-o’zicha to’g’ri qaror o’z vaqtida emasligi - kechikkanligi yoki vaqtidan ilgariroq qabul qilinganligi oqibatida xato qaror sifatida baxolanishi mumkin. Qarorning bajarish imkoniyati . Har qanday yaxshi, asoslangan, o’z vaqtidagi qaror ham agar amalga oshirilmasa befoyda qarorga aylanadi. Bu holda ba’zida fikran (mavhum) yaxshi qaror varianti bilan real - bajariladigan variantlar o’rtasida guyoki kompromiss variant sifatida ijro etiladi (oilada, ishxonada qarorning oldingi variantini o’zgartirib kelishuvchanlikka borish holatlari). Qarorning konkretligi va reglamentligi . YAxshi qaror nafakat muammoli vaziyatdan chikishning umumiy - prinsipial echimini beradi, balki bu qarorni amalga oshirish va harakatlar ketma-ketligini - ya’ni rejasini xam o’z ichiga oladi.

Bu holat qaror ijrosini nazorat kilish va shu orqali muammoga konstruktiv yondashish imkonini beradi. Qarorda qat’iylik va egiluvchanlikka amal qilganligi . Agar qaror qabul qilindimi, u bajarilishi kerak, degan qoida bor. SHuning uchun ham qabul qilingan qarorni bajarilishida (ish faoliyatidami, oiladami) qattiklik namoyon kilinishi kerak. SHu ma’lumki, ba’zi hollarda qabul qilingan qarorning xatoligini payqab qolamiz (rahbarlik faoliyatida tez- tez uchrab turadi). Bunday hollarda “zahiradagi variantlar” ishga tushishi orqali xatoni tug’rilash mumkin bo’ladi. Qarorda “cheklovchi omil” prinsipini inobatga olinganligi . Bunda bir nechta alternativalar ichidan muhimi tanlab olinayotganda odam cheklovchi yoki hal qiluvchi omillarga e’tibor berib, ularni aniq anglashi kerak. 2.Qaror qabul qilish tushunchasining mohiyati va sub’ektlari Qaror qabul qilish ko’proq uni qabul qiluvchi kishi va uning psixologik xususiyatlariga, shuningdek uning atrofidagi ob’ektiv shart sharoitga, ko’pincha bog’liq bo’ladi. Qaror qabul qilish jarayoniga ta’sir etuvchi omillarni ikki yirik guruhga ajratish mumkin: 1. SHaxsga bog’liq (sub’ektiv) omillar; 2. Holatga bog’liq (ob’ektiv) omillar. SHaxsga bog’liq (subektiv) omillar qaror qabul qiluvchi kishining o’ziga xos xususiyatlari va psixologik holatlarni o’z ichiga oladi. Qaror qabul qilish nafaqat qaror qabul qiluvchi kishining psixologik xarakteriga balki, shuningdek boshqaruv qaror qabul qilish konkret holatlariga ya’ni holat omilariga ham bog’liq. Bu guruh tarkibiga alternativani tanlash, baholash, ishlab chiqarish jarayoniga tasir etuvchi ichki va tashqi omillar kiradi. Umumiy holatda tanlov samaradorligiga ta’sir etuvchi barcha omillarni ikki guruhga ajratish mumkin:  Boshqariluvchi omillar, qaror qabul qiluvchi shaxslar tanloviga asosan tanlab olinadi;

 Boshqarilmaydigan omillar, tanlov amalga oshirilish shartlarini xarakterlaydi, qaror qabul qiluvchi kishilar ta’sir eta olmaydilar. Boshqarilmaydigan omillar ular haqidaga ma’lumotlarga ko’ra qo’yidagi uch qism guruhlarga ajratiladi:  Aniqlangan(determinallangan) boshqarilmaydigan omillar– tasodifiy bo’lmagan &#55349;&#56372; 1 , &#55349;&#56372; 2 , … , &#55349;&#56372; &#55349;&#56413; barcha qiymatlari malum bo’lgan fiksirlangan kattaliklar;  Stoxastik boshqarilmaydigan omillar – tasodifiy kattaliklar va ma’lum taqsimot qonuniyatlariga &#55349;&#56396; 1 , &#55349;&#56396; 2 , … , &#55349;&#56396; &#55349;&#56414; bo’ysunuvchi jarayonlar;  Noma’lum boshqarilmaydigan omillar , har biri uchun qaysi taqsimot qonunlarida yotishi ma’lum, lekin qaror qabul qilish jarayonida olishi mumkin bo’lgan qiymatlar &#55349;&#56397; 1 , &#55349;&#56397; 2 , … , &#55349;&#56397; &#55349;&#56415; aniqlanmagan. Omillar va ularning darajalari to’plami o’rganilayotgan ob’ektning ta’sir etuvchi omillar sohasini tashkil qiladi. Agar qaror qabul qilish jarayoniga noma’lum omillar ta’sir etsa, noma’lum sharoitlarda qaror qabul qilish haqida gapiriladi. Qaror qabul qilish jarayonidagi mavhumliklar alternativalarning bir necha yakunlari borligidan darak beradi. Agar har bir alternativa bitta yakuniy natijaga olib kelsa unda aniqlangan sharoitlarda qaror qabul qilish haqida gapiriladi. Xulosa qilib aytish mumkinki, boshqaruvda qaror qabul qilish– murakkab psixik va tashkiliy jarayon bulib, ko’plab omillari ta’siri ostida bo’ladi,bunda rahbar kishining shaxsiy psixologik xususiyatlari hamda qaror qabul qilish jarayonining konkret holatiga bog’liq bo’ladi. SHuning uchun tashkilot rahbari muvafiqqiyat qozonishi uchun faqat qaror qabul qilishni hoxlashi balki qaror qabul qilishi, o’zi va atrof muhitini e’tiborga olgan holda ongli ravishda alternativalar tanlashi kerak. 3. Qaror qabul qilishda tanlov . Harqanday tanlov, izlanishda, harakat kilishda maqsad sari borishga da’vat etadi. Faqat tanlov barcha faoliyatlarni maqsadga bo’ysindiradi. SHuning

uchun ham qaror qabul qilishda tanlay olish o’ta muhim hisoblanadi. O’z vaqtida to’g’ri tanlangan yo’l mutaxassisning qobiliyati bilimi va boshqalarga bog’liq hisoblanadi, Qaror qabul qilishda to’g’ri tanlash uchun muammo chuqur o’rganilgan bo’lishi, tanlashdagi alternativ echimlar ko’p bo’lishi kerak. Tanlashda nafaqat sinov va xatolik metodidan, balkim ilmiy asoslangan kompyuterlashgan modellashtirish, dialogli echimlar metodi, ekspertli sistemalar, baza ma’lumotlarini boshqarish, avtomatlashtirilgan ma’lumotlar bazasi va boshqalardan samarali foydalanish kerak bo’ladi. Tanlovning ko’p tarmoqli masalalari mavjud, ularga: alternativ echimning ko’p bo’lishi, alternativ echimlarni tanlashda bir yoki ko’p mezonlarini bo’lishi, tanlash rejimining bir marotabaligi yoki takror bo’lishi, tanlov oqibatlarining oldindan ma’lum bo’lishi, risk vaqtidagi tanlov, ko’p masalalar noma’lumligidagi tanlov, tanlovdagi javobgarlikning bir tomonlama bo’lishi yoki ko’p tomonli bo’lishi, tanlash vaqtidagi kelishuv darajasi va boshqalar. Tanlov vaqtida masalaning kriterial yozuvi xam muhim rol uynaydi. Ko’p kriteriali tanlovda umumiy echim bo’lishi mumkin emas, shuning uchun unda iloji boricha bir echimga kelish kerak bo’ladi. Tanlovda kriteriylarni maksimallashtirish xam zarur hisoblanadi. Ko’p kriteriyli masalada ko’p kriteriyani bir kretiriylikga o’tkazish muhim hisoblanadi. Xuddi shuningdek, uning shartlarini aniqlash ham maqsadga muvofiqdir. Tanlovda binar munosabatlardan foydalanish xam maqsadga muvofiq hisoblanadi. Binar munosabat bitta alternativ echimda emas, balkim kamida echim ikkita bo’lishi talab etiladi, xuddi shuningdek ikita echimni -biriga taqqoslab kerakli tomonlarni tanlash mumkin bo’ladi, bir juft alternativ echim ichida boshqa echimlarga o’xshashi bo’lmaydi. Binar munosabatlarda juftliklarga ajratish va munosabatini ko’rib chiqish, matritsalardan foydalanish, grafiklar balandligidan foydalanish va echimlarning kesishish nuqtasini aniqlash metodlari keng qo’llaniladi. Binar munosabatlar: refleksiv, antirefleksiv, simmetrik , antisimmetrik, tranzitli, manfiy tranzitli, kuchli tranzitli bo’lishi mumkin.

Tanlovlar tipik, o’rtacha va original bo’lishi mumkin. Tanlovda matematik usullar keng qo’llaniladi. Tanlovda guruh bo’lib tanlash ham samarali hisoblanadi. Albatta barcha shartlar ichida tanlashda berilgan sharoitda eng yaxshi hisoblangan optimal echimlarni, alternativlarni tanlash muhimdir. Tanlovda yana bir metod - ekspert metodi ko’p qo’llaniladi. Bunda insonlarning intellektidan foydalaniladi. Ekspert tanlovda ichki va tashi omillardan keng qo’llaniladi. Bunda ekspertlarning psixologik holati va sharoiti muhim o’rin egallaydi va ekspertlar ekpertiza kilishdagi barcha javobgarlikdan holi bo’lishi lozim. Ekpertli ekspertiza anonim, ochi, anketali, majlisli ( qo’mitali, kollegial, kommissiyali, shtabli), diskussiyali ( konsilium, sudli, ilmiy kengashli), ishchi uyin sifatidagi, aqliy hujum va boshqalar bo’lishi mumkin. 4. Qaror qabul qilish jarayoni bosqichlar i Qaror qabul qilish jarayoni ko’p irrali jarayon hisoblanib, majmuaviy yondashishni taozo etadi. Nazariy jihatdan qaror qabul qilish jarayoni bir nechta bosqichlarga amalga oshiriladi. Qaror qabul qilishning birinchi bosqichi - muammoni o’rganish - bir nechta bosqichlardan tashkil topadi: 1. Muammoni yoki maqsadni aniqlashtirish. 2. Dastlabki muammo (maqsad)ni quyish. Agar muammo (maqsad) noto’g’ri qo’yilgan bo’lsa, keyingi barcha harakatlar va harajatlar samarasiz bo’ladi. Muammoning noto’g’ri tanlanishi malakaning (ayniqsa, rahbarlik malakasining) pastligi bilan, keskin kasbiy ustanovkalar (chegaradan chikish umuman mumkin emasligi talabi) bilan, shuningdek, muammoning o’z vaqtida emasligi yoki “yuqoridan majbur qilishlar bilan yoki yuqorining qarorlari bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Bu bosqichda konkret iyinchiliklarni, muammo tabiatini (u nima uchun paydo bo’lganini) anglash, muammoni echish maqsadlarini o’ylab chiqish, erishilgan maqsadlar muvaffaqiyati mezonlarini ajratib olish, erishilishi lozim bo’lgan pirovard natijani aniqlashtirish zarur.

Vakolatlarni taqsimlash . Qaror qabul kilayotgan shaxs muammolarning echimini o’zi topa olmaydi, shuning uchun ayrim vakolatlarni boshqa ishtirokchilarga (kompetent xodimlarga) o’zatishi ma’kul. Ular qaror qabul qilish uchun axborotni to’plashlari, muammoni qarab chiqishlari mumkin. Vakolatlarni taqsimlamaslik okibatida barcha ishni kilishga ulgurmasdan, stereotip va hatto xato qarorlarni qabul qilish mumkin. Vakolatni to’la taqsimlamaslik xam yaxshi samara bermaydi. Zaruriy axborotni jamlash va uni tahlil ilish . Nafaqat “o’zining” (In guruh a’zolarining) axborotini, balki “begona” (Aut guruh a’zolarining) axborotini inobatga olishi shart. Muammoli vaziyatning konseptual modelini tuzish. Bu muammoni tushunish bo’yicha tasavvurlarni, umuman ushbu muammoga nisbatan qarashlar tizimini nazarda tutadi. Muammoga tor nuqtai nazardan, g’oyaviy ustanovkalar va eskirgan qarashlar nuqtai nazaridan munosabatda bo’lish kerak emas. Bu muammoni yaxlit, konseptual tushunishni buzilishiga olib kelishi mumkin. Konkret vaziyatni asoslash va uning formallashgan modelini tuzish . Bunday model shaxobchali grafik yoki maqsadlar daraxti (echimlar daraxti) kurinishida bo’lishi mumkin. Qaror qabul qilishning ikkinchi bosqichi - g’oyalar ishlab chikish - muammoning echim yullarini shakllantirishdan iborat. G’oyalar ishlab chikishning samarali metodlaridan biri “akliy xujum” (breynstorming) metodi hisoblanadi. Qaror qabul qilishning uchinchi bosqichi - g’oyalarni baxolash - har bir g’oyaning kiymatini, ustunliklarini, uning samaradorligini va risk (tavakkalchilik) darajasini baxolashdan iborat. Riskda rejasini baxolaganda odam birinchi navbatda shaxsiy xavfsizlik motivlarini ( kim bilandir konflikt bo’lishi tavakkalini, vaziyatda kutilmaganlik tavakkalini, obro’lilik tavakkalini va b.) hisobga oladi, ammo g’oyani o’zining tavakkalini (riskini) baholamaydi. Har bir g’oya (tanlov)ning samaradorligini va tavakkalchiligi (riski)ni boshlang’ich “echimlar daraxtini” ko’rish yordamida baholash mumkin. Bu daraxt

mavjud alternativalar va ularning extimolli oqibatlari sxemasidan iborat bo’ladi. Bunday sxemalarni tuzish, ayniqsa izchil qaror qabul qilishda samarali bo’ladi. Qabul qilingan qaror samaradorligining mezoni - bu ketgan harajatlarni eng kam muddatda oplab yaxshi daromad olishga erishish. Qaror qabul qilishning to’rtinchi bosqichi - bu yakuniy tanlov (boshqaruvda buyruq shaklida shakllantirish va ifodalash) - bu bosqich qaror bajarilshini rejalashtirishni ta’minlab beradi. Bunda mazkur qarorni bajarish dasturi abul qilinadi, muddati belgilanadi. Qaror qabul qilishning beshinchi bosqichi - qaytarma aloa va qarorni tahlil etish - bunda qabul qilingan qarorni amaliy bajarish nazarda tutiladi. Qabul qilingan qarorni bajarishning yakuniy bosqichida qaror natijalari tahlil kilinadi, zarur hollarda o’zgartirishlar (korrektirovka) kiritiladi. Nazorat qabul qilingan qarorni o’z vaqtida bajarishni ta’minlash maqsadida zarur bo’ladi. Tayanch iboralar: qaror qabul qilish, yakka, konsesus, ringli, kollegial, qarorning o’z vaqtidaligi, samaradorligi, asoslanganligi, bajarish imkoniyati, reglamentligi, aniqliligi, egiluvchanligi, cheklov omili.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati 1. Managing with Systems Thinking, Michael Balle, McGraw-Hill, London, 1994 2. Каримова В.А., Зайнутдинова М.Б., Назирова Э.Ш., Садыкова Ш.Ш. Тизимли таҳлил асослари. Тошкент. – “Шарк” - 2014 3. Отамурадов С. Глобаллашув ва миллий – маънавий хавфсизлик. Т.» Ўзбекистон»2013 4. Перегудов Л.В.Саидов М.Х. Илмий ижод методологияси Т.Молия 2008. 5. О’Коннор Дж., Макдермотт И. Искусство системного мышления: необходимые знания о системах и творческом подходе к решению проблем. М., 2006. 6. Саркисян Р.Е. Системный анализ и принятие решений. Часть 1. Вопросы методологии. Детерминированные методы и модели линейного и нелинейного программирования. Учебное пособие для специальности 22.06.02 - «Управление инновациями». -М.: МИИТ, 2008. - 222 с. 7. Хоффер Дж.А., Джордж Ж.Ф., Валачич Ж.С. Современный системный анализ и проектирование. - США.: Пиарсон эдукатион, 2002

Похожие

Qaror qabul qilish murakkab intellektual faoliyat

Axborot komplekslarida qaror qabul qilish va ekspert tizimlari

Tizimli tahlil asosida qaror qabul qilish natijasining sharhi

Qaror qabul qilishda jarayonida model va modellashtirish

Qarorning turlari, qabul qilish vaziyati va tamoyillari