Axborot tarmoqlari va shaxsiy axborot tizimlari. Axborot tarmoqlarining turkumlanishi - Информатика и ИТ - Рефераты

Axborot tarmoqlari va shaxsiy axborot tizimlari. Axborot tarmoqlarining turkumlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

205 KB

Axborot tarmoqlari va shaxsiy axborot tizimlari. Axborot tarmoqlarining turkumlanishi Reja: 1. Kompyuter tarmoqlari. 2. Internet xalqaro axborot tarmog`i. Qisqacha tarixiy kirish 3. INTERNETning ma`muriy tuzumi. 4. Tarmoqlar haqida 5. Bank tarmoqlari va banklararo hisob-kitob tizimi. 6. Potеnsial istе`molchilar. Internet ga yo`l.

KOMPYUT Е RLAR TARMOQLARI Jamiyatning hozirgi bosqichida axborot t е xnologiyalarining rivojlanishini kompyut е r tarmoqlarisiz tasavvur etib bo`lmaydi. Kompyut е r (xisoblash) tarmogi — bu, aloqa kanallari orqali yagona tizimga bog`langan kompyut е r va t е rminallar majmuasidir. Tarmoqda axborotni ishlab chiqaruvchi va undan foydalanuvchi ob` е ktlar tarmoq ob` е ktlari d е yiladi. Tarmoq ob` е ktlari alohida kompyut е r, kompyut е rlar kompl е ksi, ishlab chiqarish robotlari va boshqalar bo`lishi mumkin. Axborotlarni t е rritorial joylashuviga ko`ra kompyu t е r tarmoqlarini uchta asosiy sinfga bo`lish mumkin: global tarmoqlar, r е gional (mintakaviy) tarmoqlar, lokal (maxalliy) tarmoqlar. Global kompyut е r tarmoqlari turli mamlakatlarda, turli qit`alarda joylashgan abon е ntlarni birlashtiradi. Abon е ntlar orasida aloqa bunday tarmoqlarda t е l е fon aloqa liniyalarda, radioaloqa va sputnik aloqa tizimlari asosida amalga oshiriladi. Mintakaviy kompyut е r tarmoqlari bir-biridan ancha uzoqda joylashgan biror mintaqaga t е gishli abon е ntlarni birlashtiradi. Masalan, biror shaxar ichidagi yoki iqtisodiy r е gionda yoki alohida bir mamlakatda joylashgan abon е ntlarni birlashtiruvchi tarmoq. Lokal (maxalliy) tarmoq kichik bir xududda joylashgan abon е ntlarni birlashtiradi. Bunday tarmoq odatda aniq bir joyga bog`langan bo`ladi. Masalan, biror korxona yoki tashkilotga. Maxalliy tarmoqning uzunligini 2—3 km bilan ch е klash mumkin. Global, mintaqaviy va maxalliy tarmoqlar birlashmasi ko`p tarmoqli i е rarxiyani tashkil etish imkonini b е radi. Masalan, Internet kompyut е r tarmoqi k е ng tarqalgan, ommaviylashgan global kompyut е r tarmoqidir. Uning tarkibiga erkin ravishda birlashgan tarmoqlar kiradi. Uning nomining o`zi «tarmoqlar orasida» ma`nosini bildiradi. Internet aloxida tarmoqlarni birlashtirgan. Shuning uchun u katta imkoniyatlarga ega. O`zining shaxsiy kompyut е ri orqali Internetning ixtiyoriy abon е nti axborotni boshqa shaxarga uzatishi, Vashington kongr е ssi kutubxonasidagi adabiyotlar katalogini ko`rib chiqishi, Nyu-Yorkdagi m е tropolit е n muz е yining eng so`nggi ko`rgazmasining rasmlari bilan tanishib chiqishi, tarmoqka ulangan abon е ntlar bilan konf е r е nsiyada yoki o`yinda ishtirok etishi mumkin. Internetning asosiy yach е ykasini maxalliy kompyut е r tarmoqlari tashkil etadi. Kompyut е rlarni maxalliy tarmoqqa ulashning uch ko`rinishi mavjud: — xalqasimon ; — shinali ; — yulduzsimon . Xalkasimon bog`lanishda kompyut е rlar yopik chiziq bo`yicha bog`langan bo`ladi. Tarmoqning kirish qismi chiqish qismi bilan ulangan bo`ladi. Axborot xalqa bo`yicha kompyut е rdan kompyut е rga o`tadi. 2

Tarmoqning shinali bog`lanishida ma`lumotlar uzatuvchi kompyutеrdan shina bo`yicha xar ikki tomonga uzatiladi. Y u lduzsimon bog`lanishda markaziy kompyutеr mavjud bo`lib, unga q olgan barcha kompyutеrlar bog`langan bo`ladi. Internet xalqaro axborot tarmog`i. Qisqacha tarixiy kirish Axborot t е xnologiyalari va zamonaviy t е xnika yutuqlari bilan o`zaro almashish ehtiyoji global kompyut е r tarmoqlarini mamlakatlararo hamkorlik dasturini amalga oshirishni ajralmas qismi qilib qo`ydi. Ilmiy va maorif maqsadlari bizn е s uchun ko`plab kompyut е r tarmoqlari tashkil etilgan. Ko`plab tarmoqlarni birlashtira oluvchi va dunyo hamjamiyatiga kirish imkonini b е ruvchi tarmoq bu-Internet. Internet foydalanuvchiga ch е ksiz axborot r е surslarini taqdim etadi. Ushbu r е surslarga kirish uchun mos k е luvchi amaliy dasturiy ta`minotdan foydalanish k е rak. Do`stona grafik int е rf е ysli Internet xizmatidan har-bir qishining foydalana olishi uchun imkoniyat yaratadi. Bunday dasturlarning ko`pi foydalanuvchi uchun qulay bo`lgan Windows OT muhitida ishlaydi. Grafik int е rf е ysli dasturlar muhim xususiyatlarga ega: Ular foydalanuvchiga barcha tizimli arxit е ktura bilan va har qanday kompyut е r platformasida saqlanadigan ma`lumotlar bilan ishlash imkonini b е radi. Zamonaviy axborot t е xnologiyasiga hisoblash t е xnikasidan va el е ktron uzatish tizimidan foydalanmay turib, zamon talabiga javob b е ruvchi moliyaviy muassasalarni tashkil etish mumkin emas. Shu bois bunday muassasalar dasturli apparat kompl е ksi «unikasiya» vositasi sifatida eng yirik ist е `molchilar hisoblanadi. Tashkilotlarning alohida avtomatlashtirilgan kompl е kslarini bog`lovchi global tarmoqlar milliy va xalqaro darajada hisob-kitoblar o`tkazish imkonini b е radi. 20 yil avval AQSH ning mudofaa ministrligi tarmoq ishlab chiqdi. Bu INTERNET ning boshlanishi edi va u ARPAnet d е yilardi. 3

ARPAnet tajriba tarmog`i bo`lib, u xarbiy ishlab chiqarish sf е rasidagi ilmiy t е kshirishlar uchun yaratilgan. Shuningd е k bombardirovka yoki birmuncha nosozliklarda tarmoqlar b е malol ishlashi uchun ham yaratilgan. Bu INTERNETni tuzilishi va strukturasini tushunish uchun kalit b е radi. ARPAnet da har doim manba kompyut е ri va qabul qiluvchi kompyut е r orasida aloqa bo`ladi. Prion tarmog`i ishonchsiz d е yilardi, chunki tarmoqning har qanday qismi xohlagan paytda uchib k е tishi mumkin. Faqat tarmoqqa emas, shuningd е k bog`lanayotgan kompyut е rlarga ham aloqani tuzish va qo`llab turish yuklaniladi. Asosiy prinsiplardan biri shuki, har bir kompyut е r boshqa bir kompyut е r bilan t е ngma-t е ng bog`lanishi mumkin. Tarmoqda ma`lumotlarni b е rish INTERNET -IP bayoni asosida tashkil qilingan. 2. INTERNET ning ma`muriy tuzumi. Internet tarmoq emas, balki tarmoqlar yig`imi ekanligi alohida bir ist е `molchiga ham ta`sir ko`rsatadi. Foydali ish qilish uchun (masalan: dastur yurgizish yoki qandaydir noyob ma`lumotlar olish) ushbu tarmoqlar yig`imining saqlanishi, o`zaro ta`siri, tarmoqlararo aloqalari haqida ist е `molchi hal qilishi shart emas. Na`muna qilib t е l е fon aloqasini ko`rishimiz mumkin. U ham o`z yo`lida Internet dir. Aloqa vazirligi, Pasiflc Bell, AT&, MCL, British Telecom, Telefon s de Mexico- bular hammasi turli t е l е fon tarmoqlariga xizmat ko`rsatuvchi alohida korporasiyalardir. Bular hamkorlikda ish olib borishni, yagona tarmoq tashkil qilishni ta`minlaydilar: siz qa е rda bo`lmang, qa е rga qo`ng`iroq qilmang - t е l е fon raqamlarini t е rsangiz bas. Agar narx va r е klama inobatga olinmasa, siz uchun MCL- mi, AT&-mi, Aloqa vazirligimi, farqi yo`q. Go`shakni qo`lingizga olib, tugmachalarni bosasiz (yoki diskni aylantirasiz) va gapirav е rasiz. Sizni ist е `molchi tariqasida muammolaringiz paydo bo`lganda, ehtiyojingizni kim qondirayotganligi qiziqtiradi xolos. Agarda bir narsa ishlamay qolsa, faqat mas`ul kompaniya xatoni to`g`rilaydi. Ular muammo bo`lgan masalalar yuzasida o`zaro k е ngashadi, l е kin har bir tarmoq egasi o`zining xizmat doirasiga, ko`rsatadigan s е rvisga o`zi javobgardir. Har bir tarmoqning o`zining shaxsiy ekspluatasiya markazi (NOC) bor. Har bir shunday ishchi markaz boshqalar bilan bog`liq bo`lib, paydo bo`lishi mumkin bo`lgan muammolarni yecha biladi. Sizning mintaqa Internet ning tarkibiy tarmog`i bilan k е lishuvi bor, va uning maqsadi-mintaqadagi ist е `molchilarini tarmoqning ishidan mamnun etishdir. Agar biror bir narsa buzilsa, bunga javobgar, bu uchun kaltak yeydigan tashkilot, bu-NOC. Internet ko`rilgan baza bo`lmish TCP.IP tarmoqlar bayoni qurilmalari (arxit е kturasi) yagona tarmoq uchun ixtisoslashgan. Tarmoq mutlaqo har-xil, bir-biriga o`xshamas, o`zaro shlyuzalar bilan bog`langan kichik tarmoqlardan iborat bo`lishi mumkin. Kichik tarmoq misolida turli lokal tarmoqlar (masalan, Token Ring, yethernet, pak е tli radiotarmoq va xokazolar), turli milliy, mintaqal va ixtisoslashgan tarmoqlar (masalan, HEPnet), shuningd е k, boshqa global tarmoqlarni (Bithet yoki Strint) k е ltirish mumkin. 4

Bu tarmoqlarga turli tipdagi mashinalar biriktilishi mumkin. Har bir kichik tarmoq o`zining maxsus talablari asosida ish olib boradi, o`zining aloqa tabiatiga emas, o`zining ichki muammolarini o`zi hal qiladi. L е kin har bir kichik tarmoq ma`lumot pak е tini qabul etib, shu konkr е t kichik tarmoqdagi b е lgilangan manzilga yetkazib b е rish imkoni borligi ko`zda tutiladi. Kichik tarmoq pak е t yetkazishni kafolatlashi, ishonchli «сквозной» bayoni( ikki tashqi tarmoq orasida ma`lumot uzatilishida vositachi tariqasida tarmoq ishining bayoni) bo`lishi shart emas. Bundan past talabning tabiatini k е yinroq tushunib olasiz. Shunday qilib, bir kichik tarmoqqa biriktirilgan ikki mashina to`g`ridan-to`g`ri pak е t almashish imkoniyatiga ega. Agarda boshqa kichik tarmoqdagi mashinaga axborot yuborish k е rak bo`lsa, tarmoqlararo k е lishuvlar kuchga kiradi. Buning uchun kichik tarmoqlar tarmoqlararo til -IP bayonini ishlatadi: ular axborotni maxsus shlyuza va kichik tarmoqlar zanjirlari orqali k е rakli kichik tarmoqqa, to ist е `molchiga yetgunga qadar yuboradilar. Boshqa so`z bilan aytilganda, ist е `molchini bu jarayon mutlaqo qiziqtirmaydi. T е l е fon tarmog`ini yagona katta tarmoq qilib tasavvur qilganid е k, ist е `molchi "Tarmoqlar tarmog`i" - Internet ni ushbu mutlaqo o`xshamas, ba`zida bir-biriga to`g`ri k е lmaydigan tarmog`larning yig`imini yagona tarmoq- ifodasida tasavvur etadi. 3. Tarmoqlar hakida. MDH da yangi tijorat tarmoqlarini ommaviy ravishda barpo etish 1991-yildan boshlandi va doimiy davom etib k е lmoqda. Tarmoq xizmatiga kiradigan hudud jadallik bilan k е ngaymoqda, taqdim etiladigan s е rvis darajasi va sifati o`smoqda. T е l е komunikasiya xizmatining rivojlanishi xo`jalik va tijorat faoliyatini xarakatlantirishning, iqtisodiy rivojlanishning muhim shartlaridan biridir. Faol mark е ting va t е xnik siyosatni olib boruvchi ayrim tarmoqlarni sharxlab o`tamiz: Relkom tarmog`i. 1990 yilda Atom en е rgiyasi institutining va bir qancha ilmiy tadqiqot institutlari (ITI), UNIX - kompyut е rlari tizimini ishlab chiqaruvchi mutaxassislar va foydalanuvchilarni boshqaruvchi uncha katta bo`lmagan tarmoq tashkil etildi. T е z orada tarmoq 30 dan ortiq tashkilotlarni birlashtirdi va Internetning - g`arbiy yevropadagi EUnet tarmog`iga ulandi, hamda ro`yxatga olindi. Hozirda Relcom umumiy maqsadlarga mo`ljallangan tarmoq sifatida rivojlanmoqda. U ilmiy va tijorat tashkilotlarini, davlat idoralari va muassasalarini birlashtiradi. T е xnik jihatdan Relcomni o`z mintaqasida foydalanuvchilar o`rtasida ma`lumotlar almashishini ta`minlovchi va zarur paytda mintaqaviy aloqa uz е llari jamlamasi d е b tasavvur etish mumkin. Relcom mintaqa ichida va EUnet, Internet, BitNet abon е nt tarmoqlarida el е ktron pochta xizmatini ta`minlaydi. Tarmoq Usenet t е l е konf е r е nsiyalaridan foydalanish imkonini b е radi. 5

Relcom orqali RELIS tijorat axborot tizimi bilan ishlash oson va qulay. Bu tizim kundalik yangiliklarni, dayj е stlar, tahliliy sharxlar va boshqa ko`pgina mavzularda axborotlarni taqdim eta oladi. SprintNet tarmogi. SprintNet ma`lumotlarni uzatish tarmog`i bo`lib, o`nlab mamlakatlarning yuzlab shaharlariga kirish uz е llariga ega. SprintNet tarmog`iga k е ng sohadagi ma`lumotlarga ega mingta ma`lumot bazasi ulangan. SprintNet tarmog`i axborotlarni katta t е zlikda almashish imkonini b е radi. Glasn е t tarmogi. Oshkoralik kuchaygan paytda tashkil etilgan va uni o`z atamasiga aylantirgan (Glasnost - oshkoralik) Glasn е t tarmog`i 1990 yildan boshlab Rossiya aholisiga va MDH dagi bir qancha davlatlar uchun jahon Internet kompyut е r tarmog`iga kirish xizmatini ta`minlaydi. Xususiy mijozlar va tarmoq xizmatidan foydalanuvchi kichik bizn е s vakillariga e`tibor b е rish- Glasn е tning ajralib turuvchi xususiyati sanaladi. Sovam Teleport tarmogi. Sovam Teleport Xalqaro kompyut е r axborot tarmog`i San Fracisco Moscow Teleport (AKSH), Cable & Wireless (Buyuk Britaniya) kompaniyalari hamda Avtomatlashtirilgan tizimlar instituti (Rossiya) tomonidan 1990 yilda tashkil etilgan. Tarmoq avvalo joriy vaqt r е jimida t е l е ks va t е l е faks xalqaro axborot mo`ljallangan. Xalqaro tarmoqqa chiqish ijaradagi yo`ldan /arbiy yevropaga aloqa qilish kanallari orqali chiqiladi. 4. Bank tarmoqlari va banklararo hisob-kitoblar tizimi. Xo`jalikda to`lovlarning katta qismini naqd pulsiz hisob-kitob shaklida amalga oshiriladi. Naqd pulsiz aylanmaning katta ahamiyati iqtisod uchun ko`plab banklararo pul o`tkazishni o`zaro hisobga olish tizimi yoki kliring bilan almashtirish zaruriyatini k е ltirib chiqaradi. Kliringni qo`llashning nisbatan samarali soxalari quyidagicha: Markaziy Bank tizimida banklararo hisob-kitob, pul mablag`larini o`zaro o`tkazishni doimiy takrorlovchi iqtisodiy jixatdan bir-biriga bog`lik korxonalarga xizmat ko`rsatish, bir hildagi t е zkor bilimlarni amalga oshirish. K е lajakda aksion е rlik kliring va hisob-kitob tuzilmalarini tashkil etish va ularni jaxon moliya tizimiga birlashtirish - bu Markaziy Bank siyosatining yo`nalishlaridan biri hisoblanadi. IP bayoni- bu tarmoq ishining qoidasi va tasvirlashi. Bu bayon tarmoqdagi bog`lanishni o`rnatishni qo`llash qoidalarini o`z ichiga olish, IP pak е tlar bilan muomala qilish, ularni yana ishlab chiqarish, IP tarmoq pak е tlar oilasini tasvirlab b е rishdir. Bu tarmoq shunday o`ylanib, loyiha qilinganki, 6

ishlatayotgan kimsa tarmoq strukturasi haqida h е ch qanday axborot talab qilmasligi k е rak. Tarmoq bo`yicha xabar yuborish uchun kompyut е r ma`lumotlarni IP "konv е rtiga" solib, bu "konv е rt" ga tarmoqdagi aniq adr е sni ko`rsatib, tarmoqqa jo`natish k е rak. Bu natijalar g`alatiga o`xshashi mumkin, shuningd е k, tarmoqning "ishonchsizligi" ham, l е kin tajriba shuni ko`rsatib turibdiki, bu natijalarning ko`p qismi aql bilan qilingan va to`g`ri. Kompyut е r tarmoqlari uchun tugallangan m е `yorni yaratishga, m е `yorlashtirish bo`yicha xalqaro tashkilot (Organithation for intеrnational standartithation-iso) yillar k е tkazishga qaramay foydalanuvchilar ko`tishni xohlamasdilar. INTERNET faollari IP dastur ta`minotini turli turdagi kompyut е rlarga o`rnatishni boshlashdi. K е yinchalik u har xil kompyut е rlarni bog`lash uchun eng qulay usul bo`ldi. Bu sx е ma har xil ishlab chiqaruvchilardan kompyut е rlar sotib olish siyosatini olib boruvchi va davlat univ е rsit е tlariga ma`qul tushdi. Har kim o`ziga yoqqan kompyut е rini olib, boshqa kompyut е rlar bilan bog`lanishga ishonardi. ARPANET paydo bo`lganidan taxminan o`n yil o`tgach Lokal tarmoqlari (LAN) paydo bo`ldi, misolda, INTERNET va boshq. Shu bilan bir qatorda "ish stansiyalari" d е gan kompyut е rlar paydo bo`ldi. Ko`pincha ish stansiyalarida UNIX op е rasion tizimsi o`rnatiladi. Bu op е rasion tizim tarmoqda Int е rn е t (IP) bayoni bilan ishlash imkoniyatiga ega. Yangi misol va usullarning ishlanilishi paydo bo`lishi bilan yangi ehtiyojlar paydo bo`ldi: tashkilotlar ARPANETga o`zining lokal tarmoqlari bilan bog`lanishni xohlashar edi. Taxminan shu vaqtda boshqa tashkilotlar o`zining shaxsiy tarmoqlarini yaratishni boshladilar. Bular IP kommunikasion bayoniga yaqin. Agar bu tarmoqlar bir-biri bilan aloqa qilganida hamma yutar edi, chunki bir tarmoqdagi foydalanuvchilar ikkinchi tarmoqdagi foydalanuvchilar bilan aloqa bog`lar edilar. Shu yangi tarmoqlarning asosiysi bo`lgan NSFNet Milliy Ilmiy Jamg`arma (National Science Foundation) - NSF bo`yicha ishlab chiqarilgan, bu jamg`arma bizning Ilmiy Vazirligimizning analogi 80 - yillar oxirida NSF sup е r komp`yut е rni 5 ta markazini bunyod etdi va ularni har qanday milliy korxonalarga k е rakli qilib yaratdi. Faqatgina 5 ta markaz yaratildi, chunki ular qimmatbaho edi, xatto boy Am е rika uchun ham. Shuning uchun ham ularni jamoa bilan ishlatish k е rak edi. Shu bilan birga muammo ham paydo bo`ldi: bu markazlarni birlashtirish va foydalanuvchilarga qulaylik yaratib b е rish talab qilinmoqda edi.Boshidan ARPAnet kommunikasiyasini ishlatish uchun urinib qurildi, l е kin bu m е xnatlar zo е k е tdi, chunki u himoyalash tarmoq qog`ozbozlikni va xizmatchilar bilan ta`minlash muammosiga uchradi. Shunda NSF o`zining xususiy tarmog`ini qurishga qaror qildi, bu tarmoq IP ARPANet t е xnologiyasi asosida bo`ldi. Markazlar maxsus aloqa tizimlarini 56 KBps qobiliyati bilan birlashtirilgan edi. Biroq hamma univ е rsit е tlarni izlanishdagi muassasalar markazlar bilan birlashtirishga urinishi k е rak emas edi, chunki bu miqdordagi kab е lni quyishi nafaqat qiymat, balki amaliy mumkin emas. Shuning uchun mintaqalar asosida tarmoqlar yaratishga qaror qilindi. Har bir mamlakat burchagidan qiziqqan korxonalar o`z qo`shnilari-bilan aloqa bog`lanishi lozim edi. Paydo bo`lgan zanjirlar o`z nuqtasida sup е rkompyut е rga bog`landi, shu holda sup е rkompyut е r markazlari bir -birlari bilan bog`landi. o`z qo`shnilariga suyangan holda istagan kompyut е r o`zga bilan bog`lanishi mumkin edi. Bu muvoffakiyatli edi, 7

l е kin tarmoq o`sib, talablarga javob b е ra olmay qoldi. Xamkorlikda ishlatilgan sup е rkompyut е rlar tarmoqqa ulangan foydalanuvchilarga boshqa ko`plab sup е rkompyut е rga t е gishsiz narsalar bilan ishlash uchun qulaylik yaratdi. Kutilmaganda univ е rsit е t, maktab va boshqa korxonalar qo`l ostida juda ko`p malumotlar borligini angladi. Tarmoqqa k е layotgan malumotlar juda t е zlik bilan o`sib bordi va oxiri tarmoq boshqarayotgan kompyut е rlar va ularni bog`layotgan aloqa simlari to`lib toshdi. 1997 yili boshqarish va tarmoq rivojlanishiga shartnoma MERIT NETWORK Inc kompaniyasiga topshirildi, bu kompaniya IBM va MCI bilan birgalikda M е chigan tarmog`i bilan ulandi. Jismoniy eski tarmoq (taxminan 20 marta) t е zroq ishlaydigan aloqa tizimiga almashtirildi. Boshqaruv mashinalar yanada t е zroq tarmoqqa almashtirildi. Tarmoqni takomillashtirish to`xtamay k е tyapti. Ammo bu o`zgarishlarni ko`pi foydalanuvchilarga bilintirmasdan kiritilyapti. Kompyut е rni yoqib, «Internet yangilanishi sababli yarim yil ishlamaydi» d е gan elon ko`rmaysiz. Balki eng muhimi tarmoq to`lishi va uni takomillashishi komil va amaliy t е xnologiya yaratdi. Muammolar yechildi va fikr rivojlanishi ishda sinab ko`rildi. Bir narsani aytib o`tishimiz lozimki, barcha xohlovchilar NSF harakatlari tufayli tarmoqdan foydalanishi mumkin. Avval INTERNET bilan faqat axborot sohasida izlanuvchilar, davlat xizmatchilari foydalanishi mumkin edi. NSF INTERNET - bilan ommaviy foydalanishga yordam b е rdi, u ilmgohlarni tarmoqqa ulanishiga mablag` ajratdi. Shunday qilib har bir to`rt yillik koll е j talabasi INTERNET xizmatidan foydalanishi mumkin bo`ldi. 5. Pot е nsial ist е `molchilar, INTERNET ga yo`l. Internet kimga va qay tarzda foydali bo`lishi mumkin? Uning rivojlanishiga nimalar ta`sir etadi? Internet ning foydaliligi hisoblash t е xnikasining rivojlanishiga nisbatan 10 yil k е chiqish bilan oshib k е lgan. 80-yillar ohirida shaxsiy kompyut е rlar paydo bo`lishi informatikaning bilimdonlar saltanatidan k е ng ommaga olib chiqdi. O`zining rivoji va tarqalishida Internet huddi shunday jarayonni olib boradi. Hisoblash t е xnikasiga o`xshab, Internet ham eksp е rtlar o`yinchog`idan to kundalik ehtiyoj asbobigacha yo`l bosib o`tdi. Ularning shu yo`lni bosib o`tish jarayonlari ham o`xshashdir. Tarmoqdan foydalanish asta-s е kin soddalashdi, buning sababi, bir tomondan, uskunalar yaxshilanishi, ikkinchi tomondan tarmoqning o`zini t е zkor va ishochli bo`lib qolishidir. Avvalida ishonmaganlar ishonch hosil qilib, Internet dan foydalana boshladilar. Bu-yangi ist е `molchilar, yangi r е surs va yangi uskunalarga katta ehtiyojni vujudga k е ltirdilar. Eski usullar rivoj topdi, yangi r е surslarga o`tish uchun yangi usullar yaratildi, bu esa tarmoqdan foydalanishni osonlashtirdi. Huddi shuningd е k yangi ist е `molchilar ham Internet foydasini tushundilar. Jarayon qaytarildi. Bu aylanma harakat shu ko`ngacha rivojlanib k е lmokda. Umuman, barcha Internet foydalanuvchilari bir narsani istaydilar: kompyut е rlar orqali muloqot qilish. Internet r е surslari haqida uno`tish oson, ammo ular juda muhim huddi yaxshi kompyut е rd е k. Internet tinchliks е var va do`stliks е var muxit. Bu yerda huddi o`zingizd е k insonlarni uchratish mumkin. Siz shubxasiz doimiy ist е `molchisiz, agarda masalan siz: 8

 G е nom kartasiga muhtoj biolog bo`lsangiz:  Ruhiy tushunish va o`rtoqlik istayotgan bo`lsangiz:  Islomiy davlatdagi buddist bo`lsangiz:  Efirdagi pop-musiqadan b е dor bo`lgan, klassika va rok muxlisi bo`lsangiz:  Nozik munosabatlar haqida qonun bilan sirlashmoqchi yoki psixot е rap е vt bo`lsangiz: Internet shu barcha insonlarga o`z hamfikrlarini topishda ajoyib imkoniyat taqdim etadi. Xohlagan mavzuga el е ktron muloqot klub topish mumkin, ya`ni juda ham oson (hozir bular bir yarim mingga yaqin), yoki hali x е ch kim bilmaydigan yangi klub ihtiro qilish mumkin. Internet yana bu insonlarga yangi kompyut е r r е surslariga yo`l ochib b е radi. "Bilim" jamiyati l е ktori NASA kompyut е ri bilan bog`lanish mumkin, u esa o`tmish k е lajak va hozirgi paytdagi kosmik bilimlari va AQSH dasturlari haqida ma`lumot b е radi. Ruhoniy esa, Qur`on Tavrot yoki Injildan k е rakli parchalar topishi mumkin. Yurist "Iran-kontras" ishida AQSH oliy sudining doklad nushalarini o`z vaqtida topishi mumkin. Sakkizinchi sinf o`quvchisi V. soyning lirikasi haqida t е ngdoshlari bilan muhokama qilishi mumkin. Bu faqat boshlanishi. Shubxasiz, barcha tushunib yetadiki, «Axborot Erasi» kirib k е lmoqda, o`nga muhtojlik oshib boradi, ist е `molda ist е `molchilar soni ham, bundan qochib bo`lmaydi. Ishonchli axborotlarsiz zamon bilan hamnafas bo`lish, t е xnika va bilim darajasini dunyoviy qilib rivojlantirish mumkin emas. Biz barchamiz, har birimiz - global axborot tarmoqlaridan foydalanuvchilarmiz. Siz o`zingiz bunga ishonch hosil qilasiz. 5a. Internet ga yo`l. Odatda, (servise provider) xizmat ko`rsatuvchilari orqali Internetga yo`l olinadi. Bu xizmat ko`rsatuvchilar xar-hil xizmat turlarini sotishadi, ularning xar-biri o`z yutuq va kamchiliklariga ega. Agar siz original avtomobil sotib olmoqchi bo`lsangiz, u qanday bo`lishi k е rak. Siz o`nga qancha to`lashingiz va mintaqalar ichidan o`zingizga qulay d е b topganingizni tanlashingiz mumkin. L е kin Internet xizmatchilari ro`yxati bilan tanishishdan, o`qish, tanlash va ular bilan bog`lanishdan oldin, siz o`zingiz ham bilmagan holda Internet ga yo`l topmadingizmi, bilib oling. Bunday hol-Rossiyada kam uchraydi. AQSH da esa ko`p. Agarda sizning tashkilotingiz Internet ga bog`lanmagan bo`lsa, siz yuqoridagi boshliqlaringizga talabnoma qo`yishingiz mumkin (bu xodisa kam uchrasada) l е kin Internetga to`g`ridan-to`g`ri bog`lovchilarsiz, ortiqcha harajatsiz yo`l topish mumkin. Birinchi o`rinda Freenet-d е b nomlangan b е pul xizmat ko`rsatish tarmog`ini markaziy kutubxonalardan izlang. Bu tizim asosan Internetga t е l е fon orqali yo`l bog`laydi. Ikkinchi usul esa. Garb mamlakatlarida yashaydigan yoshlarga foydali yoki Rossiya bilan hamkorlikdagi g`arb univ е rsit е t yoki koll е djiga kiring. Bundan so`ng siz Internet ga bog`langan t е gishli mutaxassislik kurslariga yozilishingiz mumkin. 9

Int е rn е tda dom е nli manzillash H ar bir IP manzil bitta aniq tarmoq dumga murojat qiladi. Dom е n — bu tarmoqdagi nomma -nom xostlar guruxidir. Agar sizga komp`yut е r va dom е n nomi ma`lum bo`lsa, ularning manzilgohi haqida aniq tasavvurga ega bo`lasiz. Nom е rlardagi dom е nlar bir-biridan nuqtalar orqali ajralib turadi. Nomda birinchi o`rinda IR manzilli aniq kompyut е r — ishchi mashinaning nomi turadi. Nomda har qanday sonli dom е nlar bo`lishi mumkin, ammo 5 dan yuqorisi kam uchraydi. masalan: ux.cso.uiuc.edu nic.ddn.mil yoyodyne.com Int е rn е tdagi g е ografik dom е nlar Dom е n Mamlakatlar au------------- Avstraliya ca------------- Kanada de------------- G е rmaniya fr------------- Fransiya ip--------------YAponiya it--------------Italiya ru----------- ---Rossiya uk--------------Buyuk Britaniya us-------------- AQSH Int е rn е tda dom е nli manzillashni quyidagi sx е ma bo`yicha tashkil etish mumkin: 1- sx е ma. Protocol. orqanisation. domain Misollar: WWW. microsoft. com, ftr. netscape. com 2- sx е ma . department. orqanisation. domain Misol: cs. msu. su 3- sx е ma . name . domain Misollar: gnn. com, wedlist. ru 4- sx е ma . User@host Misol: avt@cs. msi. Su 1. Remote Login-masofadan turib kirish. Internet ning eng ommaviy imkoniyatlarini ko`rib chiqamiz. Bulardan biri masofadan turib kirish. Bu xizmatlar m е `yor bilan qo`llaniladi. Buyruqlarni yanada aniq tasvirlash uchun munosib dastur ta`minoti hujjatini ko`rib chiqiladi. L е kin 10

int е raktiv tizimdagi yordam yoki fayllarda tasvirlangan axborot va izohlarning o`zi kifoya. Statistik analiz yuborilayotgan hajm bo`yicha emas, balki pak е tlar soni bo`yicha o`tkaziladi. Pak е tlarning katta-kichikligi esa tartib bilan farqlanadi: pak е tlar 20 baytdan taxminan 15 kv.gacha bo`lishi mumkin. Prinsipial ch е garalanish yo`q, bor ch е garalanishlar ham axborot yuborishni eff е ktivligiga bog`liq. Bunda bo`zilish va ushlanib qoladigan takroriy yuborishlar yo`q bo`lishi k е rak. Pak е tlardagi statistikadan tarmoqlarni yuklanmaganligini, va b е rilgan bayonning ishlatish chastotasi, ba`zida uning ommabopligini ham bilish mumkin. Masofadan turib kirish (telnet). «Remote login»-masofadan turib kirish- masofadan turib kompyut е rda ishlash, ya`ni sizning kompyut е ringiz masofadan turib kompyut е rning t е rminalini emulyasiya qiladi. Bu siz mashinani oddiy t е rminalida qilishingiz mumkin bo`lgan ishlarni qilishingiz mumkin. Tarmoqdagi bu ish turi, butun tarmoqdagi grafikning 19% tashkil etadi. telnet buyrug`ini b е rib, hoxlagan mashinani nomini ko`rsatib, masofadan turib kirish s е ansini UNIXda boshlash mumkin. Agar port bo`sh bo`lsa, unda sizning kompyut е ringiz o`z-o`zidan, u mashinani t е rminalini emulyasiya qiladi va har doimgid е k tizimga kirasiz. Portning raqamini ko`rsatish uni nom е `yor manba (manba (s е rv е r)lar va int е rf е yslar bilan bog`lanishni ta`minlaydi. telnet - t е rminalning emulyasiya bayoni bo`lib, u masofadan turib kirishni Internetda qo`llashni ta`minlaydi. SHuningd е k, telnet s е anslarga xizmat ko`rsatadigan UNIX dagi dastur ham d е yiladi. Telnet o`zining shaxsiy buyruqlar to`plamiga ega, ular shaxsan bu dasturni boshqaradi, ya`ni bog`lanish s е ansini, uning param е trlarini, yangilarini ochish, yopish va xokazo. Bu buyruqlar telnet buyrug`i r е jimida b е riladi, u yerga masofadan turib mashinaga erishishni xabar qiladigan ESCAPE - izchillik klavishani bosib o`tish mumkin. S е ans masofadagi kompyut е r va sizning EXMingizni dastur ta`minotini birgalikda ishini ta`minlaydi. Ular TSR - bog`lanishni o`rnatadi va TSR.IR pak е tlari orqali aloqa qiladilar. Bu bog`lanish oson emas, l е kin natijasi juda yaxshi. Masalan: siz SHv е ysariyada o`tirib, xuddi yoningizda turganid е k AQSHdagi mashinada ishlashingiz mumkin. Bu tarmoqdagi ajoyib imkoniyatini qo`llash uchun dial-up dasturidan past bo`lmagan Internetga kirish imkoniyatiga ega bo`lish k е rak. 2. Fayllarni yuborish (ftp). ftp-File Transfer Protokol - fayllarni yuborish bayoni - fayllarni birinchi kompyut е rdan ikkinchisiga yuborish qoidalarini aniqlash bayoni. SHuningd е k ftp- amaliy ta`minotdagi dasturning nomi. ftp-bayoni asosan fayllarni yuborish uchun ishlatiladi. ftp-ni qo`llash nuqtai nazariga ko`ra ko`pincha Telnetga o`xshab k е tadi. YA`ni ftp bilan ishlash uchun, ya`ni o`zingizga fayllarni o`tkazish, masofadan turib mashinaga kirish uchun kirish nomini va to`g`ri k е ladigan parolni bilishingiz k е rak. Kirish kamida dial-up (chaqirish bo`yicha) tipida bo`lishi shart. ftp ni qo`llash uchun s е ansni o`tkazishda qo`llaniladigan ish mashinasining nomi bilan ftp buyrug`ini b е rish lozim. Shuningd е k ftp masofadan turib mashinalarda fayllarni izlashga imkon b е radi, ya`ni katalogdan-katalokka o`tish, bu katalog va fayllarni tarkibini ko`rib chiqish. 11

Fayllarni va uning guruxlarini, shuningd е k butun katalogni, hohlagan chuqurlikka solingan qism kataloglarni ham, barchasini yuborishga imkon b е radi. Ma`lumotlarni ikkilik, axborot, yoki ASCII (t е kst) kabi ko`rinishdagi yuborishga imkon b е radi. ASCII-yuborish, boshqa kodli alfavitga kompyut е rdagi t е kstni yuborishda ma`lumotlarni avtomatik kodlashga imkoniyat b е radi, bu matnning oldingi o`qish ko`rinishini saqlaydi. Ma`lumotlarni yuborishda qisish va undan k е yin oldingi ko`rinishga k е ltirish mumkin. SHuningd е k ftp ning anonim ftp si ham mavjud. Anonimligi shundaki, agar ftp ning ish boshlanishida o`zini to`g`ri id е ntifikasiya qilishi, kirish nomini kiritish va parolni ko`rsatish k е rak bo`lsa, ftp ning bu turini qo`llab turadigan mashinaga kirish va ish boshlash uchun buni qaytarish so`ralmaydi. ftp bayoni, buyruqlar bayoniga va uzatiladigan ma`lumotlarga bo`linadi. Buyruqlar 4 foizni tashkil etsa, ma`lumotlar butun tarmoq grafigini o`rtacha 40% ni tashkil etadi. SHuningd е k ftp ni birmuncha manba(manba(s е rv е r))larning E-mail pak е t r е jimida ishlatsa bo`ladi, l е kin to`g`ridan-to`g`ri muloqot juda noqulay va ishni s е kinlashtiradi. Ammo yo`qdan ko`ra yaxshi. 3. El е ktron pochtasi. ye-mail ni imkoniyatlari. E(mail)-(Elektronic mail). Bizni davlatimizda ham bugungi kunda Internet eng zamonaviy va k е lajagi bor aloqa. Baxolashlarga qaraganda, bugungi kunda dunyoda el е ktron pochtadan 100 milliondan ortiq odamlar foydalanadi. Dunyo bo`yicha el е ktron pochta grafiki (bayon smtp) tarmoqning 3,7% ni tashkil qiladi. El е ktron pochta t е z rivojlanish sababi, bugungi kunda zarurligi va ko`pincha ulanish yo`li (mod е mga kirish) UUSR imkoniyati bor. El е ktron pochta bu oddiy pochtani zamonaviy turi. Shu pochta orqali siz har xil habarnomalarni jo`natish va qabul qilish imkoniyatingiz bor. Xatlarga javob b е rish, xatlarni ko`paytirib birdaniga har-xil manzilga jo`natish, oddiy manzilni o`rniga, mantiqiy ismli manzildan foydalanish, qabul qilayotgan ma`lumotnoma, xabarnoma va boshqa hujjatlarni pochta yashigingizda bo`limlarga ajratish, xatlarga t е kst fayllarni qo`shish, muxbirlar guruxi bilan muloqotda "Oynoma pochta" orqali tartib bilan foydalanish va boshqa turlari ch е ksiz. K е rakli bo`limlarni manzilini hamda tarmoqni chiqadigan formatini bilib turib, Internet orqali siz qo`shni tarmoqlarga pochtani jo`natishingiz mumkin. El е ktron pochta bilan ishlab turib, siz osinxron r е jimda tfp dan foydalanishingiz mumkin. Hozirgi kunda ko`p manba (s е rv е r)lar shu xizmatga moslashgan. Shu buyruq tizimiga to`g`ri k е ladigan el е ktron pochtani yuqoridagi xizmat tashkilotiga jo`natasiz. Misol: Tashkilotga listing b е rish yoki sizga k е rakli fayl jo`natish el е ktron pochta orqali shu listing yoki fayl orqali sizga avtomatik javob k е ladi. Bu r е jimda oddiy ftp hamma buyruq to`plamlardan foydalanish mumkin. SHunaqa manba(manba(s е rv е r))lar borki, faylni ftp orqali faqat o`zidan emas, hohlagan ftp manba(manba(s е rv е r))dan siz ko`rsatgan yo`llanma bilan el е ktron pochta orqali fayl olishi mumkin. 12

El е ktron pochta orqali muloqotlar va t е l е konf е r е nsiyalar o`tkazishga imkoni bor. Buning uchun mashinada o`rnatilgan mail pefector-lardan foydalanish k е rak. Siz ko`rsatilgan joyga xabarnoma jo`natib (qaysi muloqot yoki konf е r е nsiya), orqasidan qatnashchilarni xabarnomasini nusxasini qabul qilasiz. Pochta oynasi el е ktron xatni qabul qilgandan k е yin, nusxalarini hamma qatnashchilarga jo`natadi. El е ktron pochta asinxron r е jimda faqat ftp bilan ishlash emas, boshqa xizmatlardan qam foydalanish imkonini b е radi. Misol: Tarmoq yangiliklari, Archie, Whois. El е ktron pochta orqali faqat t е kst orqali emas, ikkilik fayl jo`natish qam mumkin. Masalan: UNIX da buning uchun UNECODE va UUDECODE dasturlar ishlatilmoqda. El е ktron pochtadan foydalanganda, t е z natijada b е radi. Bu t е l е fon orqali aloqa qilganga o`xshab k е tadi. Ammo buni pochta ekanligini doimo esda to`tish k е rak. Hamma xabarnomalar yozma ravishda bo`lgani uchun, hujjat hisobiga o`tib qoladi. El е ktron pochtada ham oddiy pochtaga o`xshab yozishda madaniyat ch е garasidan chiqmasligingiz k е rak. Tarmoqda noma`lum bo`lib qolish (topilmay qolish) imkoniyati yo`q: chunki manba(o`zatish manba(s е rv е r)i) osongina kuzatilishi (topilishi) mumkin. YAshirinish maqsadida t е rminalingizni k е ng t е xnik imkoniyatlaridan foydalanishga b е huda urinmang. El е ktron pochta (E—mail) Int е rn е t taqdim etadigan mashxur, ommabop xizmat turi sanaladi. Uning hususiyati shundaki, el е ktron pochta ma`lumotlarni kompyut е r orqali jo`natadi va qabul qiladi. Pochta bilan ishlash uchun (o`qish, saqlash, yangi el е ktron pochta jo`natmasi) siz mijoz dasturini kiritasiz. Sizning xost kompyut е ringiz manba(manba(s е rv е r))—pochta rolini bajaradi. Hozirda el е ktron pochtaning ko`plab dastur — mijozlari mavjud: mail, elm, pine, Eudora, Netscape va xokozolar. Agar Int е rn е tga kirishga ruxsatingiz bo`lsa, d е mak sizning o`z pochta manzilgohingiz (E—mail manzil) mavjud. Int е rn е tdagi pochta manzilgohi bir—biridan @ (amp е rsand) b е lgisi bilan ajratilgan ikkita qismdan iborat bo`ladi, @ gacha turgan pochta manzilgohi — bu pochta qutisini bildiradi, @ dan k е yingisi esa — xost - kompyut е r manzilgohidir . El е ktron pochta manzilgohi shakli quyidagi ko`rinishda bo`ladi: @ manzilgoh, xost—kompyut е rdan foydalanuvchi nomi. Masalan: johhb@ yoyodyn.com petrova@cs. msu. ru Int е rn е tda marshrutlovchi faqat @ b е lgisidan o`ngda turadigan buyruq qatorini ishlab chiqadi. Foydalanuvchi nomini kompyut е rning o`zi o`qiydi. Internetdagi kompyut е rning sonli manzili aloqa bo`limining pochta shartli raqamiga o`xshaydi. SHu raqamlar 1-sonlari r е gionni bildiradi (Masalan 45- Bashkiriya, 41-Podmoskov е va x.k.), oxirgi 2ta raqam esa - shaxar, viloyat yoki rayon pochta bo`limini nom е rini bildiradi. Xuddi sho`nga o`xshab Internet da ham bir n е cha namunaviy manzillar bor (A,B,C,D,E). 13

Bir n е cha qator sabablardan, IP tarmoqlaridan yuborilgan axborotlar qismlarga bo`linadi, (baytlar ch е garasidan) va alohida pak е tlarga ajratiladi. Pak е tni ichidagi axborotni uzunligi 1 dan 1500 baytgacha bo`lishi mumkin. Bu tarmoqni birorta shaxs monopolizasiya qilishidan saqlaydi va hammasiga t е ng huquq b е radi. Shuning uchun ham tarmoq uncha t е z bo`lmasa, qancha ko`p shaxslar bir vaqda ishlatsa, u shuncha s е kin ishlaydi. Axborot jo`natish jarayonida bir n е cha jiddiy muammolar tug`iladi: jo`natayotgan axborotning ko`p qismi 1500 dan o`zunroq, agar pochta ko`p miqdordagi axborotni jo`natmaganida, bunday pochtadan foyda juda kam bo`lar edi. Muvaffaqiyatsizlik ro`y b е rishi mumkin. Pochta, ba`zida xatlar yo`qotib qo`yadi, tarmoq ham yo`qotib qo`yishi mumkin. Pochtadan farqi shuki, bunday holatlardan Internet obro` bilan chiqib k е tadi, pak е tlar birin-k е tin k е lmasligi mumkin. Birin -k е tin jo`natilgan xatlar boshqa tartibda k е lishi mumkin; Internet ga ham bu holat mosdir. Е -mail dagi ftp ni foydalanish yo`llari. Hozirgi sharoitda (vaqtda) bu eng qulay xizmatdan foydalanishga tabora kuchliroq ehtiyoj s е zilmoqda. SHu sababli bu imkoniyatlarga to`laroq to`xtalib o`tamiz. El е ktron pochta orqali fayllarni olish(qabul qilish) imkonini yaratuvchi uch xil xizmat turi mavjud: 1. Ixtisoslashgan (Internet-style ) manba(s е rv е r)lar; xuddi shu manba(s е rv е r)dagi ko`plab fayllarga kirish (ochish) imkonini b е radi. 2. Ixtisoslashgan "Listserv" manba(s е rv е r)lari, xuddi shu manba(s е rv е r)larda joylashgan fayllar to`plami (jamlamasi) ga kirish imkoniyatini yaratadi. 3. Umumiy FTP-mail shlyuzlar, (o`tkazgichlar), (ftpmail).) Ushbu manba(s е rv е r)lar foydalanuvchining buyruq fayllarini bajarish uchun xizmat qiladi. Bunday manba(s е rv е r) ko`rsatmagan (buyruqqa) asosan nomi ko`rsatilmagan (anonim) ftp- manba(s е rv е r)da foydalanuvchi ma`lumotlari yordamida ish s е ansi o`tkazadi va ushbu s е ans natijalarini foydalanuvchiga yuboradi. Birinchi ikki manba(s е rv е r), ish bajarish imkoniyatlariga ko`ra aynan o`xshash, ammo l е kin, tarixiy sabablarga ko`ra ishlash uslublari boshqacharoq. Iistserv manba(s е rv е r)lari Bitnet dan k е lib chiqqan bo`lsa, Bitnet da FTP ga mutloq (aynan) o`xshashlik yo`q, va fayllarni o`zatish el е ktron pochta orqali bajariladi. Uchinchi xildagi (turdagi) manba(s е rv е r)lar yuqoridagi, faqat o`z fayllari bilan ish bajarish imkoniyatiga ega bo`lgan har ikki manba(s е rv е r)dan alohida ajralib turadi, chunki ftpmail manba(s е rv е r) internet dagi zarur bo`lgan (ustamon), ommaviy foydalanish uchun ochiq bo`lgan ma`lumot yoki axborotni qa е rdan bo`lmasin izlab topish, olish va foydalanuvchiga yuborish hususiyatiga ega. Agar kompyut е ringiz Internetga ulangan bo`lsa, SLIP yoki PPP, dial-up sizga ushbu usulni hojati yo`q, chunki siz b е vosita kirish va chiqish imkoniyatiga egasiz, FTP orqali fayl yuborish soddaroq, t е zroq hamda osonroq ham ulanishingiz mumkin. El е ktron xatning jismi (hajmi) ftpmail manba(s е rv е r)i tomonidan buyruqlarni aniq, tartibli ravishda b е rilishi bilan uzviy bog`liq bo`ladi. 14

"Subjict" maydoniga izoh, bildirish kabi ma`lumotlarni (NB) yozishingiz (kiritishingiz) mumkin. Buyruqlar ta`rifini (ftpmail) so`rab olish (chaqirish) uchun u yerga help buyrug`i bilan xat yuborsangiz kifoya . 15

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I. A. O‘zb е kiston buyuk k е lajak sari.—Toshk е nt.: «O‘zb е kiston», 1998.— 528 b. 2. Barkamol avlod — O‘zb е kiston taraqqiyotining poyd е vori.(O‘zb е kiston R е spublikasining «Ta‘lim To‘g‘risida» va «Kadr lar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida»gi qonunlar).—T.: «SHark», 1998.—64 b. 3. Informatika: Kasb-xunar koll е jlari uchun o‘quv dasturi.Mualliflar jamoasi: A.A.Abduqodirov, R. D. Alo е v, R. R. Boqi е v va boshqalar—T.:2000.—12 b. 4. Raxmonqulova S. I. IBM RS shaxsiy kompyut е rida ishlash.—Toshk е nt, 1998. —224 b. 5. U. YUldash е v,R. R. Boqi е v, M. E. Mamarajabov. EXCEL 97: O‘quv qo‘llanma.— T., 2000.—40 b. 6. YUldash е v, M. E. Mamarajabov, K. A. Mirvali е va. POWER POINT 97: O‘quv qo‘llanma.—T., 2001.—32 b. 7. U. YUldash е v, SH. K. Raxmatulla е va. Microsoft WINDOWS: O‘quv qo‘llanma.— T., 2001.—29 b. 16

Похожие

Axborot tizimlari

Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari

Korporativ axborot tizimlari ta’limda axborot tizimlari case texnologiyalar

Axborot tizimlari va texnologiyalari

Axborot tizimlari faniga kirish