Ommaviy axborot vositalari va axborot qarama-qarshiligi - Информатика и ИТ - Рефераты

Ommaviy axborot vositalari va axborot qarama-qarshiligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Dunyoda axborot o`lchovlarining o`rganilishi. 2. OAV axborot-psixologik urushni olib borish vositasi sifatida. 3. Psixologik ta`sir texnologiyasi. Yuqori texnologiya va ommaviy kommunikatsiya.

www.arxiv.uz Ba`zi bir davlatlarning axborot bozoridagi hukmronligining oshish tendentsiyasi, xalqlar, davlatlar va madaniyatlar xususida ularning shaxsiy qarashlarini shakllantirishga intilishi. Ma`lumki, bugungi kunda axborot oqimlari haddan tashqari jadal va keng ko`lamli bo`lgan. Bitta misol: ohirgi ellik yil ichida jamiyatda aylanadigan axborot hajmi million marta ko`paydi va kundan kunga yanada oshib bormoqda. Bu shunday bir katta raqamki, uni to`la darajada anglab olish ham qiyin. Shuni aytish zarurki, bunday imkoniyatlar hamma davlatlarga ham xos emas. Demak, texnikaviy jihatdan qudratli bo`lgan davlatlar kuchli axborot texnologiyalariga ega. Shuning evaziga ular o`zlari ishlab chiqqan axborotni tarqatish yo`li bilan boshqa mamlakatlar ustidan oldin g`oyaviy, keyin esa siyosiy, iqtisodiy va madaniy hukmronlik qilishga harakat qilmoqda. Bunday davlatlar sirasiga eng avvalo rivojlangan mamlakatlar kiradi. Mazkur mamlakatlarning axborot manbalari sifatida birinchi o`rinda davlat axborot markazlari va milliy OAV xizmat qiladi. Axboriy hukmronlikning maqsadi bitta - axborot tarqatadigan mamlakatning mafkurasini boshqa davlatlar va xalqlar o`rtasida keng tarqatish va targ`ib qilish. Lekin bunday vazifa borligi haqida ular ochiq oydin aytmaydi, aksincha, uni har xil yo`llar bilan yashiradi. Masalan, inson huquqlari yoki demokratik andozalar niqobi ostida va hokazo. «Birinchi darajali» va «rivojlanmagan» davlatlar haqidagi afsonaning yaratilish ehtimolini mavjudligi. «Birinchi darajali» va «rivojlanmagan» davlat haqidagi afsonalar aslida bir necha asrlik tarixga ega. Ammo sayyoramiz mamlakatlarini bunday toifalarga bo`lish uchun asos yo`q. Iqtisodiy, ilmiy va texnikaviy jihatlardan rivojlangan mamlakatlar aholisi yaxshi yashaydi degan gapning o`zi uncha ham to`g`ri emas. «Yaxshi yashash» nima degani? Moddiy boylik etarligimi? Unda nega aholisi eng uzoq umr ko`radigan Yaponiya bir necha o`n yilliklar davomida dunyo mamlakatlari ichida o`z joniga qasd qiluvchi fuqarolar soni jihatidan dunyoda birinchi o`rinda turadi? Nega Samarqand va

www.arxiv.uz Buxoro to`ylarini ko`rgan frantsuz va nemislar bizning urf-odatlarimizga havas bilan qaraydilar va «sizlarga Evropa madaniyati kerak emas ekan» degan fikrlarni bildiradilar? Bu AqSh professori Samyuel’ Xantington aytgan madaniyatlar (tsivilizatsiyalar) to`qnashuvi emas, aksincha, ular turfa xilligi, kolaversa, sirtqi dialogidir. OAV axborot-psixologik urushni olib borish vositasi sifatida. Afsuski, ayrim OAV bugungi kunda shunday vositaga aylanganlar. Ushbu urushda OAVning o`rni va rolini aniqlash uchun eng avvalo axboriy-psixologik urushni ma`nosini anglab olishimiz zarur. «Axborot urushi» so`zlarining asoschisi fizik-olim Tomas Ron hisoblanadi, 1976 yilda u axborotni xarbiy kuchlarning eng zaif bo`g`ini deb ta`riflab, ushbu masalaga barcha davlat miqyosidagi mas`ul kishilarni e`tiborini qaratdi. Shundan beri mazkur so`zlarning ahamiyati kundan kunga kuchayib kelmoqda. Bevosita axborot urushi ta`rifiga kelganda biz bir kitobdan iqtibos keltirmoqchimiz: «Axborot urushi deb, ijtimoiy, siyosiy, etnik va boshqa tizimlarning moddiy yutuqqa ega bo`lish maqsadida bir biriga ochiq va yashirin maqsadli axboriy ta`sirlarga aytiladi. Shu bilan bir qatorda axborot urushini deb yanada raqib ustidan axboriy hukmronlikka erishish va shuning evaziga unga moddiy, mafkuraviy yoki boshkacha zarar etkazish uchun davlatning xarbiy kuchlari, xukumati hamda xususiy tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladigan tabdirlar va operatsiyalar majmuasiga aytiladi» (Manoylo A.V., Petrenko A.I., Frolov D.B. Gosudarstvennaya informatsionnaya politika v usloviyax informatsionno-psixologicheskoy voyno`. 2 - nashr. M.: Goryachaya liniya - Telekom. 2 006, 203 b. ). Turli OAV (televidenie, radio, davriy matbuot)ning o`ziga xos psixologik ta`siri. Har bir OAV auditoriyaga o`ziga xos ta`sir etish kuchiga ega. Internetgacha ularning ichida eng samaralisi televidenie edi, chunki u tomoshabinga uch yo`l bilan axborot etkazadi: tasvir, ovoz va mantiq. Shuning uchun televidenie ommaviy ravishda tarqalganidan keyin besh-o`n yil ichida besh yuz yillik tarixga ega bo`lgan matbuotdan uzib ketdi. Radioga ham katta kuchga ega, chunki u ikki

www.arxiv.uz kanal orqali ta`sir ko`rsatadi, ovoz va mantiq. Uning afzalligi - jonli ovoz yordamida auditoriya bilan muloqot qilish, bunday usul axborot manbai bilan tinglovchi o`rtasidagi masofani yo`qotadi. Inson ovozi, uni yurakdan chiqishi, undagi hayajon va samimiylik radioning imkoniyatini keskin oshiradi. Matbuotning o`quvchi bilan muloqot yo`li esa asosan mantiqiy isbotdan iborat, bunday ta`sirga ma`lum miqdorda tasvir ham qo`shiladi: gazetadagi rasmlar, rang, sarlavhalar ko`rinishlari. Psixologik ta`sir texnologiyasi. Yuqori texnologiya va ommaviy kommunikatsiya. Psixologik ta`sir inson axborotni qabul qilish yo`llari bilan bog`liq: ko`rish, eshitish, ta`mini bilish, hidini sezish, qo`l bilan tegish, fikrlash va x.q. Axborot xavfsizligi masalasiga kelganda psixologik ta`sir ko`proq OAV yordamida amalga oshiriladi, shuning uchun ular mutaxassislar tomonidan tinmasdan mukammallashtirilmoqda. Natijada rivojlangan mamlakatlar matbuot, radio va televideniening barcha imkoniyatlarini o`zida mujassamlashtirgan internetdek yuqori texnologiyaga ega bo`ldilar. Internet ommaviy kommunikatsiya ta`sirini eng baland pog`onaga ko`tardi. Saytga joylashtirilgan ma`lumot birdan butun dunyo bo`yicha tarqalib ketadi. Uning adadi (tiraji) esa cheksiz. OAVning roli internetgacha ham kuchli bo`lgan, endi esa ularning ta`siri tasavvur qilib bo`lmaydigan darajaga etdi. OAVdan tashqari internet reklama, ma`lumotlar etkazish, elektron pochta xizmatlarini ham bajaradi. eng qulayi shundaki, internetdagi ma`lumot juda ko`p, u arzon va o`ta tezkor. Internetning paydo bo`lishi va internet jurnalistikasining takomili. Internetni ko`p mutaxassislar harbiylarning ihtirosi deb aytadi. Aslida esa dastlabki bosqichda uni AqShdagi to`rtta universitet kashf etdi. Mazkur universitetlar komp’yuterlarini bir tizimga birlashtirib, o`zaro kutubxonalaridan foydalana boshladilar. Pentagon esa bundan tez xabar topdi. Va ihtironing imkoniyatlarini o`rganib, undan harbiy qumondonlikni takomillashtirish maqsadida olimlarni jalb etib, ularga barcha sharoitlarni yaratib, arpanetni (internetning birinchi nomi) o`z

www.arxiv.uz maqsadlariga yo`naltirdi. Uzoqqa bormay undan jurnalistlar ham foydalana boshladi. Natijada internet jurnalistikasi paydo bo`ldi. Internet jurnalistikasi - katta va muhim mavzu, uni ma`ruzaning bir qismida ochib berishning iloji yo`q (qaralsin: Kalmo`kov A.A., Koxanova L.A. Internet- jurnalistika. M.: YuNITI-DANA, 2005 ). Shuning uchun biz faqat uning ijobiy va salbiy tomonlarini aytib o`tamiz. Internetning qulayliklari: arzon, tezkor, texnik jihatdan materiallarni joylashtirish qiyin emas, ma`lumotlarni katta hajmda o`rnatish mumkin, ularni turli tillarga ugirish oson, axborot chegara va masofani bilmaydi va x.k. Salbiy oqibatlari: xohlagan odam istagan axboroti bilan virtual maydonga to`siqsiz kirib kelishi, nazorat yo`qligi va shu tufayli terroristik hamda pornografik ma`lumotlar o`ta ko`pligi, kosmopolitik g`oyalar hamda «universal madaniyat» keng tarqalishi, davlat roli pasayishi, tarmoq yordamida demokratik fundamentalizm rivojlanishi va boshq. Neyrolingvistik dasturlash va doimiy, uzluksiz efirga uzatiladigan televizion xabarlar natijasida turli millat va xalqlar ongiga ta`sirning o`sishi. Neyrolingvistik dasturlashni ayrim mutaxassislar (masalan, G.G.Pocheptsov) tomonidan unga hech narsani qarshi quyib bo`lmaydigan shprits ta`siriga qiyoslaydilar. Bunday o`xshatishda ma`lum bir haqiqat bor. Agar biror-bir g`oyani, u yolg`on bo`lsa ham, OAV haddan tashkari ko`p va turli shakllarda takrorlaversa, auditoriya (garchi u ushbu g`oyaga dastlabki bosqichda ishonmagan bo`lsada) borib-borib keyincha unga ishonadigan bo`ladi. Har xil uslublarda, barcha OAVda ma`lum bir fikrni takrorlash odamning ostki ongiga ta`sir etadi va u ushbu fikrga ishonaydigan bo`ladi. Mazkur jarayonni mutaxassislar neyrolingvistik dasturlash deb ataydi. Agar radio, televidenie va matbuotda ayrim davlat, guruh yoki shaxs haqida qayta-qayta biror-bir noto`g`ri baho takrorlanaversa, turli mamlakatlardagi halqlar, har xil millatlar unga ishonadilar. Neyrolingvistik dasturlash uchun eng qulay OAV televideniedir, chunki u auditoriyaga bir paytni o`zida uchta kanal orqali o`z ta`sirini o`tkazadi. AqSh kommunikativistlari televidenieni xatto trankvilizatorga ham o`xshatadilar.

www.arxiv.uz «Madaniy bosqich» va «inson huquq»lari ekspansiyasi tushunchasining mohiyati va uning paydo bo`lish shakllari. «Madaniy bosqich» va «inson huquq»lari g`oyalari G`arbda paydo bo`lib, G`arb mamlakatlari tomonidan butun dunyo buyicha tarqatilmoqda. Bu esa juda murakkab va, eng muhimi, samarasiz jarayon. Katta muhokamalarga sababchi bo`lgan Samyuel’ Xantingtonning «Madaniyatlar to`qnashuvi» deb nomlangan maqolasini o`qimagan siyosatshunos bo`lmasa kerak. Afsuski, o`zbek tiliga tarjima qilinganda, maqolaning eng muhim parchasi tushib qolgan. Ushbu bo`shlikni to`ldirishga harakat qilamiz: «Turli jamiyatlarning madaniy qadriyatlarini o`rganishga bag`ishlangan yuzta asarni qiyosiy usulda o`rganib chiqqan bir muallif (Harry C. Triandis nazarda tutilmoqda - F.M.) o`z obzorida shunday xulosaga kelganki, «g`arb jamiyatida eng e`zozlanayotgan qadriyatlar dunyoning qolgan qismida eng past ahamiyatga ega ekan». Siyosiy jihatdan ushbu qarama-qarshilik AqSh va boshqa g`arbiy davlatlar tomonidan boshqa xalqlarni demokratiya va inson huquqlariga tegishli g`arbona g`oyalarni qabul qilishga majburlash samarasiz ekanligini ko`rsatmoqda. Zamonaviy demokratik tuzum G`arbda paydo bo`ldi. Nog`arbiy davlatlar tomonidan esa bunday tuzum g`arbona kolonializm yoki majburlash xosili deb qabul qilinadi» («Ekonomicheskoe obozrenie», 1998, yanvar’, 74 b.). Xerri Triandis obzoridagi g`oyalar «N’yu-York Tayms» gazetasida 1990 yil 25 dekabr’ kuni 41 betda ham chop etildi. Zamonaviy ilmda bunday harakatlar «demokratik fundamentalizm» deb nom oldi. Yangilik, uning ko`rinishi va shakllari. CHegaralanmagan jurnalistika; yangiliklarni tiklash yo`llari, faktlarni tartiblash va tahlil etish, yangiliklar blokining tartibi. Yangiliklarning ko`rinishlari har xil bo`ladi: voqea, xodisa, raqam, familiya, lavozimlar, joylar nomlari aks ettirilgan xabar, lavha, reportaj, ma`lumotnomalar va x.k. Bugungi kunga kelib yangiliklarni etkazish usullari g`oyaviy kurashning katta bir yo`nalishiga aylanib qoldi. Ushbu sohada esa nafaqat jurnalistlar, ular bilan bir qatorda siyosatshunoslar, polittexnologlar, iqtisodchilar, psixologlar, qisqasi, ommaviy axborotni ommaga etkazadigan barcha mutaxassislar ustasi

www.arxiv.uz farang bo`lib ketganlar. Ularning mahorati shu qadar rivojlanib ketdiki, yangilikdan, uning mazmunidan qat`iy nazar, qanday xulosa chiqarish kerak bo`lsa, shunday tarzda u auditoriyaga etkaziladi. Faktlarni esa kerakli tartibda tizimlashtirish qiyin emas, ularning ketma-ketligining o`zi auditoriyaga kerakli ma`lumotni beradi va axborot etkazuvchi uchun zarur bo`lgan dunyoqarashni shakllantiradi. Axborot urushini aniqlash. Axborot urushi tarkibi: psixologik, elektron va dezinformatsion; axborot hujumi va uning turlari (to`g`ridan-to`g`ri, aylanma), axborot tizimining ishdan chiqishi. Axborot urushi ta`rifini biz yuqorida keltirgan edik. Ushbu fikrni davom ettiramiz. Axborot urushining xususiyatlari quyidagilardan iborat. Birinchidan, axborot qurolini ishlab chiqish uncha ham qimmat emas va bu ishni turli sohalar mutaxassislari bajarishi mumkin. Ikkinchidan, chegaralarning nisbiyligi: davlatlar, qonuniy va noqonuniy harakatlar, harbiy va noharbiy janglar o`rtasida va x.k. Uchinchidan, hujumning oldini olish noilojligi. To`rtinchidan, zararni xisoblab chiqish murakkabligi. Beshinchidan, harbiy bloklar, birlashmalar tuzish qiyinligi va h.k. Axborot quroli, uning o`ziga xosligi, zamonaviy dunyoda uni qo`llash imkoniyati va ko`lami. Axborot qurolining keng va tor ma`nolari bor. Keng ma`noda axborot quroli deb raqibni kerakli yo`nalishda fikrlashga undaydigan, uning nuqtai nazarini o`zgartirishga qodir bo`lgan va kerakli axborot yordamida amalga oshiriladigan harakatlarga aytiladi. Tor ma`noda axborot quroli deb rakibning axborot zaxiralari ustidan nazoratni ta`minlaydigan va uning telekommunikatsiyalari tizimilariga zarar etkaza oladigan texnikaviy usullar va texnologiyalarga aytiladi. Demak, axborot quroli - bu raqibning axborot va boshqaruv tizimlariga ta`sir etuvchi maxsus moslama va vositalar. Tabiiyki, axborot texnologiyalari rivojlangan mamlakatlar tomonidan bunday quroldan foydalanish imkoniyatlari juda keng. Axboriy qarama-qarshilikning maqsadi, vosita va shakllari, uni nazorat etish, jamiyatning umumiy holatiga keltiradigan psixologik zararlari. Axboriy qarama- qarshilikning maqsadi - dunyoviy (global) axborot maydonida milliy manfaatlar

www.arxiv.uz ximoyasini ta`minlash. Mazkur masqadga erishish esa turli mamlakatlar tomonidan turlicha amalga oshiriladi: texnologik kuchli davlatlar hukmronlik qilishga intiladi, rivojlanayotgan davlatlar esa o`zini himoyalashga harakat qiladi. Ikkala tomon ham o`ziga qulay keladigan usullardan foydalanadi. Ammo shuni ham aytish kerakki, texnologik jihatdan kuchli davlatning axboriy xujumi boshqa mamlakatlar aholisiga katta psixologik zarar etkazadi. CHunki bunday urushni to`xtataydigan va agressor-davlatga nisbatan chora ko`rish uchun imkoniyat yaratadigan halqaro me`yoriy xujjat yo`q. Rivojlangan mamlakatlar ushbu vaziyatdan keng foydalanmoqdalar. Ommaviy kommunikatsiya - xorij OAVda axborot ekspansiyasidan himoyalanish, fikrlash va o`zini tutish vositasi sifatida. Xorijiy OAV ekspansiyasidan himoyalanish uchun eng qulay choralardan biri - mahalliy OAV. O`zbekiston sharoitida buning uchun milliy gazeta, radio va televideniemizning imkoniyatlari bor, faqat ulardan samarali foydalanishimiz zarur. Buning uchun bosh omil va mustahkam fundament - milliy istiqlol g`oyasidir. OAV doirasida xalqaro korporatsiya; dunyo hamjamiyati va ayrim davlatlarda jamoatchilik fikrini shakllantirish mexanizmi sifatidagi o`rni. OAV sohasida bevosita halqaro korporatsiyalar kam va ular dunyo bo`yicha axborot tarqatish jarayoniga katta ta`sir ko`rsatolmaydilar. Bunday OAV sifatida biz Si-en- en va Bi-bi-si, Evron’yus va TV-5, Assoshieyted Press va Frans Press, Reyter va ITAR-TASS, Amerika ovozi va Doyche Vellelarni tilga olishimiz o`rinliroq bo`lardi. Ushbu axborot manbalari AqSh, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Germaniya va Rossiyalarga tegishli bo`lib, ular nafaqat yuqori tezlik va katta xajmda, shu bilan bir qatorda turli tillarda ma`lumotlarni tarqatadilar. Masalan, Bi-bi-si teleradiokorporatsiyasining o`zbek tilidagi sayti, Amerika ovozi radiostantsiyasining esa o`zbek tilidagi bo`limi bor. Biz ular O`zbekiston haqida tarqatadigan materiallarga befarq bo`la olmaymiz. Xorij matbuoti, televidenie, radio va Internetning asosiy qadriyatlari. Xorij OAVning aholiga ta`sir ko`rsatish yo`li, shakl va uslublari. Tabiiyki, bunday axborot manbalari, eng avvalo, iqtisodiy jihatlardan baquvvat davlatlar tomonidan

www.arxiv.uz ularga xos va mos bo`lgan qadriyatlarni, jumladan, g`arbiy ko`rinishdagi «demokratiya standartlari»ni tarqatadi. Bu haqda biz qisman yuqorida aytib o`tdik. Buning sababi nimada, deb o`zimizga savol bersak, javob quyidagicha bo`lishi mumkin. Gap shundaki, har bir halq yoki millat tarixiy rivojlanib va shakllanib kelgan va ushbu ko`p asrlik jarayonning o`zi qaysi bir yashash usuli to`g`ri yoki noto`g`ri ekanligini isbotlab bergan. Agar ustiga ustak u yoki bu xalqqa mana bunday yashanglar, bu to`g`ri bo`ladi deb, uni shunga majburlasa, albatta, bunday zo`ravonlik, jumladan, «demokratik fundamentalizm» ko`pchilik tomonidan qabul qilinmaydi. Agar xorijiy OAV yoki tashkilotlar O`zbekiston xududida umuminsoniy qadriyatlarni tarqatishga yordamlashsa, ular o`zbekistonliklar tomonidan yaxshi qabul qilinadi. Bunga misol sifatida mamlakatimizda ko`p yildan beri faoliyat ko`rsatadigan Konrad Adenauer yoki Fridrix ebert jamg`armalarini aytish mumkin. Jamoa ruhiyati va uning o`ziga xos xususiyatlari. Axborot manipulyatsiyasi, uning maqsad va vazifalari, qoida, usul va shakllari. Jamoatchilik fikriga ta`sir etuvchi axborotning ijtimoiy fenomeni. Ommaviy auditoriyaga psixologik ta`sirning usul va shakllari. Alohida bir odamning ruhiyati jamoa ruhiyatiga teng emas, albatta. eng qizig`i shundaki, jamoa ruhiyatida ongsizlik darajasi balandroq. «Um xorosho, dva luchshe (bir aql yaxshi, ikki aql yanada yaxshi)» degan rus maqoli OAV xabarlarini ommaviy qabul qilinishiga to`g`ri kelmaydi. Ommaviy taassurotda OAV tomonidan aytilgan gaplarga birdan ishonish, vahimaga tushish, salbiy informatsiyaga ko`proq berilish kayfiyatlari ancha kuchli. Buni Karl Yung «jamoaviy ongsizlik» («kollektivnoe bessoznatel’noe») deb ta`riflagan va bugungi kunda ushbu psixologik kategoriyani topib, uni isbotlab berilgani Yungning buyuk kashfieti deb hisoblanadi. Axborot manipulyatsiyasiga kelganda, aytish kerakki. ushbu muammo buyicha anchagina kitoblar chop etilgan va ular bilan tanishish foydadan holi bo`lmaydi. Biz esa manipulyatsiyaning ayrim kam tilga olinadigan turlarini aytish bilan chegaralanamiz. Bular: abstrakt, tushunarsiz fikrlash; manba tomonidan axborotni faqat uning foydasiga bo`lgan qismini etkazish; real faktlarni xomaki,

www.arxiv.uz noreal xulosalar bilan yakunlash; o`z vaqtida javob bermasdan dolzarb muammoni «sovutish» va h.k. Axborotdan foydalanish madaniyati tushunchasi, tuzilishi va mohiyati. Axborotdan foydalanish madaniyati hech qachon o`zidan o`zi kelmaydi, bunday madaniyat bir qator omillarga bog`liq. Birinchidan, axborot iste`molchilari yuksak shaxsiy madaniyatga ega bo`lishlari lozim. Ikkinchidan, OAV va boshqa manbalardan kelayotgan ma`lumotni mag`zini chaqib, uning mualliflarini maqsadlarini anglab olish kerak. Uchinchidan, kasbiy o`sish va shaxsiy dunyoqarashni rivojlatiradigan ma`lumotlarni olib, keraksiz axborotni tez esdan chiqarish zarur va h.k.

www.arxiv.uz Adabiyotlar ro`yxati: 1.Karimov I.A. «O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura»,1-jild, Toshkent, «O`zbekiston» nashriyoti,1996 yil 2. «Bizdan ozod va obod Vatan qolsin», 2-jild, 3. Karimov I.A. «O`zbekiston XX1 asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlariva taraqqiyot kafolatlari» Toshkent, «O`zbekiston» nashriyoti,1997 yil 4. Karimov I.A. «Ma`naviy yuksalish yo`lida»,, Toshkent, «O`zbekiston» nashriyoti,1998 yil 5. Karimov I.A. «Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq, millatni- millat qilishga xizmat etsin», «Tafakkur» jurnali bosh muharriri savollariga javoblar 1998 yil, 2-son 6. www.tuit.uz 7. www.ziyonet.uz

Похожие

O`zbekiston ommaviy axborot vositalari va jamiyat axborot-psixologik xavfsizligining ta`minlanishi

Axborot-kutubxona muassasalarilarida multimedia vositalari

Axborot-kutubxona muassasalarida ovozli texnika vositalari

Axborot-kutubxona muassasalarida transport texnika vositalari

Axborot tarmoqlari va shaxsiy axborot tizimlari. Axborot tarmoqlarining turkumlanishi