Axborot-kutubxona muassasalarida ovozli texnika vositalari - Информатика и ИТ - Рефераты

Axborot-kutubxona muassasalarida ovozli texnika vositalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1405 KB

Axborot-kutubxona muassasalarida ovozli texnika vositalari Reja: 1. Axborot-kutubxona muassasalarida 2. Ovozni magnit usulida yozib olish 3. Magnitofonlar va ularning turlari 4. Ovoz kuchaytirgichlar va ulardan foydalanish 5. Mikrofonlar va ularning turlari 6. Axborot-kutubxona muassasalarida

Axborot-kutubxona muassasalarida ovozni yozib olish va qayta eshittish asoslari Ovoz haqida tushuncha. Axborot-kutubxona muassasalarida ovozni yozib olish va qayta eshittirish muhim ahamiyatga egadir. Turli xil ommaviy tadbirlarda – konferensiyalar, uchrashuvlar, turli xil kechalar va boshqalarda so‘zga chiqqanlarning nutqlarini yozib olib, undan keyingi kelayotgan kitobxonlarning axborot so‘roqlariga javob berish mumkin. Masalan, biror-bir fan nomzodi bilan uchrashuv o‘tkazib, uning fandagi yangiliklari shu sohaning taraqqiyoti haqidagi fikrlarini yozib olish yoki biror-bir shoir bilan uchrashuv o‘tkazib, yangi she’rlarini yozib olish va ularni keyingi kelayotgan kitobxonlarga taqdim etish mumkin. Yozib olingan axborotlarning barchasi axborot-kutubxona fondi sifatida foydalaniladi. Ovoz yozuvi xalq xo‘jaligida, fan va texnikada keng qo‘llaniladi. Hozirgi kunda yozib olingan ovoz mashinalar, avtomatik potok liniyalarining ishini boshqaradi, telefon orqali ma’lumotnomalar beradi. Ovoz yozuvi kosmonavtning Yer bilan suhbatlashish imkonini beradi va h. k. Turli radioeshittirishlar, tarixiy anjuman, konferensiya va kengashlardagi chiqishlar ham, odatda, magnit tasmaga yozib olinadi. Boshlang‘ich, o‘rta va oliy ta’limning o‘quv jarayonida ham ovoz yozib olish usulidan foydalaniladi. Bizni o‘rab turgan atrof muhitdagi tovushlar rang-barang va go‘zal. Qushlarning sayrashi, hayvonlarning ovozi, daraxtlar, barg va o‘tlarning mayin shitirlashi juda yoqimli. Qulog‘imiz eshitadigan hamma narsani yozib olish va o‘quv maqsadlarida foydalanish mumkin. Turli ovozlar – odamning nutqi, musiqani eshitish organlarimiz idrok qiladi. Xo‘sh, ovozning o‘zi nima va u qanday vujudga keladi? Ovozni tebranuvchi jismlar hosil qiladi. Dutorning torini tarang tortib qo‘yib yuborsak, u tebranishi, tovush chiqarishini eshitamiz. Torning tebranishlari havoga o‘tadi va havoda ko‘zga ko‘rinmas sferik havo to‘lqinlari – ovoz manbayidan hamma tomonga tarqaladigan ovoz to‘lqinlarini hosil bo‘ladi.

Odamning qulog‘i ovoz tebranishlarini tutadi, ularni sezadi, tovush asabi orqali asab uyg‘onishlari impulslarini miyaga o‘tkazadi va odam ovozni eshitadi. Demak, ovoz – odam qulog‘i qabul qiladigan havo zarralarining tebranishi, ovoz manbayi esa teb ranuvchi jism ekan. Tovush to‘lqinlari faqat havodagina emas, suvda ham qattiq, jismlarda ham va boshqa muhitda ham tarqalishi mumkin. Ovoz to‘lqinlarining tarqalish tezligi ular harakatlanadigan muhitning xossalariga bog‘liq. Ovoz manbalari kuchi turlicha bo‘lgan ovozlarni tarqatadi. Tebranuvchi tor dastlabki eng chekka o‘ng vaziyatgacha siljiydi, so‘ngra sekinlik vaziyatiga qaytadi va eng chekka chap vaziyatga siljiydi, yana sokinlik vaziyatini egallaydi. Torning sokinlik vaziyatidan eng ko‘p og‘ish qiymati, ya’ni ja ranglovchi jismning qulochi tebranish amplitudasi deb ataladi. Tebranish amplitudasining qiymati ovoz kuchini belgilaydi. Tebranish amplitudasi qancha katta bo‘lsa, ovozning kuchi ham shuncha kuchli bo‘ladi. Amplitudadan tashqari, ovoz kuchi muhitning zichligiga ta’sir qiladi. Odamning qulog‘i kuchsiz ovozlarni (masalan, shivirlasa va kuchli ovozlarni, masalan portlash, to‘p ovozini), ya’ni kuchi turlicha bo‘lgan ovozlarni qabul qiladi. Manba qancha uzoq bo‘lsa, uning ovozi kuchsiz eshitiladi. Qabul qilish joyida ovozning balandligiga qarab baholanadi. Ovoz balandligi va ovoz intensivligi quloq qabul qiladigan ovozning eng kichik kuchi intensivligiga nisbati logarifmi bilan o‘lchanadi va detsibell (db) bilan ifodalanadi. Ovozning balandligi faqat ovoz kuchigagina emas, balki chastotasiga bog‘liq. Ovoz to‘lqinlarining kuchi o‘rtacha ovozga nisbatan bir xil bo‘lgan holda juda yuqori va juda pastdek tuyuladi. Masalan, bir torni kamroq tebranishga majbur qilish mumkin. Birinchi holda qulog‘imiz past tonli ovozni, ikkinchi holda yuqori tonli ovozni eshitadi. Demak, ovozning balandligi tebranishlar chastotasi bilan bog‘liq. Tebranishlar chastotasi qancha ko‘p bo‘lsa, ovoz shuncha yuqori bo‘ladi. Ovozning 1 soniyadagi tebranishlar soni tebranishlar chastotasi deb ataladi va gers (Hz) bilan ifodalanadi. Quloq qabul qiladigan ovozlar chastotalari diapazonini hosil qiladi. U juda cheklangan. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, normal eshitadigan odam tebranishlar

chastotasi 10–20 Hz dan (pastki pog‘ona) 15–20 kHz gacha (yuqori pog‘ona) ovozni eshitadi. Lekin ko‘pchilik odamlar eshitish qobiliyatining yuqori chegarasi atigi 10–12 kHz ni tashkil qiladi. Chastotasi 10 kHz dan past va 20 kHz dan yuqori bo‘lgan tebranishlar ovoz sezgisini hosil qilmaydi. Eng past ovozlar infraovozli , eng yuqori ovozlar ultraovozli tebranishlar yoki ultraovozlar deb ataladi. Ovoz chastotasi 10–300 kHz bo‘lgan tebranishlar odamda past ovoz sezgisini, chastotasi 5–20 kHz bo‘lgan tebranishlar yuqori ovoz sezgisini hosil qiladi. Odamning tovushlari ancha tor chastotalar polosasi bilan cheklangan. Tabiatda mavjud bo‘lgan g‘oyat turli-tuman tovushlarni nutq tovushlari, musiqa (musiqa asboblari) ovozlari va shovqinlarga ajratish mumkin. Odam nutqi va musiqa asboblarining ovozi murakkab tebranishlar bo‘lib, tonlar deb ataladigan – bir-birining ustiga tushadigan oddiy (garmonik) tebranishlardan tashkil topadi. Demak, har bir tebranuvchi jism turlicha ton chiqaradi. Past ton asosiy ton deb ataladi va u ovoz chastotasini belgilaydi. Boshqa chastotali tonlar esa obertonlar (yuqori ton) deb atalib, ular asosiy tondan doimo yuqori bo‘ladi. Obertonlar turli musiqa asboblari va odam ovozlarining balandligi bir xil bo‘lgan ovozlarni ajratishga imkon beradi; ular har bir ovozga o‘ziga xos ohang beradi, bu ohang ovoz tembri deb ataladi va bir xil tondagi turli ovozlarni bir-biridan ajratishga imkon beradi. Shovqinlar – turli-tuman nogarmonik tebranishlar bo‘lib, baland ligi va kuchi tez hamda keskin o‘zgarib turadi (masalan, shtirlash, taqillash, zarb ovozi, portlash, arraning ovozi, vishillash, hushtak va h. k.). Ovozni yozib olish tarixi Inson qadimdan ovozni yozib olishga intilib kelgan. Fizik olim Jambatista Porta 1589- yildayoq: «Ovoz izsiz yo‘qolib ketmaydi, uni iloj qilib saqlash mumkin», – degan edi. Ko‘p olimlar, shu jumladan, mashhur astronom Iogan Kepler (1634) ham ovozni saqlab qolish mumkinligi haqidagi fikrni aytgan. Ingliz fizigi Tomas Yung birinchi bo‘lib (1807) ovozni yozib olishga muvaffaq bo‘ldi. U Kamertonning ovoz tebranishlarini barabanga o‘ralgan is bosgan qog‘ozga yozib olgan. Fransuz Leon Skott 1857- yilda ovoz yozib oluvchi apparat –

fonoavtografni kashf etdi. Bu asbob ovozning «shaxsiy imzosini» yozib olishga imkon bergan. Yung va Skott ixtiro qilgan apparatlarda ovoz yozib olinardi-yu, lekin qayta eshittirib bo‘lmasdi. Fransuz Sharl Kro (1842–1888) birinchi bo‘lib ovozni yumshoq materialdan qilingan diskka ariqchalar tarzida yozib olish va qay ta eshittirishni taklif qildi. Qayta eshittirishda membrana bilan bog‘langan igna ariqchada harakatlanishi va tebranishlar membranaga uzatilishi, u esa havoni tebratib, rupor orqali atrofga tarqatishi kerak edi. Lekin Sh. Kro amalda bunday apparatni kashf qila olmadi. Mashhur amerika elektrotexnika kashfiyotchisi T. A. Edison birinchi bo‘lib (1877) ovozni yozib oldi va qayta eshittirdi. U fonografni ixtiro qildi. Unda ovoz mum valikka yozilar edi (chuqur yozuv). Ovozni qayta eshittirishda fonograf ignasi aylanib turgan valik ariqchalarida harakatlanib, membrana va rupor yordamida ovozni qayta eshittiradi. Ovozni yozib olishning bunday usuli mexanikaviy usul deyiladi. Fonografning asosiy kamchiligi yozilgan ovoz nusxasini olish mumkin emasligidir. Vaqti kelib fonograf o‘rnini gramofon egalladi. Uni Emil Berliner taklif qilgan. U o‘z apparatini Filadelfiya universitetida 1888- yilda namoyish qilgan. Bu apparatda ovoz diskka ko‘ndalangiga yozilgan. Bu usul grammofonda ham qo‘llanilgan. Taxminan 1907- yilda balandroq ovoz chiqaradigan oksstofon deb ataladigan takomillashgan grammofon yaratildi. Bu apparat ma’ruzalar paytida diapozitivlarni namoyish qilish va gramplastinkalarni qo‘yishga imkon berdi. Ovozni mexanik yozib olish usulining rivojlanishi va takomillashishi bilan, ko‘p olimlar ovozni boshqa usullarda yozishni taklif qilishdi. A. F. Vishemskiy 1889- yilda jahonda birinchi bo‘lib ovozni yorug‘likka sezgir materialga optikaviy usulda yozib olishni taklif qildi. Rus fizigi A. G. Stoletov 1888- yil jahonda birinchi fotoelementni yaratdi, 1900- yilda esa I. L. Polyakov fotoelementdan foydalanib, fotografik fonogrammadan ovozni qayta eshittirishni taklif qildi.

Sobiq Ittifoq professorlari T. G. Tager va A. F. Shorinlar 1929- yilda ovozni kinoplyonkaga yozib olishning yangi optikaviy usullarini ishlab chiqishdi. Bu usullar ovozli kino yaratish va rivojlantirishga asos bo‘ldi. Daniya fizigi V. Paulsen birinchi bo‘lib (1898) ovozni po‘lat simga magnit usulda yozishni taklif qildi. Ovozni yozib olish va qayta eshittirishning quyidagi usullari mavjud: 1) mexanikaviy usul gramplastinkalar ishlab chiqarish usuli bo‘lib, hozirgi kunda bu usul o‘rniga muqobil ravishda optik kompakt disklarga ovoz yozish qo‘llanilmoqda; 2) optikaviy (fotografik) usul faqat ovozli kinoda qo‘llaniladi; 3) magnit usul axborot-kutubxonalarda, radioeshittirish, ovozli kino, o‘quv- ilmiy tadqiqot ishlari, kundalik turmush (havaskorlarning ovoz yozib olish) va h. k. da qo‘llaniladi. Ovozni magnit usulida yozib olish Ma’lumki, ba’zi materiallar juda oson magnitlanadi va magnit xossalarini uzoq muddat saqlaydi (masalan, temir va uning kremni kobalt va h. k. bilan birikmalari). Ferromagnitlar deb ataladigan bunday materiallar ovoz yozib olish uchun qo‘llaniladi. Demak, ovozni magnit usulida yozib olish ferromagnit materiallarning magnit ta’sirida magnitlanish va magnit maydonidan chiqqandan so‘ng bu holatni saqlash xossasiga asoslangan. Binobarin, ovoz magnit usulda olinganda, plyonkaning ferromagnit qatlamidagi qoldiq magnitlanib hosil bo‘ladi. Magnit tasma. Tovushni magnit tasmaga yozib olishda ovoz eltuvchi sifatida atsetilselluloza, triatsetat, lavsan yoki boshqa materiallardan tayyorlangan, eni 6,25 mm va qalinligi 50 mkm bo‘lgan elastik tasma qo‘llaniladi. Bu tasmaning sirtiga temir oksidi yoki kobalt ferritining magnit kukuni yupqa qilib surkalgan. Hozirgi vaqtda ancha tasmalar, xususan, uzoq gapiruvchi, qalinligi 4,37 mkm, juda uzoq gapiruvchi – 26 mkm va hatto 18 mkm li tasmalar ishlab chiqariladi.

Tasmaga bir ovoz (bir yo‘lli yozuv) yoki ikki ovoz yo‘lini (ikki yo‘lli yozuv) yozib olish mumkin. Ikki yo‘lli yozuvda har bir yo‘lning eni 2,5 mm bo‘lib, ular orasidagi bu joy o‘zaro xalaqitlarga yo‘l qo‘ymaydi. Har bir ovoz yo‘li magnit fonogramma deb ataladi. Sanoatimizda magnit tasmalarning bir necha tipi ishlab chiqarilgan. 1-tip tasmaga ovoz katta harakat tezligida yozib olinadi. Bunday tasma faqat professional maqsadlarda ishlatiladi. Havaskorlar sezgirligi 1-tip tasmadan yuqori bo‘lgan 2- va 6- tip tasmalarni ishlatishadi. Aytilgan tasmalarning asosi diasetatdan iborat. Asosi diasetatdan iborat 9- tip va asosi lavsandan iborat 10- tip, asosining qalinligi 37 mkm li tasmalar ishlab chiqarila boshlandi. Ko‘pincha, sobiq GDR da tayyorlangan C, CN va CR tipdagi magnit tasma ham ishlatiladi. C tasma bizdagi 1- tip, SN tasma 2- tip, CR tasma 6- tip tasmamizga to‘g‘ri keladi. Magnit tasma polistirol kasseta (g‘altak)ga 500–350, 250, 180 va 100 m qilib o‘raladi. Magnit kallaklar. Bir xil tuzilishdagi magnit kallaklardan foydalanib, ovoz magnit tasmaga yoziladi va qayta eshittiriladi hamda yozib olingan fonogramma o‘chiriladi. Masalan, yozib oluvchi magnit kallak izolatsiyalangan mis simli (chulg‘amli) g‘altaklardan 1- rasm. Magnit kallak. iborat. G‘altaklar kuchli magnit maydoni vujudga keltiradigan tu- tashmagan halqasimon o‘zakka mahkamlangan. Mikrofondan klemmalarga keladigan ovoz chastotali o‘zgaruvchan tok yozib oluvchi kallak chulg‘ami bo‘ylab o‘tadi va ish tirqi shida ovoz chastotali o‘zgaruvchan magnit maydoni hosil qiladi. Bu magnit maydonining kuchi va yo‘nalishi tasmaga ovoz yozib olish paytida tovush manbayining ovoz tebranishlariga monand o‘zgaradi. Korpus (ekran) magnit kallakli magnitafon elektrodvigateli va transformatori hosil qiladigan tashqi magnit ta’siridan saqlaydi.

Kallaklar yaxshi ekranlanmagan bo‘lsa, ovoz bilan birga o‘zgaruvchan tok foni ham eshitilib turadi. Magnitofon quyidagicha ishlaydi. Elektrodvigateli ovoz eltuvchi magnit tasmani chapdagi kassetadan o‘ngdagi kassetaga o‘rab turadi. Agar ovoz manbayi mikrofon oldida ovoz tebranishlari chiqarsa, mikrofon ularni ovoz chastotali elektr tokiga aylantiradi. Bu tok yozuv kuchaytirgichiga beriladi. Bu yerda kuchaytirilgan ovoz chasotali tok yozib oluvchi magnit kallakga keladi, uning ish tirqishida ovoz chastotali o‘zgaruvchi magnit maydoni hosil bo‘ladi. Ayni vaqtda, shu kallakka generatordan ultratovush chastotali (70–90 kHz) tok keladi. U yozuv sifatini oshirish maqsadida kallakni magnitlaydi. Magnit tasma yozib oluvchi kallakning ish tirqishida bir xil tezlikda harakatlanib, o‘zgaruvchan magnit maydonini kesib o‘tadi va ish tirqishidagi magnit maydonining kattaligiga qarab, kuchliroq va kuchsizroq magnitlanadi. Tasmada ko‘rinmaydigan magnit fonogramma shu tarzda hosil bo‘ladi. Ko‘rinishidan magnit tasma ovoz yozilgunga qadar va yozib olinganidan so‘ng o‘zgarmagandek tuyuladi, lekin ovoz yozib olin ganidan so‘ng u o‘zgaradi, chunki ferromagnit qatlam turlicha magnitlanadi. Ovoz yozib olingan magnit tasma o‘ngdagi kassetadan chapdagi kssetaga qayta o‘raladi va tasma yozib olingan ovozni qayta eshittirishga tayyor hisoblanadi. Ovozni qayta eshittirish paytida magnit tasma qayta eshittiruvchi magnit kallakning ish tirqishidan bir xil tezlikda (xuddi yozib olingandagi tezlikda) harakatlanadi. Tasmaning magnitlangan uchastkalari kallak tirqishi oldidan o‘tganida, uning chulg‘amida e. yu. k. ni uyg‘otadi va unda ovoz chastotali elekr toki paydo bo‘ladi. Bu tok qayta eshittirish kuchaytirgichiga borib kuchayadi va radiokarnayda ovozga aylanadi. Oldin ovoz yozilgan magnit tasmaga yana ovoz yozib olish uchun tasmaga zarar keltirmagan holda eski ovozni o‘chirish mumkin. Ovoz yozib olish kuchaytirgichiga montaj qilingan ovozni o‘chirish elektr generatori bilan tutashtirilgan o‘chiruvchi magnit kallak yangi ovozni yozib olish paytida eskisini o‘z-o‘zidan o‘chirib turadi. Generator 30–60 kHz chastotali tok ishlab chiqaradi va

o‘chiruvchi magnit kallakka yuboradi. Bu kallak tirqishida yuqori chastotali o‘zgaruvchan magnit maydoni vujudga keladi. Magnit fonogrammali tasma o‘chiruvchi kallakning ish tirqishi oldidan o‘tganida ko‘p marta qayta magnitlanadi, natijada to‘liq magnitsizlanadi, ya’ni eski yozuv o‘chadi. Magnitofonlar va ularning turlari Hozirgi kunda foydalanilayotgan magnitafonlarning, asosan, ikki turini ko‘rishimiz mumkin: I. Professional tipdagi magnitafonlar. II. Maishiy tipdagi magnitafonlar. Professional tipdagi magnitafonlar radio televizion eshittirishlarda kinemotografiya sohasida qo‘llaniladi. Bular statsionar turdagi magnitafonlar bo‘lib, maxsus xonaga montaj qilingan hamda malakaviy mutaxassis tomonidan boshqariladi. Texnika xavfsizligi vositalari bilan to‘liq ta’minlangan bo‘ladi. Axborot-kutubxonalarda maishiy tipdagi magnitafonlardan foydalaniladi. Bunday magnitafonlardan barcha bemalol foydalanishi mumkin. Ularning quyidagi guruhlarini ko‘rishimiz mumkin: 1) statsionar-professional magnitofon; 2) elektr tarmog‘idan ta’minlanadigan ro‘zg‘or magnitofoni;3) ham batareya, ham elektr tarmog‘ida ishlaydigan magnitofon; 4) reportyorlar magnitofoni. Statsionar magnitofonlar bir xonaga doimiy o‘rnatib qo‘yib ishlatiladi. «MAG– 8–P», «MAG–59», «Tembr», «Dnepr–11», «Dnepr–12», «Dnepr–14» magnitofonlari statsionar magnitofonlarga misol bo‘la oladi. Axborot-kutubxona muassasalarida elektr tarmog‘idan ta’minlanadigan, ko‘tarib yuriladigan magnitofonlar keng qo‘llaniladi. Maxsus maqsadlar uchun ham batareya, ham elektr tarmog‘idan ta’minlanadigan magnitofonlar, tranzistorli, portativ, og‘irligi 5 kg dan oshmaydigan magnitofonlardan foydalanish mumkin. Magnitofon tasma tortish mexanizmi, magnit kallaklar bloki, o‘chirish generatori, mikrofon, radiokarnay va yozuv sathi indikatori hamda

kuchaytirgichlarning elektron lampalarini ta’minlaydigan to‘g‘rilagichlar va h. k. dan iborat. Magnitofonda bir necha kirish bo‘lib, ovozni mikrofon, ovoz qabul qilgish, radiopriyomnik yoki televizor va radiotranslatsiya liniyasidan yozib olishga imkon beradi. Tasma tortish mexanizmining elektrodvigateli tasmani qat’iy bir xil tezlikda magnit kallaklari bo‘ylab tortishga hamda tasmani ikkala yo‘nalishda tez qayta o‘rashga imkon beradi. Elektrodvigatelining yetakchi valiga rezinali qisish roligi bilan qisilgan magnit tasma magnit kallaklar oldidan bir xil tezlikda o‘tib turadi. U chap kassetadan o‘ng kassetaga o‘raladi. Qisish roligidan tashqari, yo‘naltiruv chi va tortuvchi roliklar ham bo‘ladi. Statsionar magnitofonlarda ikkita elektrodvigateli yetakchi valni va ikkala kassetani harakatga keltiradi. Ko‘tarib yuriladigan magnitofonlarda tasma tezligi 19,05; 9,53, 36 sm/sek , statsionar magnitofonlarda 38 va 19,05 sm / sek. Statsionar magnitofonlarda uchta: o‘chiruvchi, yozib oluvchi va qayta eshittiruvchi magnit kallak bor. Ko‘chma magnitofonlarda ikkita: o‘chiruvchi va universal kallaklar bo‘ladi. Universal kallak galma-gal yozib oluvchi va qayta eshittiruvchi kallak vazifasini o‘taydi. Bunday magnitofonlarda ovozni ikki yo‘lli yozuv qo‘yadi: oldin ovoz tasmaning bir (yuqori) qismiga, so‘ngra kassetalarning o‘rni almashtirilib, ikkinchi (pastki) qismiga yoziladi. Ko‘tarib yuriladigan magnitofonlarda bitta umumiy universal kuchaytirgich bo‘lib, galma-gal yozib olish va qayta eshittirish kuchaytirgichlari vazifasini o‘taydi. Universal kuchaytirgichda yuqori chastota generatori (o‘chirish generatori) montaj qilingan va bu bilan elektr bog‘langan. Yozib olish sathi indikatori ham shu kuchaytirgich bilan bog‘langan. Bitta universal kuchaytirgichli magnitofonlarda yozuv sathi indikator – 6E5C elektron lampa bilan nazorat qilinadi. Sanoatda turli-tuman maishiy magnitofonlar ham ishlab chiqarilgan, ular bir- biridan tashqi ko‘rinishi, tasma tortish mexanizmining kinematik sxemasi, tasma tortish tezligining soni va h. k. bilan farq qiladi.

Ovoz kuchaytirgichlar va ulardan foydalanish Axborot-kutubxona muassasalarida, madaniy-ma’rifiy ishlar, ijtimoiy-madaniy faoliyat yurituvchi muassasalarda ovoz kuchaytiradigan yangi texnologiyalardan foydalanish davr talabidir. Ommaviy o‘tkaziladigan har qanday tadbirlarning samarasi aynan shu narsaga bog‘liq. Ayni paytda, XXI asr sharoitidagi tomoshabin, tinglovchi va tadbir ishtirokchilarining ma’naviy talab-ehtiyojlarini qondirishda ovoz kuchaytirgich, yoritish texnikasi vositalarining o‘rni va roli tobora ortib bormoqda. Yoritish va ovoz kuchaytiradigan texnika apparatlari madaniyma’rifiy jabhaning jamiyat ijtimoiy hayotiga ta’sirini oshirishdan tashqari, fuqarolarning umumiy madaniy saviyasini rivojlantirishda ma’lum rol o‘ynaydi. Masalan, SWING 6, SWING 12 rusumli ovoz kuchaytirgichlar O‘zbekiston sharoiti uchun bizda ma’lum va universal bo‘lgan ovoz kuchaytirgich apparatlari hisoblanadi. Mazkur apparatlardan respublikadagi axborot-kutubxona muassasalarida, mavjud tomosha va ko‘ngilochar maskanlar texnik vositalari bo‘limlarida foydalaniladi. Qayd etish lozimki, SWING 6 va SWING 12 rusumidagi ovoz kuchaytirgich apparatlarining ishlash tartibi soddaligi, ovoz yetkazish sifatliligi bilan ajralib turadi. Mikrofonlar va ularning turlari Mikrofonlar ovozni yetkazib berishda, o‘tkazilayotgan tadbirlarning mohiyatini foydalanuvchilarga yetkazishda muhim rol o‘ynaydi. 1878- yili Edison mikrofonni kashf etganidan boshlab, uning bir nechta avlodi almashdi. 1883- yili ko‘mirli, 1917- yili kondensator mikrofonlar hayotimizga kirib keldi. 1924- yili nemis olimlari E. Gerlax va V. Shottkilar tomonidan tasmali dinam ik mikrofonlar sotuvga chiqarildi. 1925- yili S. Rjevkin va A. Yakovlevlar

tomonidan yasalgan pezoelektrik mikrofon datchik sifatida ishlay olishi ko‘pchilikni hayratga solgan edi. Bugungi kunda zamonaviy texnologiyalar odamlarni kam hayratlantirsa ham, ularning xususiyatlari soha talablariga mos bo‘lishi lozim. Hozirgi kunda elektrodinamik va elektrostatik mikrofonlar keng qo‘llaniladi. Dinamik mikrofonlar. Elektrodinamik mikrofonlarni qisqacha shunday deb atashadi. Ular madaniy-ma’rifiy muassasalarda keng qo‘llanilib, yutuq va kamchiliklariga ega. Mazkur mikrofonlar ovoz signalini uzatishda uni kamroq o‘zgartiradi va uncha katta bo‘lmagan elektron shovqinni paydo qiladi. Shuningdek, ushbu mikrofonlar og‘ir korpusga ega bo‘lib, anchagina mustahkam. Qo‘ldan tushirib yuborilgan taqdirda ham, deyarli shikastlanmaydi. Mexanik qismining sodda tuzilishi harorat o‘zgarishi va namlik ta’siriga chidamliligini ko‘rsatadi. 2- rasm. Dinamik mikrofonlar. Bundan tashqari, mikrofon membranasining qalinligi uning tashqi shovqinlarga bo‘lgan sezgirligini kamaytiradi, bu esa intervyularni yozib olishda qo‘l keladi. Dinamik mikrofonlar yorqin ovozlarni o‘tkazish uchun qulay, ammo ular past ovozni qayta ishlashga qiynaladilar. Uning narxi boshqalariga nisbatan ancha arzon bo‘lib, foydalanishga qulaydir. Elektrostatik mikrofonlar. Elektrostatik mikrofonlar kondensator va elektretlarga bo‘linadi. Mikrofonlarda hamisha quvvat va ovoz kuchaytirgich bo‘lishi lozim. Doimiy 48... 200 voltli kuchlanishmembranani polarlashtirish, shuningdek,kuchaytirgichni oziqlantirish uchun qo‘lla niladi.

so‘zlarni ishlatishadi: «yo‘naltirish» so‘zi ingliz tilida polar pattern, po lar diagram, polar response, ba’zida polar response curve, directivity, dir ectionality degan ma’nolarni anglatadi. «Aylana bo‘ylab» atamasini omni, omni directional yoki unidirectional sifatida qo‘llanilsa, «keng kardioidli» so‘zi esa wide-cardioid sifatida beriladi. Mazkur atamalar ovozning amplitud-chastotali tavsifini belgilab beradi. «Pushka» mikrofonlari. Ommaviy tadbirlarni videotasvirga olishda ishlatiladigan «pushka» mikrofonlari videokameralar jamlanmasiga kiradi. Mazkur mikrofonlarning o‘ziga xos nomi ularni 2 metrdan 10 metr uzoqlikkacha o‘rnatish imkoni mavjudligi va ovoz manbayini «nishonga olish»idan kelib chiqqan. Mikrofonning uzunligi 15 mm dan 1000 mm gacha bo‘lib, u qanchalik katta bo‘lsa, shuncha kadr tashqarisidan kelayotgan ovoz bosiladi. Bu esa obyektiv qaratilgan hududdagi ovozni ilg‘ab olish imkonini beradi. Shuning uchun ham «pushka»lardan reportaj, ommaviy tadbirlar va boshqalarni xonadan tashqari tasvirlarni yozib olishda kamera usti mikrofonlari sifatida foydalaniladi. 4- rasm. «Pushka» mikrofonlari. PZM mikrofonlari elektrostatik mikrofonlarning yangi turi bo‘lib, PZM so‘zi pressure zone microphone , ya’ni «bosim zonasi mikrofo ni» sifatida tarjima qilinadi. Mazkur mikrofonlar yuqori sezuvchanlik va polusferik yo‘nalishga ega bo‘lib, uning 5- rasm. PZM mikrofonlari. bir o‘zi bilan bir nechta teledastur qatnashchilarining ovozini yozib olishi mumkin.

Demak, ular davra suhbatlarini, konferensiya, seminarlar olib borishda juda ham qo‘l keladi. «Petlichka» mikrofonlari. Ular, asosan, televideniya sohasida ishlatishga mo‘ljallangan. Jajji, ammo telejurnalist hamda TV rejissyorining ishini ancha osonlashtiradigan, kadrda ko‘rinmaydigan mikrofonlarni «petlichka» deb atashlari bejiz emas. Ular jurnalist yoxud teledastur qatnashchisi kiyimining yoqasiga joylashtiriladi. Ishlab chiqaruvchilar mikrofonning kiyim bilan ishqalanishidan keraksiz ovoz chiqmasligi uchun ularning ovozni ushlab olish yo‘nalishini teskari qilib yasashadi. 6- rasm. «Petlichka» mikrofonlari. Elektrostatik mikrofonlarning ikkita kamchiligi bo‘lib, uning narxi balandligi va doimiy ravishda tokdan oziqlanishi lozimligidir. Aytish joizki, mazkur mikrofonlarni ilk marotaba tok manbayidan oziqlantirayotganda uning ovoz traktida nazorat qilib bo‘lmaydigan amplituda ko‘tarilishini kuzatish mumkin. Shuning uchun ham mikrofon batareyasini almashtirayotganda yoki tokka ulayotganda oziqlanish manbayini eng kam darajaga tushirish lozim. Albatta, mikrofonlarni ishlatayotganda uning boshiga paralon qalpoqchani kiygazish zarur. U «p» hamda «s», «z», «j» tovushlarining jaranglab chiqishining oldini oladi. Axborot-kutubxona muassasalaridamusiqa markazi va ulardan foydalanish «DAEWOO» musiqa markazi. Axborot-kutubxona muassasalarida audiovuzial texnika vositalaridan foydalanishning ahamiyati juda kattadir. Audiovuzial so‘zining ma’nosi audio – «auditoriya», vizual – «ovozlashtiraman»

degan ma’noni anglatadi. Axborot-kutubxona muassasalarida bu texnika vositalaridan foydalanish turli xil ommaviy tadbirlarda, masalan, adabiy uchrashuvlarda, adabiy kechalarda, kitobxonlar konferensiyalarida, axborot kunlari va boshqa o‘tkazilayotgan tadbirlarning vazifa va maqsadiga qarab yanada jonli, yanada qiziqarli qilib tashkil qilishga yordam beradi. O‘tkazilgan tadbir foydalanuvchilarning xotirasida uzoq vaqt saqlanadi. Faraz qilaylik, axborot-kutubxona muassasalarida O‘zbekiston Qahramoni, O‘zbekiston Xalq yozuvchisi A. Oripov bilan 71 yoshga to‘lishi munosabati bilan adabiy uchrashuv tashkil qilindi. Bunda audivuzial texnika vositalaridan ovoz kuchaytirgich va musiqa markazlaridan foydalaniladi. Ovoz kuchaytirgich uchrashuv qatnashchilariga so‘zga chiqqanlarning nutqlarini yetkazib berishga xizmat qiladi. Uchrashuv ochilishida musiqa markazidan foydalanib, CD diskka yozilgan yoki audiokassetaga yozilgan O‘zbekiston Davlat madhiyasini eshittirish bilan boshlash, uchrashuv davomida diskdagi yoki audiokassetadagi kuy va qo‘shiqlar, A. Oripov she’rlari asosidagi qo‘shiqlardan senariy bo‘yicha foydalanib eshittirsh mumkin. Bu tadbirning mazmuni, mohiyatini yanada boyitishga katta yordam beradi. Axborot-kutubxona muassasalarida ishlatish mumkin bo‘lgan musiqa markazlaridan biri «DAEWOO» musiqa markazidir. Uning tuzilish va ishlatish prinsiplari quyidagilardan iborat. «DAEWOO» kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan AUDIO HI–FI AMI– 711 M musiqa markazining ko‘rinishi qu- 7- rasm. «DAEWOO» musiqa markaziy – umumiy ko‘rinishda asosiy korpusida radio, 2 ta blok mag- nitafon, CD pleyer, 2 ta radiokarnay, radio antenna mujassamlashgan; – musiqa markazi masofada turib boshqaruv pultiga ega;

Boshqaruv pulti quyidagilardan iborat: – POWER – apparat tok kuchiga ulangan holda o‘chirish va yoqish; – FUNCTION – radioga magnitafonga CD diskka o‘tkazish; – VOL – ovozni balandlatish va pastlatish; – TUNE–TUNE – audiokasseta va diskni oldiga va orqa qaytarish; – PLAY – ishga tushirish; – CLEAR – CD funksiyasini almashtirish; – PGM – radiokanallarni o‘zgartirish; – RANDOM – CD diskka yozilgan musiqalarni almashtirish; – REPEAT – CD pauza; – DISC DIRECT PLAY – kompakt diskni 2- disk bilan almashtirish; – CLOCK – disepley boshqarish; – SLLEP – avtomatik boshqaruv (10 minut); – SET – audio va CD pauza; – TIMER – dasturlash; – BAND – radiokanalni almashtirish;– MODE – mono-stereo sozlash. Musiqa markazining old paneliga boshqaruv komandalarini bajarish uchun maxsus tugmalar joylashtirilgan: – TAPE – ishga tushirish; – TUNER BAND – radio; – AUX – magnitafon; – CD – pleyer; – SET – diskka pauza; – PRESET/CD – CDni ishga tushirish, oldinga va orqaga o‘tkazish; – CLEAR – CD funksiyasini almashtirish; – RES – magnitafon komandasi; – PLAY – audiokassetani ishga tushirish;

– REW – audiokassetani chapga qaytarish; – F. FWD – audiokassetani o‘ngga o‘tkazish; – STOP/EJ – audiokassetani to‘xtatish, o‘rnini almashtirish; – PAUSE – pauza. Axborot-kutubxonalarda bunday musiqa markazlaridan foydalanishning ahamiyati juda kattadir. Chunki bunday apparatlarda ishlash qulayligi, bitta apparatning o‘zida radio, magnitafon, CD pleyer mujassamligi istalgan axborot kanalida ishlash imkonini beradi. Shuningdek, old tomonidagi maxsus tirqishga mikrofon ulab, ovoz kuchaytirgich vazifasida ham ishlatish mumkin. Oddiyligi, ishlatish prinsipi soddaligi bilan, ayniqsa, masofadan turib boshqarish imkoniyati mavjudligi bilan alohida ajralib turadi. Axborot-kutubxonalarda shunga o‘xshash boshqa musiqa markazlaridan ham foydalanib, turli xil ommaviy tadbirlarning mazmun va mohiyatini yanada orttirish mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar I. A. Karimov. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O‘zbekison, 2011. I. A. Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Respublika aholisining Axborot- kutubxona bilan ta’minlashni tashkil etish to‘g‘risida»gi PQ–381- sonli Qarori. 20- iyun 2006- yil. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «2011–2015- yillarda axborot- kommunikatsion texnologiyalari bazasida axborot-kutubxona va axborot-resurs xizmatlari sifatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ № 1487- sonli Qarori. 2011- yil 23- fevral. «O‘zbekiston Respublikasining «Axborot-kutubxona faoliyati to‘g‘risida»gi 2011- yil 13- apereldagi O‘RQ № 280- sonli Qonuni Axborot-kutubxona va axborot-resurs markazlari ishini tashkil qilish. Hujjatlar to‘plami. – T.: A. Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubx onasi nashriyoti, 2007. B. O. Mannonov, Y. O. Mannonov. Madaniy-ma’rifiy ishda texnika vositalaridan foydalanish. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. – T.: TuronIqbol, 2006. B. O. Mannonov. Madaniy-ma’rifiy muassasalarda texnika vositalaridan foydalanish. O‘quv qo‘llanma. – T., 2002. X. Akbarov. Kino-tele rejissura, montaj. O‘quv qo‘llanma. – T.: Ilm-Ziyo, 2007. V. L. Braydo. Ofis texnikasi – boshqarish va ish yuritish uchun. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma – T.: Mehnat, 2001. S. I. Rahmonqulova, F. Z. Roziyev. Vertual kutubxona. – T., 2000.

Похожие

Axborot-kutubxona muassasalarida transport texnika vositalari

Axborot-kutubxona muassasalarida hujjatlarni saqlash, qidirish, qayta ishlash texnika vositalari

Axborot-kutubxona muassasalarida nusxa ko‘chiruvchi va nusxa ko‘paytiruvchi texnika vositalari

Axborot-kutubxona muassasalarida kommunikatsiya va telekommunikatsiya aloqa vositalari

Axborot-kutubxona muassasalarida axborot-kutubxona texnologiyasidan foydalanishning uslubiy tavsifi