Axborot tizimlari va texnologiyalari - Информатика и ИТ - Рефераты

Axborot tizimlari va texnologiyalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

407.4931640625 KB

Axborot tizimlari va texnologiyalari Reja: 1. Axborot tushunchasi 2. Axborot tizimi uning turlari va tarkibi 3. Axborot tizimlarining ta`minotlari 4. Axborot tizimlarini loyihalash 5. Axborot texnologiyalari 6. Axborot texnologiyalari asoslari 7. Axborot texnologiyalarining turlari 8. Axborot tizimlarining rivojlanish yo`nalishlari

Axborot tushunchasi XXI asrni informatikasiz tasavvur etib bo`lmaydi. Axborot texnologiyalari bugungi kunda hayotimizning hamma sohalarini qamrab olgan. Informatika sohasining asosiy resursi axborotdir. «Axborot» so`zi lotincha «information» so`zidan olingan bo`lib, biror ish holati yoki ish faoliyati haqida ma`lum qilish, xabar berish, biror narsa haqidagi ma`lumot, degan ma`noni anglatadi. Keng ma`noda axborot moddiy dunyoning u yoki bu tomoni va unda sodir bo`layotgan jarayonlarni bildiradi. Axborot tushunchasi inson faoliyatining barcha sohalarida foydalaniladi. Kundalik turmushda har bir mutaxassis turli xil axborotlar bilan ish yuritadi. Axborot tushunchasi bir qancha fanlarda turlicha izohlangan. Masalan: falsafada axborot inson ongiga ta`sir etib, ob`ektiv reallikni aks ettiruvchi va harakatlantiruvchi kategoriya sifatida izohlanadi. Kibernetikada, informatika fanida axborot voqea - hodisalar to`g`risidagi bilimlarni oshirish yoki mafhumlikni soddalashtirish mezoni sifatida qo`llaniladi. Komp`yuterlarni ishlatish faoliyatida esa axborotdan boshqarish funktsiyalarini amalga oshiruvchi ob`ekt sifatida foydalaniladi. Axborot tushunchasi ma`lumot tushunchasi bilan uzviy bog`liq, lekin har qanday ma`lumot axborot bo`lavermaydi. Hozirgi kunda barcha axborotlarni nisbiy holda quyidagi turlarga ajratish mumkin: 1. Texnik axborot 2. Agrobiologik axborot 3. Siyosiy axborot 4. Huquqiy axborot 5. Iqtisodiy axborot va boshqalar 6. Axborotning turlari o`zaro bog`liq bo`lib, bir-birini to`ldirib boradi. Bu axborotlar ichida iqtisodiy axborot asosiy hisoblanib, u axborot turlarining 80 foiz hajmini tashkil qiladi.

Barcha axborotlar quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Uzluksiz hosil bo`lish. 2. Harf raqamlarda ifodalanish. 3. Diskret xarakterdalik. 4. To`plash, uzatish, qayta ishlash va boshqa amallarni bajarish mumkinligi. Axborot inson bilimini oshirish va ish faoliyatini takomillashtirish uchun foydalanadigan yangi ma`lumotlardir. Axborot xalq ho`jaligining barcha tarmoqlari iste`mol etuvchi zahira bo`lib, energetika yoki foydali qazilmalar zahiralari kabi muhim ahamiyatga ega. Axborot fan va texnikani rejalashtirish natijalari haqidagi, fan va texnika ma`lumotlari bilimlarining yig`indisidir. Axborot resurslari – alohida hujjat va alohida hujjatlar to`plami, axborot tizimlaridagi hujjatlar va hujjatlar to`plamidir. O`zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish to`g`risida»gi qonunining ikkinchi moddasida «Axborot texnologiyasi» va «Axborot tizimi» atamalariga quyidagicha ta`rif berilgan: – axborot texnologiyasi axborotni to`plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish va uni tarqatish uchun foydalaniladigan uslublar, qurilmalar, usullar va jarayonlar majmuyi; – axborot tizimi axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa vositalarining axborotni to`plash, saqlash izlash, unga ishlov berish va undan foydalanish imkonini beradigan tashkiliy jixatdan tartibga solingan majmuyi. Axborot atrof - muhit ob`ektlari va hodisalari, ularning o`lchamlari, xosiyatlari va holatlari tug`risidagi ma`lumotlardir. Keng ma`noda axborot insonlar o`rtasida ma`lumotlar ayirboshlash, odamlar va qurilmalar o`rtasida signallar ayirboshlashni ifoda etadigan umummilliy tushunchadir. Informatika fani axborotga hodisalar yoki ob`ektlar to`g`risidagi tasavvurlarimizni o`zgartiruvchi, o`zaro kontseptual bog`liq ma`lumotlar, ko`rsatkichlar, negizlar va tushunchalar sifatida qaraydi. Informatikada axborot bilan bir qatorda ma`lumotlar tushunchasi ham keng qo`llaniladi.

Komp`yuterlarni ishlatish faoliyatida esa axborotdan boshqarish funktsiyalarini amalga oshiruvchi ob`ekt sifatida foydalaniladi. Axborot tushunchasi ma`lumot tushunchasi bilan uzviy bog`langan, lekin har qanday ma`lumot axborot bo`lavermaydi. Ma`lumotlarga u yoki bu sabablarga ko`ra foydalanilmaydigan, balki faqat saqlanadigan belgilar yoki yozib olingan kuzatuvlar sifatida qarash mumkin. Agar bu ma`lumotlardan biror narsa to`g`risidagi mavhumlikni kamaytirish uchun foydalanish imkoniyati tug`ilsa, ma`lumotlar axborotga aylanadi. SHuning uchun axborotni foydalaniladigan ma`lumotlar, deb atasa ham bo`laveradi. Masalan, qog`ozga telefon raqamlarini ma`lum tartibda yozib, uni boshqa kimsaga ko`rsatsangiz, u buni biror axborot bermaydigan ma`lumot sifatida qabul qiladi. Biroq, ana shu har bir telefon raqami to`g`risidagi muayyan korxona yoki tashkilot nomi, uning faoliyat turi yozib qo`yilsa, avvalgi ma`lumot axborotga aylanadi. Ma`lumotlar. Axborot iste`molchiga etib borgunga qadar bir qator o`zgarishlarga uchraydi. Oraliq bosqichlarda xabarning mohiyatiga ko`ra xususiyati ikkinchi darajaga tushib qoladi, natijada «axborot» tushunchasi nisbatan cheklangan «ma`lumotlar» tushunchasi bilan almashtiriladi. SHuning uchun ham ma`lumotlarni axborotning komp`yuterdagi tasviri deb aytish mumkin. Ma`lumotlar bir - biri bilan o`zaro bog`langan dalil va raqamlar, fikrlar to`plamini ifodalaydi. Axborot va ma`lumotlar o`rtasidagi farq ta`kidlanmaydigan hollarda ular anonim sifatida ishlatiladi. Iqtisodiy axborot - axborotning eng muhim turlaridan biri hisoblanadi. Iqtisodiy axborot ishlab chiqarish jarayonlari, moddiy resurslar, bozorlar, bank va moliya muassasalari faoliyati bilan to`g`ridan- to`g`ri bog`liqdir. Jamiyatning rivojlanish tarixida bir necha axborot inqiloblari ro`y berdi – axborotni qayta ishlash sohasida tub o`zgarishlar sodir bo`lgani tufayli ijtimoiy munosabatlarda o`zgarishlar yuzaga keldi. Bunday o`zgarishlar oqibati sifatida insoniyat jamiyati yangi sifatga ega bo`ldi.

So`ngi axborot inqilobi yangi soha – yangi bilimlarni ishlab chiqish uchun texnologiyalar, uslublar, texnik vositalarni ishlab chiqarish bilan bog`liq axborot sanoatini oldingi safga olib chiqdi. Axborot texnologiyalari, ayniqsa, telekommunikatsiyalarning barcha turlari axborot sanoatini eng muhim tarkibiy qismlaridir. Zamonaviy axborot texnologiyasi komp`yuter texnikasi va aloqa vositalari sohasidagi yutuqlarga tayanadi. Axborot texnologiyasi (AT) ob`ekt, jarayon yoki hodisaning holati haqida yangi sifat axboroti olish uchun ma`lumotlar yig`ish, qayta ishlash va uzatish (boshlang`ich axborot) vosita va uslublari jamlanmasidan foydalanadigan jarayondir. Telekommunikatsiya komp`yuter tarmoqlari va zamonaviy texnik aloqa vositalari negizida ma`lumotlarni masofadan uzatishdir. Axborot jamiyatning moddiy va texnologik negizini komp`yuter texnikasi va komp`yuter tarmoqlari, axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya aloqalari asosidagi turli xil tizimlar tashkil etadi. Axborot jamiyati - unda ishlovchilarning axborot, ayniqsa uning oliy shakli bo`lmish bilimlarni izlab topish, saqlash, qayta ishlash va amalga oshirish bilan band bo`lgan jamiyatdir. XXI asrda ilg`or mamlakatlarda fan va texnika rivojlanishining real amaliyotida nazariyotchilar yaratgan axborot jamiyati manzarasining chizgilari sekin - asta namoyon bo`lmoqda. Butun dunyo intelektual makoni elektron kvartira va kottejlarda yashovchi kishilar yagona komp`yuterlashgan va axborotlashgan jamiyatga aylanishi kutilmoqda. Istalgan turar joylar turli elektron uskunalar va komp`yuterlashgan moslamalar bilan jihozlanadi. Odamlar faoliyati asosan axborotni qayta ishlashga qaratiladi, moddiy ishlab chiqarish esa mashinalarga yuklanadi. Axborot jamiyatiga o`tishda komp`yuter va tellekommunikatsiya axborot texnologiyalari negizida yangi axborotni qayta ishlash sanoati yuzaga keladi. Bir qator olimlar axborot jamiyatiga xos xususiyatlarni quyidagicha ta`riflaydilar:

axborot inqirozi muammosi hal etildi, ya`ni axborot mo`l-ko`lligi va axborot taqchilligi o`rtasidagi ziddiyat echildi boshqa zahiralarga qiyoslaganda axborot ustuvorligi ta`minlandi; rivojlanishning asosiy shakli axborot iqtisodiyoti bo`ladi;  eng yangi axborot texnika va texnologiyalar yordamida avtomatlashtirilgan holda bilimlarni saqlash, qayta ishlash va foydalanish jamiyati shakllanadi;  axborot texnologiyasi inson ijtimoiy faoliyatining barcha sohalarini qamrab olib, umumiylik xususiyatini kasb etmoqda;  butun insoniyat tsivilizatsiyasining axborot birligi shakllanmoqda;  zamonaviy axborot vositalari yordamida har bir insonning butun tsivilizatsiya axborot zaxiralariga erkin kirishi amalga oshdi. Ushbu ijobiy tomonlardan tashqari, uning salbiy oqibatlar ham oldindan qurilgan: a) ommaviy axborot vositalarining jamiyatga tobora ko`proq ta`sir ko`rsatishi; b) axborot texnologiyalari odamlar va tashkilotlarning xususiy hayotini buzib yuborishi; v) sifatli va ishonchli axborotni tanlash muammosi mavjudligi; g) ko`pgina odamlarning axborot jamiyati muhitiga moslashishi qiyinligi. ―Axborot elitasi‖ (axborotlarni qayta ishlash bilan shug`ullanuvchi kishilar) va iste`molchilar orasida muammolar vujudga kelishi havfi. Moddiy ishlab chiqarishga yunaltirilgan sanoat jamiyatida allaqachonlar klassik iqtisodiy kategoriyalar bo`lgan bir necha asosiy zaxira turlari ma`lum, ya`ni: Moddiy zaxiralar - ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish jarayonida foydalanish uchun mo`ljallangan mehnat predmetlari yig`indisidir, masalan, xom-ashyo, materiallar, yoqilg`i, energiya, yarim tayyor masulotlar, detallar va hokazolar. Tabiiy zaxiralar – kishilarning moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini qondirish uchun jamiyat tomonidan foydalanadigan tabiat ob`ektlari, u erdagi jarayonlari sharoitlaridir. Mehnat zaxiralari – jamiyatda ishlash uchun umumiy ma`lumot va kasbiy bilimlarga ega kishilardir.

Moliyaviy zaxiralar – davlat yoki tijorat tuzilmalari ixtiyorida bo`lgan pul mablag`lari. Energetika zaxiralar – energiya quvvati mavjud mahsulotlar, masalan, ko`mir, neft` mahsulotlari, gaz, gidroenergiya, elektr energiyasi va hokazolar. Kibernetika, so`ngra hisoblash texnikasi va axborotlashtirishning paydo bo`lishi va rivojlanishi bilan axborot so`zi o`zining dastlabki ma`nosini saqlab qolgan bo`lsada, ayni paytda bir qator yangi ma`nolarga ham ega bo`ldi. Axborot deganda biz qandaydir bir tizim haqida ma`lumotlar, dalillar, bilimlar yig`indisini tushunamiz. Tizim haqidagi axborot yoki kuzatish yo`li bilan ham tabiiy, ham modelli tajribalar natijasida mavhum gipotetik tizimlarni o`rganish – mantiqiy xulosa chiqarish asosida olinishi mumkin. Tajriba o`tkazilguncha mavjud bo`lgan axborot aprior, tajribadan keyingisi – aposterior deyiladi. Axborot olish jarayoni ko`pincha statistik xususiyatga ega bo`lgani uchun tizim haqidagi axborot (ayniqsa murakkabi) determinlashgan yoki ehtimollashgan ham bo`lishi mumkin. Hozirgi paytda axborotni qanday tushunish haqida quyidagicha nuqtai nazarlar yuzaga kelgan: Jamiyat rivojlangani sari iqtisodiyot, fanlar, texnika, texnologiya, madaniyat, san`at va tibbiyot kabi sohalarning turli masalalari haqidagi mavjud ma`lumotlari, axborot zaxiralaridan foydalanishni tashkil etish intellektual va iqtisodiy hayotga tobora ko`proq ijobiy ta`sir ko`rsatmoqda. Axborot – fan va texnika rivojlanishi natijalari haqidagi fan-texnika ma`lumotlari, bilimlari yig`indisidir. Boshqacha aytganda, axborot, mazkur talqinga binoan, fan-texnika faoliyati axborot xizmati tizimining mahsuli va xom- ashyosidir. Axborot – axborot xizmati tizimlarida fan-texnika faoliyati va turli sohalarda kadrlar tayyorlashni shakllantiruvchi ma`lumotlar yig`indisidir, ya`ni axborot zaxiralarini ishlab chiqarish va iste`mol etish faqat jamiyatning intellektual hayoti bilan cheklanadi.

Ko`rinib turibdiki, bu talqinlardan birinchisi eng to`liq, axborot jarayonlari ko`p qirraligini qamrab oluvchi tushunchani bermoqda. Haqiqatdan ham, axborot jamiyat va inson faoliyatining barcha sohalariga kirib bormoqda. Axborot zaxiralari – alohida hujjat va alohida hujjat to`plami, axborot tizimlari (kutubxona, arxiv, fond, ma`lumotlar banklari, boshqa axborot tizimlaridagi xujjatlar va xujjatlar) to`plamidir. Boshqaruv karorlarini qabul qilish jarayoni ma`lumotlarning ulkan oqimida zarur axborotni ko`rib chiqish, tahlil etish va oqilona foydalanishni ko`zda tutadi. Axborot tanlash ancha mehnat talab qiladigan, demakki, qiymati yuqori jarayon. SHuning uchun uni tasniflash zarur. (2.1- rasm). Tasnif tizimini axborotga qo`llash uchun quyidagicha yondashish zarur: 1) Axborotni tahlil qilish tasnif va qiyoslash vositalari asosida bo`lishi kerak. 2) Tasnif asosiga turli omil va koordinat tizimlari qo`yilishi lozim. 3) Ayrim omil va koordinat tizimlari u yoki bu farqlarga asoslanishi mumkin, masalan aniq bir bozor va tovarlarni bilish zarur. 4) Tahlilning mohiyati va teranligi avvalo berilgan axborot turi va hajmiga bog`liq. Axborotni turli belgilarga qarab tasniflash ahamiyatli. 1. Axborot olish usuli bo`yicha quyidagilarga tasniflanadi: a) tadqiqot davomida bevosita so`rov varaqalari yordamida, telefon so`zlashuvlari va shaxsiy suhbat yo`li bilan olib borilishi mumkin; b) davriy va maxsus adabiyotlarni o`rganish orqali;

1- rasm. Axborotlarni tasniflash. v) ma`lumotlarni telefaks yoki maxsus magnitli tashuvchilar vositasida uzatish. Odatda bu axborot maxsus agentliklar so`rovi bo`yicha amalga oshiriladi. Bunday axborot u yoki bu muammo yoki muhitga muvofiqligi, shuningdek, to`laqonligi va ishonarliligi bilan ajralib turadi. Ma`lumot va xabarlarni optik disklar (kompakt disklar)da uzatish so`nggi yillarda keng ommalashdi. Ularda nafaqat matn, balki istalgan boshqa video va audio axborot yozuvlari ham uzatiladi. 2. Qayta ishlash usuliga ko`ra ma`lumotlar birlamchi, ikkilamchi, hosila, mantiqiy xulosa va yakunlarga bo`linadi. Jumladan, boshlang`ich axborot odatda voqelikda yuz beruvchi jarayonlarni kuzatish natijasida shakllanadi va qayta ishlanmasdan qayd etiladi. Ikkilamchi o`z asosiga ko`ra birlamchi ma`lumotlarga tayanadi. Hosila axborot dastlabki, ikkilamchi yoki boshqa axborotni qayta ishlash natijasidir. SHu bilan birga, tadqiqotlarda boshlang`ich axborot sifatida rejalashtirish, hisob va tahlil vazifalarini hal etish jarayonida olingan ma`lumotlar kiritiladi. SHu munosabat bilan boshlang`ich va hosila axborotni uning yuzaga kelishi muhiti va foydalanish nuqtai nazaridan ko`rib chiqish lozim. 3. Tadqiqot ob`ekti nuqtai nazaridan axborot . Eng avvalo tashqi makromuhit ta`sirini hisobga olgan holda ma`lumotlar bazasini yaratish va avtomatlashtirilgan ma`lumotlar banklaridan foydalanish uchun asoslangan yunalishni tanlash maqsadida bozor ehtiyoji va talablarini o`rganishga yo`naltiriladi. 4. Funktsional vazifasiga ko`ra axborot ni quyidagicha tasniflash mumkin: a) yangi tovarlarni ishlab chiqarish va sotishda bozorda firmaning moliyaviy va iqtisodiy ahvoli qanday bo`lishini ochib beruvchi axborot; b) bozorning aniq segmentida raqobatchilar holatini ifodalovchi axborot. v) amalda erishilganiga qaraganda ko`zlangan natijadan chetga chiqishni aniqlash bo`yicha axborot (chetga chiqish sabablarini belgilash).

Ushbu uchchala tur birdek muhim, zero, ulardan birgalikda foydalanishgina firma vazifalarini samarali hal etishni ta`minlaydi. Axborotning birinchi turi prognozlash va rejalashtirish funktsiyasi bilan; ikkinchisi hisob-kitob funktsiyasi bilan; uchinchisi nazorat va tahlil funktsiyalari bilan uzviy bog`liqdir. 5. Vazifasiga ko`ra axborot, ma`lumotnoma, tavsiyanoma, me`yoriy va signalli turlarga bo`linadi. Ma`lumotnoma axborot ko`proq tanishtiruvchi xususiyatga ega, ob`ektlarning qancha barqarorligi belgilarini tavsiflaydi va ma`lumotnomalar (spravochniklar) tizimi shaklida namoyon bo`ladi. Xorijiy ma`lumotnoma axborotini avtomatlashtirilgan ma`lumotlar banki orqali olish mumkin, ularning soni yildanyilga uzluksiz ko`payib bormoqda. Tavsiyanoma axborot o`z navbatida bosma nashrlarda e`lon qilingan va tijorat ma`lumotlar bazalaridagi ma`lumotlar tahliliga asoslangan maxsus tadqiqotlarni o`tkazish natijalariga ko`ra shakllanadi. Me`yoriy axborot asosan ishlab chiqarish sohasida shakllanadi va foydalaniladi. U ishlab chiqarishning turli elementlari rejali, miqdoriy o`lchovini tavsiflovchi ilmiy va texnik asoslangan me`yorlar tizimini aks ettiradi. Signalli axborot muhitdagi ob`ektlar faktik holatining rejasidan chetga chiqishi paydo bo`lganda yuzaga keladi. CHetga chiqish sabablari aniqlangandan so`ng ularni bartaraf etish choralari ko`riladi. 6. Taqdim etish usuliga ko`ra axborot matn, jadval, matritsa, grafik va dinamik qatorlarga bo`linadi. Matn axboroti eng ko`p rasmiylashtirilgandir, shu bois uni qayta ishlash uchun hozirgi paytda gipermatn dastur tizimi ko`rinishida maxsus dasturiy vositalar qo`llanilmokda. Bunday tizimlar matn hujjatlar ma`lumot bazasini yaratish, yuritish va foydalanish uchun mo`ljallangan. 7. Axborot o`zining barqarorligiga ko`ra o`zgaruvchan, shartli-doimiy va doimiyga bo`linadi. O`zgaruvchan axborot ob`ektlar ishlashining miqdoriy va sifat xususiyatlarini aks ettiradi. SHartli-doimiy va doimiy axborotlar muxitning doimiy

o`lchamini aks ettiradi, shu bois ular uzoq vaqt mobaynida o`zgarmas bo`lib qoladi. Axborotning taklif etilgan tasnifi boshqarish ob`ekti axborot negizini oqilona shakllantirishga imkon beradi. Axborot doimo o`z manbalariga va axborotdan foydalanuvchilarga (iste`molchilarga) ega bo`ladi. Xabarlarni, axborot manbalari axborot kommunikatsiyalari deb ataladi. Axborot tizimi uning turlari va tarkibi Axborot tizimini ishlab chiqishdan maqsad – tashkiliy loyihalash-tirish, texnologik va hakozo jihatlarini hisobga olgan holda tizim faoliyatining samaradorligini oshirishdir. O`rganilayotgan fan sohasini aks ettiruvchi ayrim xususiyatlarga ega bo`lgan tizimning ko`plab tushuncha va ta`riflari mavjud. Tizim deganda, ular orasidagi va ularning xususiyatlari o`rtasidagi aloqalar majmuiga ega bo`lgan, ya`ni bir-biriga chambarchas bog`langan qismlardan iborat butun bir ob`ektlar majmuasi tushuniladi. Bunday ta`rifdagi tizimga quyidagilarni qilib keltirish mumkin: detallar va tutashtiruvchi qurilmalardan yig`ilgan mashina; hujayralarning butun majmuini tashkil etuvchi tirik organizm; turli resurslar, bir- biri bilan bog`langan ko`plab ishlab chiqarish jarayonlari va kishilar jamoalari yaxlitligida yuzaga kelgan korxonalar va hokozo. Bunday hollarda ob`ektlar gona tizim sifatida ishlaydi, ya`ni har bir ob`ekt, kichik tizimlar umumiy tizim oldidagi yagona maqsad uchun harakat qiladi. «Tizim»ni aniqlashga quyidagi atamalar kiradi: «ob`ektlar», «aloqalar», «xususiyatlar». Ob`ektlar – tizimning bir bo`lagi yoki komponentlari bo`lib jismoniy, matematik o`zgaruvchan tenglamalar, qoida va qonunlar, texnologik jarayonlar, axborot jarayonlari, ishlab chiqarish bo`linmalari kabi ko`plab cheklanmagan qismlarga ega.

Xususiyatlar – bu ob`ektning sifatini ifodalovchi parametrlardir. Xususiyat tizimning ma`lum bir o`lchamga ega ob`ektlarini bittalab miqdoriy jihatdan bayon etish imkonini beradi. Aloqalar – ob`ektlar va ularning xususiyatlarini tizim jarayonida yagona yaxlitlikka birlashtiradi. Tizimlar tarkibi hamda asosiy maqsadlariga ko`ra farqlanadi. Quyidagi 2.1 - jadvalda turli elementlaradan iborat bo`lgan va turli maqsadlarga qaratilgan bir qancha tizimlar namuna sifatida keltirilgan. Axborot tizimlari axborot va axborot texnologiyalari kabi jamiyat paydo bo`lgan paytdan boshlab mavjud, chunki rivojlanishning turli bosqichida jamiyat o`z boshqaruvi uchun tizimlashtirilgan, oldindan tayyorlangan axborotni talab etgan. Bu, ayniqsa, ishlab chiqarish jarayonlari – moddiy va madaniy ne`matlarni ishlab chiqarish bilan bog`liq jaranlarga tegishlidir. CHunki ular jamiyat rivoji uchun hayotiy muhim ahamiyatga ega. Axborot tizimi – tegishli tashkilotlar (ob`ektlar) da faoliyat ko`rsatuvchi va turlicha tuziluvchi axborotlar uning axborot tizimini tashkil etadi. Axborot tizimlarining asosiy vazifasi – barcha resurslarni samarali boshqarish uchun tashkilotlarga kerakli bo`lgan axborotlarni ishlab chiqish, tashkilotni boshqarish uchun axborot va texnikaviy muhitni yaratishdan iborat. Iqtisodiy axborot tizimi nima ekanligini tushunib olish uchun eng avvalo uning iqtisodiy ob`ektini boshqarish tizimidagi tutgan o`rnini aniqlab olish lozim. Bu ob`ekt moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish bilan bog`liq. Kibernetik yondashuvga muvofiq boshqaruv tizimi boshqaruv ob`ekti yig`indisini va boshqaruv sub`ekti, boshqaruv apparatini o`zida namoyon etadi. So`nggisi maqsadlarni shakllantiruvchi, rejalarni ishlab chiquvchi, qabul qilingan qarorlarga talablarni moslashtiruvchi, shuningdek, ularning bajarilishini nazorat qiluvchi xodimlardan tashkil topadi. Boshqaruv tizimining ikkala komponenti to`g`ri (T) va aks (A) aloqalar bilan bog`langan. To`g`ri aloqa boshqaruv apparatidan boshqaruv ob`ektiga yunaltiradigan direktiv axborot oqimida ifodalanadi, aks aloqa qabul qilingan

qarorlarning bajarilishi haqidagi axborot teskari yo`nalishda yuboriluvchi axboroti oqimida o`z aksini topadi. Direktiv axborot boshqaruv apparati tomonidan yuzaga kelgan iktisodiy vaziyat, atrof muhit haqidagi axborot va boshqaruv maqsadlariga muvofiq holda yaratiladi. Axborot oqimlari (T va A), qayta ishlash vositalari, ma`lumotlarni uzatish va saqlash, shuningdek, ma`lumotlarni qayta ishlash bo`yicha operatsiyalarni bajaruvchi boshqaruv apparati xodimlarining o`zaro aloqasi iqtisodiy ob`ektning axborot tizimini tashkil etadi. (2.2.-rasm). Axborotlar tizimi aniq bir ob`ekt uchun yaratiladi. Samarali axborotlar tizimi boshqarish, amaliy sohalar darajalari o`rtasida farqlarni, shuningdek, tashqi holatlarni e`tiborga oladi va boshqarish funktsiyasini samarali amalga oshirish uchun zarur bo`lgan axborotnigina beradi. Axborot tizimi – boshqarish funktsiyasini amalga oshirish uchun xodimlarni turli xil axborot bilan ta`minlovchi ob`ekt haqidagi axborotni yig`ish, uzatish va qayta ishlash bo`yicha ma`lumotlar va kommunikatsiyaviy tizimni o`zida namoyon etadi. Avtomatlashtirilganlik darajasiga qarab qo`lda tayyorlanadigan, avtomatlashtirilgan va avtomatik axborot tizimlari mavjud, 2- rasm. Boshqaruv tizimi tuzilmasi Tashqi muxit haqida axborot A Tashqi muxit ta‘siri T Boshqaruv subyekti Boshqaruv apparati ( maqsad shakllantiriladi ) Boshqaruv ob‘ekti

Qo`lda tayyorlanadigan axborotlar tizimida – boshqarish yoki ma`lumotlarni qayta ishlash funktsiyalarining bir qismi avtomatik ravishda, boshqasi inson tomonidan bajariladi. Avtomatik axborotlar tizimida – boshqarish va ma`lumotlarni qayta ishlashning barcha funktsiyalari texnik vositalarda, inson ishtirokisiz amalga oshiriladi. Qo`llanish sohasiga qarab axborot tizimlarini quyidagi sinflarga ajratish mumkin:  ilmiy tadqiqotlar;  loyihalashtirishni atomatlashtirish;  tashkiliy boshqarish;  texnologik jarayonlarni boshqarish; Ilmiy AT ilmiy xodimlar faoliyatini avtomatlashtirish, statistik axborotni tahlil etish, tajribalarni boshqarish uchun mo`ljallangan. Loyihalashtirishni avtomatlashtirish AT yangi texnika ishlab chiqaruvchilar va muhandis loyihachilar mehnatini avtomatlashtirish uchun mo`ljallangan. Tashkiliy boshqarishning AT - shaxslar funktsiyalarini avtomatlashtirish uchun mo`ljallangan. Bu sinfga va sanoat (korxona) xam nosanoat ob`ektlari (bank, birja, sug`urta kompaniyasi) va ayrim ofislar (ofislar tizimlari) ni boshqarishning axborot tizimlari kiradi. Texnologik jarayonni boshqarishning axborot tizimi turli texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish uchun mo`ljallangan. (Metallurgiya, energetika va hokozolar). Dastlabki axborot tizimlari 50 – yillarda paydo bo`ldi. Bu yillarda ular maosh hisob-kitoblarini qayta ishlash uchun mo`ljallangan bo`lib, elektromexanik buxgalterlik hisoblash mashinalarida amalga oshirilgandi. Bu qog`oz hujjatlarni tayyorlashda mehnat va vaqtni bir qadar qisqartirishga olib keldi. 60-yillarda axborot tizimlariga munosabat butunlay o`zgardi. Bu tizimlardan olingan axborot davriy hisobot uchun qupgina parametrlar bo`yicha qo`llana boshlandi. Buning uchun maxsus qurilmalar talab etila boshlandi.

70-80 yillar boshlarida axborot tizimlari qarorlarni qo`llab-quvvatlovchi va tezlashtiruvchi jarayonga ega bo`lgan nazorat boshqaruvi vositalari sifatida keng foydalanila boshlandi. 80-yillar oxiridan boshlab, axborot tizimlaridan foydalanish kontseptsiyasi yanada o`zgarib bordi. Ular axborotning strategik manbai bo`lib, istalgan sohada uni tashkil etish barcha darajalarda foydalanilmoqda. Bu davrning axborot tizimlari axborotni o`z vaqtida berib, tashkilot faoliyatida muvaffaqiyatga erishishga yordam bermoqda, ya`ni tovarlar va xizmatlar yaratish, sotish, bozorlarni topish, munosib sheriklar bilan ta`minlash, arzon narxda mahsulot ishlab chiqarish va boshqarishlarga imkon yaratmoqda. Istalgan vazifalardagi axborot tizimi ishini ta`minlovchi jarayonlarni bloklardan iborat holda shartli tasavvur etish mumkin. (3. rasm). Axborot tizimidagi ishlar quyidagi maqsadda olib boriladi:  axborotga bo`lgan ehtiyojni aniqlash;  axborotning tashqi yoki ichki manbalardan kirishi;  tashqi va ichki manbalardan axborot kelishini amalga oshirish;  kirayotgan axborotni qayta ishlash va uni qulay ko`rinishda taqdim etish;  yo`nalishlarni baholash, bashoratlarni ishlab chiqish, muqobil qarorlar va harakatlarni baholash, strategiyalarni ishlab chiqish uchun axborotlardan foydalanishni tashkil etish;  mazkur tashkilot xodimi qayta ishlangan axborotlar bo`yicha teskari aloqani  tashkil etish, keladigan axborotlarni tuzatishni amalga oshirish. Axborot tizimlarining apparat va dasturiy qismi Axborotni kiritish Axborotni qayta ishlash Axborotni chiqarish Teskari aloqa Tashkilot xodimlari yoki boshqa axborot tizimi

3 – rasm. Axborot tizimidagi jarayonlar Ushbu barcha harakatlar tashkilotning axborot tizimi doirasida u yoki bu axborot texnologiyalari yordamida amalga oshiriladi. Tashkilot axborot tizimida axborot hajmining o`sishi, uni yanada murakkab usullarda qayta ishlashni tezlashtirish ehtiyoji axborot tizimining ishini tezlashtirish ehtiyoji axborot tizimining ishini avtomatlashtirish, ya`ni axborotlarni qayta ishlashni avtomatlashtirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Axborot tizimlarining ta`minotlari Qo`llash sohasidan qat`iy nazar, axborot tizimlari ma`lumotlarini qayta ishlashning deyarli barcha tizimlari ta`minlash turlari deb ataladigan tarkibiy qismlar to`plamini o`z ichiga oladi. Ularni dasturiy texnik, huquqiy, axborot tashkiliy matematik va lingvistik ta`minotlarga ajralishi qabul qilingan. (4. rasm) 4– rasm. Axborot tizimining strukturasi Axborot ta`minoti - axborot tizimlari ichki mashina axborot bazasini yaratishni tasniflash va kodlashtirish tizimlari xujjatlashtirishning unifikatsiyalashgan tizimlari, xujjat aylanmasi va xujjatlar shakli uslublarini Taexnik ta‘minot Axborot ta‘minoti Matematik ta‘minot Tashkiliy ta‘minot Dasturiy ta‘minot Huquqiy ta‘minot Axborotlar tizimi

ratsional holga keltirishni o`z ichiga olgan axborotni joylashtirish va tashkil qilish bo`yicha uslublar va vositalar yig`indisidir. Dasturiy ta`minot - hisoblash texnikasi vositasida ma`lumotlarni qayta ishlash tizimini yaratish va foydalanish dasturiy vositalari yig`indisidir. Dasturiy ta`minot tarkibiga bazaviy va Amaliy dasturiy mahsulotlar kiradi. Amaliy dasturiy ta`minot - axborot tizimi funktsional vazifalarni hal etishni avtomatlashtirish uchun mo`ljallangan dasturiy mahsulotlar yig`indisio`zida namoyon etadi. Ular ham universal vositalar (matn muharrirlari, elektron jadvallar, ma`lumotlar bazasi boshqaruv tizimlari) va ham maxsus vositalar – funktsional kichik tizimlarni amalga oshiruvchi turli xil ob`ektlar sifatida ishlab chiqilishi mumkin. Texnik ta`minot - ma`lumotlarini qayta ishlash tizimini funktsiyalashtirish uchun qo`llanuvchi texnik vositalar kompleksidir. u ma`lumotlarni qayta ishlovchi namunaviy operatsiyalarni amalga oshiruvchi qurilmalarni o`z ichiga oladi. Huquqiy ta`minot - axborot tizimini yaratish va funktsiyalashtirishni tartibga soluvchi huquqiy me`yorlar yig`indisini o`zida namoyon etadi. Axborot tizimini qayta ishlashning huquqiy ta`minoti AT buyurtmasiga va tayyorlovchi o`rtasidagi shartnomaviy o`zaro munosabatlar me`yoriy aktlari, chetga chiqishlarining huquqiy tartibga solinishini o`z ichiga oladi. Lingvistik ta`minot inson va EHM muloqotini ishlab chiqarish va ta`minlash samaradorligini oshirish uchun ma`lumotlarni qayta ishlash tizimini yaratish va ulardan foydalanishning turli bosqichlarida ishlatiladigan til vositalari yig`indisini o`zida namoyon etadi. Axborot tizimlari ma`lumotlari bilan ishlash mutaxassislarga keng yordam beradi, muhandislar va loyihachilarning ish samaradorligini oshiradi. Bunday axborot tizimlarining vazifasi – tashkilotlarga yangi ma`lumotlarni integratsiyalash va qog`oz xujjatlarni qayta ishlashga yordam berishdan iborat. Sanoat jamiyati axborot jamiyatiga aylanib borar ekan, iqtisodiyot mahsuldorligi borgan sayin bu tizimlar rivojlanishi darajasiga bog`liq bo`la boradi. Bunday tizimlar ayniqsa ishchi

stantsiyalar va ofis tizimlari ko`rinishda bugungi kunda biznesda juda tez rivojlanmoqda. Axborot tizimlarini loyihalash Axborotlar tizimini loyihalash texnologiyalari deb AT loyihasini yaratish va yangilashga yo`naltirilgan loyihalash uslub va vositalari, tashkiliy usullari va foydalaniladigan texnik vositalar yig`indisiga aytiladi. Loyihalash va ajratilgan zaxiralarning tegishli vositalaridan foydalanish sharoitida talab etiladigan iste`mol xususiyalarini qondiruvchi ma`lumotlarni qayta ishlab chiqishga yunaltirilgan mutaxassislar jamoasining faoliyati loyihalash texnologiyasining asosini tashkil etuvchi texnologik jarayoni hisoblanadi. Texnologik jarayon – harakatlarni bajarish uchun zarur bo`lgan vosita va zaxiralar, ularning izchilligi, xatti harakatlarini belgilaydi. AT texnologiyalarini loyihalash tegishli tizimning barcha hayotiy davriga tarqalishi lozim. Mazkur davrning har bir bosqichida – loyiha oldi tadqiqoti, texnik va ishchi loyihalarni yaratish, yangilash ishlarini olib borishning o`ziga xoslilarini hisobga oluvchi tegishli texnologik jarayonlar mavjud. Ko`pincha qayta ishlash tizimlarini loyihalash texnologiyasiga o`xshatiladi. Biroq bu tushunchalar o`xshash emas. Asosiy farq shundaki, dasturlash texnologiyasi bevosita dasturlash jarayoniga yo`naltirilgan. Bunda yaratilayotgan ATning tashkiliy-iqtisodiy mohiyatini loyihalashda kam e`tibor beriladi, yaratilayotgan tizimlar moslashuvchanligi darajasini oshirish zaruriyati hisobga olinmay, ishlab turgan ATdagi ergonomik omillar tahlildan chiqarib tashlanadi. ATni loyihalashda amaliy dasturlar paketi (ADP), avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari (ALT), asboblar vositalari kabi loyihalashning ayrim bazasini tashkil etuvchi dasturiy mahsulotlardan faol foydalaniladi. Bunda umumiy tendentsiya loyihalash baza quvvatini shunday oshirishdan iborat bo`ladiki, toki AT professional dasturchi xodimlarisiz yaratilsin. SHuni ta`kidlash joizki, AT ni

yaratishda loyihalash bazasi dasturiy mahsulotlarni yaratishda foydalaniladigan asboblar vositalariga qaraganda ancha muhim rol` o`ynaydi. AT loyihalash jarayoni natijasi loyihali qarorlar xujjatlari, shu jumladan, tizim yaratgan dasturlarini o`z ichiga oluvchi loyihadir. Ma`lumki, istalgan tashkiliy - iqtisodiy boshqaruv tizimi ob`ektiv ravishda o`zgarishlarga uchraydi: u yoki bu ko`rsatkichlar hisob kitob uslubi, kirish va chiqish xujjatlari shakllari, shuningdek, hisob - kitob natijalarini olish reglamentiga talablar va boshqalar o`zgarmoqda. Loyihalash jarayonlarini rasmiylashgan aks ettirish usuli asosida AT ishlab chiqarish jarayonlarini bazali konstruktsiyasi sifatida loyihalashning texnologik operatsiyasi tushunchasi yotadi. Xalq xo`jaligi tarmoqlarining asosiy vazifasi davr talabiga javob beradigan mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etish ana shu vazifaning bajarilishini ta`minlash va boshqarish zimmasi yuklatilgan. Axborot boshqaruvning negizi hisoblanadi. Boshqarish tizimining holati axborot bilan belgilanadi. Axborot jarayoni boshqaruv sifatida qaralar ekan, bunda quyidagi asosiy uch bosqich ko`zda tutiladi: 1) Boshqariladigan ob`ekt holati to`g`risidagi axborotlarni to`plash, saralash, qayd qilish, uzatish va saqlash. 2) Olingan axborotlar ustida ishlash. 3) Boshqaruvchi axborotni (boshqaruv qarorini qabul qilish. YUqoridagi bosqichlarni amalga oshirish natijasida ob`ekt bir holatdan ikkinchi holatga o`tadi va boshqaruv jarayonida turli axborotlarni hosil qilinadi. Axborot tizimlarni loyihalashtirishning boshlang`ich materiali bo`lib, boshqarish ob`ekti tahlilining natijalari, avvalo ma`lumotlarni qayta ishlash tizimi yordamida hal etuvchi boshqarish tizimi funktsiyalari va vazifalarini aniqlashga xizmat qiladi. Funktsional tuzilmadan kelib chiqib, funktsional tizimlarni amalga oshirish uchun qo`llaniladigan matematik model va algoritmlar aniqlanadi yoki ishlab chiqiladi. Bundan keyin zarur axborot tarkibi, uni tashkil etish usullari aniqlanadi,

zarur dasturiy va texnik ta`minot tanlovi yoki ishlab chiqilishi amalga oshiriladi, xodimlarning tashkiliy va funktsional majburiyatlari aniqlashtiriladi. Huquqiy ta`minot AT ishlashi sharoitida boshqarishning tashkiliy tuzilmasi elementlari o`zaro aloqasi qoidalarini mustahkamlaydi. Axborot texnologiyalarining tadrijiy yuli uyushgan biznesning yangi modellari rivojlanishi bilan yaqindan shunday bog`likki, bu jarayonlar ko`pincha yagona bir butunlik sifatida qabul qilinadi. Kompaniyalarning AT samaradorligini oshirishga intilishi ancha takomillashgan apparat va dasturiy vositalarning paydo bulishini rag`batlantiradi, ular o`z navbatida, foydalanuvchilarni ATni muntazam yangilashga undaydi. ATni ishlab chiqishdan oldin, korxona mutaxassislari bilan birgalikda, ushbu loyihani ishlab chiqib, tadbiq etish maqsadga muvofiqmi, yo`qmi degan savolga javob berishlari kerak. Aks holda ATni korxona faoliyatida qo`llash natijasida kutilgan samaraga erisholmaslik mumkin. Bundan tashqari, mavjud muammoni avtomatlashtirish usulida echishda bozorda taklif qilinayotgan AT qo`llash mumkin yoki mumkin emasligini ham ko`rib chiqish maqsadga muvofikdir. Bu holda ATni ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq qilish orasidagi vaqt bir necha marotaba kisqarishi mumkin. Tizimli tadqiqot asosida ko`rilayotgan muammoga tegishli bo`lgan barcha masalalar majmuasi tizimlar nazariyasiga asoslangan holda qabul qilinib, ularning orasidagi mavjud aloqalarni ko`rsatish kerakdir. Ushbu ATni ishlab chiqish bosqichi muammoni har tomonlama o`rganib chiqadi va tizimni loyihalash uchun zamin tayyorlaydi. Loyihalash bosqichida, muammoga tegishli barcha kirish (birlamchi), oraliq (agar mavjud bo`lsa) va chiqish xujjatlarining o`zaro bog`liqligi va ularning formalari komp`yuterga kiritishda osonlashtirish holiga keltiriladi. Xujjatlardagi ortiqcha ma`lumotlar chiqarib tashlanadi. Tasdiqlangan loyihani zamonaviy dasturlash tillari asosida komp`yuterning ichki tiliga o`tkaziladi. Bu jarayon judayam murakkab bo`lib, yuqori saviyali dasturlovchilarni jalb qilishni talab etadi.

Hozirgi paytda iqtisodiy tizim infratuzilmasining muhim qismini savdo kompaniyalari tashkil etadi. Ularning bosh vazifasi iste`molchilar buyurtma beradigan tovarlarni savdo kompaniya bo`linmalari, savdo tashkilotlari kompaniya bo`linmalari va vakolatxonalari orqali iste`molchiga o`z vaqtida etkazib berish va samarali sotishdir. Savdo kompaniyalarida logistika muhim rol` o`ynaydi. Agar unga tegishli bo`lgan muammolar doirasini jamlikda ko`rib chiqilsa, unda turli tuman oqimlarini boshqarish masalalari ular uchun umumiy bo`ladi. Bozor munosabatlari sharoitida moddiy texnika bazasini takomillashtirish me`yorlari o`zining ilgarigi ahamiyatini yo`qotadi. Har bir xo`jalik sub`ekti aniq bir vaziyatni mustaqil baholaydi va qarorlar qabul qiladi. Dunyo savdo tajribalarining guvohlik berishicha, kimki logistika sohasida o`kuvli bo`lsa va uning uslublarini puxta egallasa, raqobatli kurashda peshqadamlikni qo`lga kiritadi. Bu o`rinda logistikaning namunaviy biznesjarayonlari, tashkiliy-shtat tuzilmasi, xizmat ko`rsatish ishi texnologiyasi ko`rib chiqiladi. Logistika xizmati kechadigan biznes jarayonlar bayoniga bevosita o`tishdan avval, savdo kompaniyalarida qo`llaniluvchi biznes-tizimlar va biznes-jarayonlar ta`riflarini beramiz. Biznes-tizimning tugal maqsadi – mahsulotni sotish bo`lgan ko`plab biznes-jarayonlar bilan bog`liq holda namoyon bo`ladi. Mahsulot deganda tovarlar, xizmatlar va axborot tushuniladi. Biznes-jarayonning tugal maqsadi – mahsulotni sotish bilan bog`liq bo`lgan o`zaro ichki tobe funktsional harakatning gorizontal pog`onasini o`zida namoyon qiladi. Odatda biznes-jarayonlarning quyidagi kategoriyalari farqlanadi; a) biznes - tizimga daromad keltiruvchi mahsulotni sotish jarayonlari (gorizontal); b) mahsulotni sotish gorizontal biznes-jarayonlarini realizatsiya qilishda daromad olish bilan samarali rejalashtirish, boshqarishni ta`minlovchi rejalashtirish va boshqarish jarayonlari (vertikal); v) harakatlarni bevosita nuqtasiga mahsulotni etkazib berish va joylashtirishni ta`minlovchi zaxirali jarayonlar (vertikal);

d) mavjud texnologiyalarni o`zlashtirish uchun zarur bo`lgan yordamchi jarayonlar o`zgartirishlar jarayonlari (vertikal). Logistika xizmati biznes-jarayonlari doirasiga quyidagi asosiy vazifalar amalga oshiriladi:  tovarlar turkumini olish va jo`natish muddatlarini kelishish;  agentlik transport bo`yicha axborotini tahlil qilish;  tovarlar etkazib berishning qulay yullarini belgilash;  kompaniya omborida tovarlarni qabul qilish va saqlash;  bo`lim va kichik do`konlar buyurtmalarini qayd etish;  tovarni kompaniya omboriga qaytishini nazorat qilish. Savdo kompaniyasining korporativ axborot tizimi (KAT) foydalanuvchilarning turli tipiga qarab lokal va uzoqlashtirilgan ish joylarini birlashtiruvchi kengaygan tarmoqni o`zida namoyon etadi. KAT asosiy biznes-markazlariga aloqador bo`lgan tashkilotlarning axborot tizimlari bilan aloqani ta`minlaydi. KATning asosiy elementlari quyidagilar;  markaziy ofisni lokal hisoblash tarmog`i (LXT);  vakolatxonalar LXTsi;  kompaniya savdo bo`linmalarining terminallari;  savdo agentliklaridagi portativ agentliklar;  omborxona zaxiralarini rejalashtirish va qulaylashtirish. logistika xizmatining avtomatlashtirilgan ish joylari (AIJ) tarkibiga quyidagilar kiradi:  AIJ logistika buyicha direktor o`rinbosari;  AIJ mijozlar xizmati boshlig`i; AIJ mijozlar xizmati boshlig`ining yordamchisi. Logistika xizmatining AIJsi quyidagi jarayonlarni avtomatlashtirish uchun mo`ljallangan:  Transport oqimlarini rejalashtirish;  tovarlarni ta`minotchilar, savdo korxonalari, kompaniya vakolatxonalari va savdo bo`limlaridan olib kelishni rejalashtirish;  omborxona operatsiyalarini hisob-kitob qilish;

 transport korxonalari bilan shartnoma qilish;  tashuvchilar faoliyatini tahlil qilish va tashish xarajatlarini belgilash;  omborxonalar inventerizatsiyasi aktlarini hisobga olish. AT ma`lumotlar bazasining asosiy tuzilmaviy elementlari quyidagilar mahsulot, shartnoma, ta`minotchi, iste`molchi, omborxona, buyurtma, mahsulotni qaytarish, xarajat qog`ozi, miqdor, akt, tavsifnoma, tashuvchi. Ta`kidlab o`tilganidek, zamonaviy sharoitda logistika ko`pgina kompaniyalar uchun muhim rol` o`ynaydi. SHu bois biznes jarayonlarini tashkil etish va qayta tashkil etishsiz, shuningdek, logistika xizmatining axborot tizimini tashkil qilmay turib, kompaniyada samarali ish olib borish mumkin emas. Axborot texnologiyalari Texnologiyalar. «Texnologiya» – grekcha so`z bo`lib (techne) san`at, maxorat, ustalik, biror ishni uddalay olishni anglatadi. Bu ma`lum bir jarayonga nisbatan qo`llanilgan texnik jarayondir. Jarayon - deganda oldiga qo`yilgan maqsadga erishishga yo`naltirilgan xattiharakatlar muayyan jamlanmasi tushuniladi. Ushbu jarayon ma`lum odam tomonidan tanlangan strategiya bilan belgilanadi va turli xildagi vositalar, usullar yordamida amalga oshiriladi. Umumiy hollarda texnologiya deganda, mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida amalga oshiriladigan xom-ashyo, material yoki uning yarim tayyor shakli, xususiyati, holatining o`zgarishi, uni qayta ishlash, tayyorlash usullarining majmui tushuniladi. Bu biror bir ishni yuqori darajada uddalash deganidir. Axborot texnologiyalari to`g`risida gap ketganda, material sifatida ham, mahsulot sifatida ham axborot ishtirok etadi. Biroq, bu ob`ekt, jarayon yoki hodisa to`g`risidagi sifat jihatidan yangi ma`lumot bo`ladi. Texnologiya xodimning axborot bilan ishlash usuli va uslubi hamda texnik vositalar orqali namoyon bo`ladi.

Moddiy ishlab chiqarish texnologiyalari deganda, xom-ashyo yoki materalning holati, xususiyatlari, shakllarini qayta ishlash, tayyorlash, o`zgartirish, vosita va uslublari jamligini belgilovchi jarayon tushuniladi. Texnologiya moddiy mahsulot olish maqsadlarida materiyaning sifati yoki boshlang`ich holatini o`zgartiradi. (2.5. rasm) 5.- rasm. Axborot texnologiyasi moddiy zaxiralarni qayta ishlash texnologiyasi analogi sifatida. Moddiy ishlab chiqarish texnologiyalari maqsadi - inson yoki tizim ehtiyojlarini qondiruvchi mahsulotlarni ishlab chiqarishdir. Axborot texnologiyalarining maqsadi esa inson tahlil qilishi uchun axborotni ishlab chiqarish va uning asosida biror bir xatti harakatni bajarish bo`yicha qaror qabul qilishdir. Axborot texnologiyasi ob`ekt, jarayon yoki hodisa (axborot mahsuloti) ning holati haqidagi yangi sifat axborotini olish uchun ma`lumotlarni to`plash, qayta ishlash va uzatishning vosita va uslublari jamlanmasidan foydalanuvchi jarayondir. Ma`lumki, turli texnologiyalarni moddiy zaxiralarga qo`llab borib, turli mahsulotlarni olish mumkin. Axborotni qayta ishlash texnologiyalari uchun ham bu narsa adolatli bo`ladi. Moddiy va axborot texnologiyasining asosiy komponentlarini qiyoslash quyidagi 2-jadvalda ko`rsatilgan. 2-jadval Texnologiyalarning asosiy komponentlarini qiyoslash Mahsulotlarni ishlab chiqarishning asosiy texnologiyalar komponentlari Moddiy Axborot Xom-ashyo va materiallarni tayyorlash Ma`lumotlar yoki boshlang`ich axborotni yig`ish Moddiy mahsulotni ishlab Ma`lumotlarni qayta ishlash va Moddiy zahiralar Moddiy ishlab chiqarish texnologiyalari Mahsulot Ma‘lumotlar Axborot texnologiyasi Axborot mahsuloti

chikarish sernatija axborot olish Ishlab chiqarilgan maxslotlarni iste`molchiga sotish Sernatija axborotni uning asosida karorlar qabul qilish uchun foydalanuvchiga uzatish Axborot texnologiyasi avtomatlashgan va an`anaviy (qog`oz) ko`rinishda amalga oshiriladi. Avtomatlashtirish hajmi va texnik vositalardan foydalanish turi aniq bir texnologiyaning mohiyatiga bog`liq. Avtotomatlashtirish – bir inson ish faoliyatini mashina va mexanizmlar bilan almashtirish demakdir. U texnik, tashkiliy va iqtisodiy mazmundagi xatti- harakatlar hamda tadbirlar kompleksidan iborat bo`lib, ishlab chiqarish jarayoni, boshqaruv jarayonining u yoki bu ishini amalga oshirishda inson ishtirokinining qisman yoki butunlay imkonini beradi. Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyasi (AAT) – boshqaruv vazifalarini hal etish uchun tizimli tashkil etilgan jarayonlarni amlga oshirish usul va vositalari majmuidir. U hisoblash texnikasi va aloqa vositalaridan foydalaniladigan rivojlangan dasturiy ta`minotni qo`llash bazasida bajariladi. Madomiki, axborot texnologiyasini amalga oshirishdagi texnik vositalarning asosiy qismini komp`yuter texnikasi tashkil etar ekan, bu o`rinda axborot texnologiyasi, tushuniladi. Avtomatlashtirilgan axborot tizimi ta`minlovchi va funktsional qismlarga ega. (6. – jadval) Ta`minlovchi qism Texnik ta`minot Axborot ta`minoti Matematik ta`minot Tashkiliy ta`minot Lingvistik ta`minot Uslubiy ta`minot Dasturiy ta`minot Huquqiy ta`minot Ergonomik ta`minot Funksional qism

Avtomatlashtirilgan axborot tizimi 58 6 - rasm. Avtomatlashtirilgan axborot tizimi Ta`minlovchi qism axborot, texnik, matematik, dasturiy, tashkiliy, huquqiy va lingvinistik ta`minotdan iborat bo`ladi. Avtomatlashtirilgan axborot tizimiga quyidagilar kiradi: odam (xodim), texnik vositalar va dasturiy ta`minot. Ular birgalikda boshqaruv usullari uchun ma`lumotlarni qayta ishlaydi. (7-rasm). Insonning kundalik mehnat faoliyati tashqi muxit to`g`risidagi axborotlarni qabul qilish va to`plash, turli masalalarni echish uchun zarur bo`lgan ma`lumotlarni aniqlash, qayta ishlash kabi amallarni bajarish bilan bog`liq bo`ladi. SHu sababli, ham yuqoridagi amallar majmuasi, ularni tadbiq etish usullarini vositalari axborot tizimlarini (AT) yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Axborot texnologiyalarining asosiy maqsadi foydalanuvchilarni tegishli sohaga taaluqli bo`lgan axborot bilan ta`minlashiga qaratilgan. EHMlar yaratilishi natijasida avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini (AAT) hosil qilish imkoniyatlari paydo bo`ldi. Zamonaviy axborot texnologiyalari –shaxsiy komp`yuterlar va telekommunikatsiya vositalaridan foydalangan holda foydalanuvchi ishining do`stona interfeysli, axborot texnologiyasidir. Avtomatlashtirlganaxborot tizimi

7 - rasm. Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarini funktsional tashkil qilinishi.  Zamonaviy axborot texnologiyalarining uch asosiy tamoyili:  komp`yuterli interaktiv (muloqotli) ish rejimi;  boshqa dasturli mahsulotlar bilan integratsiyalashlik (tutashish), o`zaro aloqa:  ham ma`lumotlar, ham vazifaning qo`yilishi jihatidan o`zgarishlar jarayonlarining moslashuvchanligi. Bugungi kunda ta`minlovchi ZAT va funktsioanl ZAT haqida gapirish mumkin. Ta`minlovchi ZAT turli vazifalarni hal qilish uchun xilma-xil predmetli sohalarda asboblar majmui sifatida foydalanilishi mumkin bo`lgan axborotni qayta ishlash texnologiyasidir. Ta`minlovchi turidagi axborot texnologiyalari vazifalarga yo`naltirilgan sinflarga nisbatan tasnif qilinishi mumkin. Funktsional ZAT ta`minlovchi ZATlarning shunday modifikatsiyasini o`zida namoyon etadiki, unda predmetli texnologiyalardan birortasi realizatsiya qilinadi. Masalan, bank kredit bo`limi xodimining EHMdan foydalaniladigan ishi qarz oluvchining kredit olish qobilyatni baholashning bank texnologiyalari yig`indisi, kredit shartnoma va O dam ( )xodim Texnik vositalar Dasturiy ta‘minot Boshqaruv usullari Axborot ta‘minoti Amaliy das. ta‘minot Tizimli das. ta‘minot Boshqaruv modeli

tezkor majburiyatlar, to`lovlar grafik hisob-kitobi va biror - bir axborot texnologiyalarida amalga oshirilgan boshqa texnologiyalarni shakllantirishni albatta ko`zda tutadi: matnli protsessordagi MBBT va hokazo. Predmetli texnologiya va axborot texnologiyalari bir-biriga ta`sir etadi. Masalan, plastik kartochkalarning moliyaviy axborot tashuvchiligi predmetli texnologiyalarni tubdan o`zgartiradi, bu tashuvchisiz mavjud bo`lmagan imkoniyatlarni beradi. Misol tariqasida kartoteka bilan ishlash bank texnologiyasini keltirish mumkin, u moliyaviy nazorat motivlari bo`yicha shaxsiy hisob raqamining yopilishi tufayli qayta ishlashga tushgan va bajarilmagan xujjatlarni o`z ichiga oladi. Bu holda avval hisob raqami yoziladi, so`ngra, agar axborot texnologiyasi qo`llansa, bu yozuv kartoteka raqami bilan shunday belgilanadiki, hisob raqamidagi qoldiqni kamaytiruvchi barcha boshqa xujjatlar ushbu kartotekaga tushishi kerak. Axborot texnologiyalari komp`yuterda saqlanuvchi ma`lumotlar ustida turli murakkablik darajasidagi operatsiyalar, amallar, bosqichlarni bajarishning aniq reglamentli qoidalaridan tashkil topadi. Axborot texnologiyasining asosiy maqsadi – axborotni saqlash va uzatishni tashkil etish. Axborot tizimi axborotni qayta ishlashning axborot-komp`yuter tizimini o`zida ifodalaydi. Axborot texnologiyalari asoslari Axborot tizimi funktsiyalarini amalga oshirishni unga yunaltirilgan axborot texnologiyalarini bilmasdan turib mumkin emas. ZAT axborot jamiyatida axborotni o`zgartirish jarayonlari haqidagi zamonaviy tasavvurlarni aks ettiruvchi ancha keng tushuncha. Axborot tizimlari ishining muvaffaqiyat garovi – boshqaruv va komp`yuter axborot texnologiyalaridan oqilona uyg`unlikda foydalanishda. Axborotni markazlashgan holda qayta ishlash EHM hisoblash markazlarida tarixan dastlab yuzaga kelgan texnologiyadir. Katta EHM bilan jixozlangan jamoaviy foydalanuvchi yirik HM (VTS)lari yaratildi. Bunday EHMlarni qo`llash katta miqdorda kirib kelayotgan axborotni qayta ishlash va bu asosida foydalanuvchiga beriladigan axborot mahsulotlarining xilma-xil turlarini olish

imkonini beradi. Bunday texnologik jarayon 60-70 yillar korxona va tashkilotlar hisoblash texnikasi bilan etarli jihozlanmaganligiga bog`liq. Markazlashtirilgan texnologiya uslubiyatining afzalliklari:  foydalanuvchining ma`lumotlar bazasi ko`rinishidagi katta axborot oqimiga va keng nomenklaturadagi axborot mahsulotlariga murojaat etish imkoniyatlari; markazlashtirilgan qabul qilinishi tufayli axborot texnologiyalarini rivojlantirish va takomillashtirish bo`yicha uslubiy qarorlarni tadbiq etishning nisbatan engilligi. Bunday uslubiyatning kamchiliklari kuyidagilar: a) foydalanuvchi tezkor axborot olishiga qulaylik yaratmaydigan quyi xodimlarning cheklangan mas`uliyati, bu hol boshqaruv qarorlarini to`g`ri ishlab chiqishga to`sqinlik qiladi; b) axborotni olish va undan foydalanish jarayonida foydalanuvchi imkoniyatlarining cheklanganligi. Axborotning nomarkazlashtirilgan holda qayta ishlashi 80-yillarda shaxsiy komp`yuterlarning paydo bo`lishi va telekommunikatsiya vositalarining rivojlanishi bilan bog`liq. U avvalgi texnologiyani jiddiy siqib chiqardi, chunki u foydalanuvchiga axborot bilan ishlashda keng imkoniyatlar berdi va uning tashshabbusini cheklamaydi. • Bunday uslubiyatning afzalliklari quyidagilardir: • foydalanuvchi tashabbuslariga keng sharoit ta`minlovchi tuzilmaning moslashuvchanligi; • xodimlar quyi bo`g`ini mas`uliyatining kuchayishi: • markaziy komp`yuterdan foydalanish ehtiyoji va tegishlicha HM tomonidan nazorat qilinishi; • komp`yuter aloqa vositalaridan foydalanish tufayli foydalanuvchi ijodiy imkoniyatining ancha to`liq amalga oshishi. Biroq bu uslubiyat o`z kamchiliklariga ega: ko`p sonli noyob ishlanmalar tufayli standartlashtirishning murakkabligi; • IM tavsiya etadigan standartlar va tayyor dasturiy mahsulotlarni foydalanuvchi psixologik tomondan qabul qilmasligi;

• Mahalliy joylarda axborot texnologiyasi darajasining rivojlanishi bir tekis emasligi. Markazlashgan va nomarkazlashgan axborot texnologiyalarining bayon etilgan afzallik va kamchiliklari ham bu yondashuvni oqilona qo`llash zaruriyatiga olib keladi. Bunday yondashuvni oqilona uslubiyat deb nomlaymiz. Bu holda majburiyat quyidagicha taqsimlanadi: • HM axborot texnologiyalaridan foydalanishning strategiyalarini ishlab chiqish, foydalanuvchilarga ishda ham, o`qishda ham yordam berish; • Axborot texnologiyasidan foydalanuvchi xodim HM ko`rsatmalariga bo`ysunishi, o`zining mahalliy tizim va texnologiyalarini tashkilotning umumiy rejasiga muvofiq holda ishlab chiqishni amalga oshirmog`i lozim. Axborot texnologiyasi axborot tizimi ichidagi texnologiya sanaladi. Axborot texnologiyasi tizimdagi ma`lumotlar, axborotlar bilan operatsiyani amalga oshiradi. Axborot tegishli muammoga qaratilgan bo`lib, qarorlar qabul qilish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Axborot hal etilishi lozim bo`lgan vazifaga muvofiq va ushbu vazifani hal etuvchi xodimning qobiliyatiga muvofiq qayta ishlanadi. Axborot texnologiyalarining turlari Ma`lumotlarni qayta ishlashning axborot texnologiyalari puxta tuzilgan vazifalarni hal qilish uchun mo`ljallangan, ularga ko`ra zarur kirish ma`lumotlari mavjud. Bu texnologiya boshqaruv mexnatining ayrim mayda, doimo takrorlanuvchi operatsiyalarni avtomatlashtirish maqsadlarida yuqori bo`lmagan malakali xodimlarning operatsiyaviy (ijrochilik) faoliyati darajasida qo`llanadi. SHu bois axborot texnologiyalari tizimlarini bu darajada qo`llash xodimlar mehnati samaradorligini ancha oshiradi, ularni mayda operatsiyalardan ozod etadi, ehtimol, hatto xodimlar sonini qisqartirish zaruratiga olib keladi. Operatsiyaviy faoliyat darajasiga quyidagi vazifalar hal kiradi: • firma amalga oshiradigan operatsiyalar haqida ma`lumotlarni qayta ishlash;

• firmadagi ishlarning ahvoli haqida davriy nazorat hisobotlarin tuzish; • istalgan joriy savollarga javob olish va ularni qog`oz xujjatlari yoki hisoblariko`rinishida rasmiylashtirish. Ma`lumotlarni qayta ishlash quyidagi jihatlar bilan boshqa texnologiyalardan ajralib turadi: • ma`lumotlarni qayta ishlash buyicha firmaga zarur bo`lgan vazifalarni ajarish; Har bir firma o`z faoliyati haqida ma`lumotlarga ega bo`lish va saqlashga qonunan haqli. Ular firmada nazoratni ta`minlash va qo`llab-quvvatlash vositasi sifatida foydalanishi mumkin. SHu bois istalgan firmada ma`lumotlarni qayta ishlash axborot tizimi albatta bo`lishi va tegishli axborot texnologiyasi ishlab chiqilishi lozim faqat yaxshi tuzilgan vazifani hal etish mumkin; • odam kam qatnashadigan avtomatik rejimdagi asosiy ish hajmini bajarish; • taftish jarayonida firma faoliyati boshidan oxirigacha va oxiridan boshigacha • ketma-ketlik tartibida tekshiriladi; • voqealar ketma-ketligiga urg`u berish. Ma`lumotlarni qayta ishlash axborot texnologiyasining asosiy komponentlari va xususiyatlari quyidagicha: ma`lumotlar jamlanmasi. Firmaning mahsulot yoki xizmatlar ishlab chiqarshiga qarab uning har bir hatti-harakati haqida tegishli ma`lumotlar yozuvi bo`ladi. Odatda tashqi atrofga tegishli firma hatti-harakatlari u ishlab chiqaradigan operatsiya sifatida alohida ajralib turadi. Ma`lumotlarni qayta ishlash. Firma faoliyatini aks ettiruvchi kelib tushayotgan ma`lumotlardan axborotni yaratish uchun quyidagi operatsiyalardan foydalaniladi: tasnif va guruhlash. Boshlang`ich ma`lumotlar odatda bir yoki bir necha ramzlardan tashkil topgan kodlar ko`rinishida bo`ladi. Ob`ektlarning ayrim belgilarini ifodalovchi bu kodlar yozuvlarni aynan o`xshatish va guruhlash uchun foydalanadi; yozuvlar izchilligini tartibga solishga yordam beruvchi saralash; arifmetik va mantiqiy operatsiyalarni o`z ichiga olgan hisoblashlar; ma`lumotlar sonini kamaytirish uchun xizmat qiluvchi yiriklashtirish yoki agregatlashtirish;

Ma`lumotlarni saqlash. Operatsiyali faoliyat darajasidagi ko`pgina ma`lumotlarni keyinchalik foydalanish uchun yoki boshqa darajada saqlash zarur. Ularni saqlash uchun ma`lumotlar bazasi yaratiladi. Hisobotlar (xujjatlar) ni yaratish. Ma`lumotlarni qayta ishlash axborot texnologiyasida firma rahbariyati va xodimlari uchun hujjatlar yaratish lozim. Boshqarishning axborot texnologiyalarining maqsadi qarorlarni qabul qilishga aloqasi bo`lgan barcha firma xodimlarining axborot extiyojlarini qondirishdir. U boshqarishning istalgan darajasida foydali bo`lishi mumkin. Boshqaruvning axborot texnologiyasi xilma-xil turdagi hisobotlarni yaratishga mo`ljallangan. Doimiy hisobotlar belgilangan grafikka muvofiq yaratiladi. Maxsus hisobotlar boshqaruvchilar so`rovi bo`yicha yoki kompaniyada biror-bir rejalashtirilmagan hodisa ro`y berganda yaratiladi. Qiyosiy hisobotlar turli manbalardan olingan yoki turli belgilarga ko`ra tasniflangan va qiyoslash maqsadlari uchun foydalaniladigan ma`lumotlarni o`z ichiga oladi. Favqulotda hisobotlar istisno tariqasidagi ma`lumotlarni qamrab oladi. Boshqaruvni qo`llab quvvatlash uchun hisobotlardan foydalanish chetga chiqishlar bo`yicha boshqarish deb ataladigan jarayonni amalga oshirishda, ayniqsa, samaralidir. Avtomatlashtirilgan ofis firma boshqaruvining barcha darajadagi menejerlari uchun (faqat xodimlar ichki firma aloqasini qo`llab-quvvatlash uchungina emas), balki ularga tashqi muhit bilan yangi kommunikatsiya vositalarini taqdim etishi jihatidan ham diqqatni o`ziga tortadi. Avtomatlashtirilgan ofisning axborot texnologiyasi kommunikatsiya jarayonlarini ham tashkilot ichida, ham tashqi muhit bilan axborot uzatish va u bilan ishlashning komp`yuter tarmoqlari va zamonaviy vositalar negizida tashkil etish va qo`llab-quvvatlashdir. Hozirgi paytda ofisni avtomatlashtirish texnologiyasini ta`minlovchi komp`yuter va nokomp`yuter texnik vositalar uchun bir necha o`nlab dasturiy mahsulotlar ma`lum: matnli protsessor, jadvalli protsessor, elektron pochta, elektron kalendar`, audiopochta, komp`yuterli va telekonferentsiyalar, shuningdek, boshqaruv faoliyatining maxsus dasturlari kiradi. Qaror qabul qilishni qo`llab-quvvatlashning tizimi tarkibiga uch asosiy qism:

• ma`lumotlar bazasi, modellar bazasi va tizim osti dasturi kiradi. So`ngisi ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimi(MBBT), modellar bazasini boshqarish tizimi (ModBBT) foydalanuvchi va komp`yuter o`rtasidagi interfeys bilan boshqarish tizimidan iborat. Ma`lumotlar bazasi qarorlarni qabul qilishni qo`llab-quvvatlashning axborot texnologiyasida muhim rol` o`ynaydi. Ma`lumotlar bevosita foydalanuvchi tomonidan matematik modellar yordamida hisob-kitoblar uchun foydalanishi mumkin. Ma`lumotlarning bir qismi axborot tizimidan operatsiyaviy darajaga kelib tushadi. Ulardan samarali foydalanish uchun bu ma`lumotlar oldindan qayta ishlanishi lozim. Firma operatsiyalari haqidagi ma`lumotlardan tashqari, qaror qabul qilishni qo`llab-quvvatlash tizimi ishlashi uchun boshqa ichki ma`lumotlar, masalan, xodimlarning harakati haqidagi ma`lumotlar talab etiladi. Ular o`z paytida kiritilishi lozim. Boshqarishning yuqori darajalarida qaror qabul qilishni amalga oshirish uchun tashqi manbalardan olinadigan ma`lumotlar ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Ichki ma`lumotlardan farqli ravishda tashqi ma`lumotlar odatda ularni yig`ishga ixtisoslashgan tashkilotdan sotib olinadi. Hozirgi paytdagi ma`lumotlar bazasiga yana bir ma`lumotlar manbai -yozuvlar, xatlar, shartnomalar, buyruqlarni o`z ichiga olgan xujjatlarni kiritish haqidagi masala keng tadqiq etilmoqda. Modellar bazasi. Modellarni yaratishdan maqsad ayrim ob`ekt yoki jarayonlarni tasvirlash va qulaylashtirishdir. Modellardan foydalanish qarorlarni qabul qilishni qo`llab-quvvatlash tizimida tahlil o`tkazishni ta`minlaydi. Muayyan algoritmlar yordamida muammoning matematik talqiniga asoslangan modellar qarorlarni to`g`ri qabul qilish uchun foydali axborotni topishga qulaylik yaratadi. Axborot tizimlari tarkibida modellardan foydalanish statistik uslublar va moliyaviy tahlil uslublarini qo`llashdan boshlanadi. Foydalanish maqsadlari bo`yicha modellar ayrim ko`rsatkichlarning eng quyi yoki eng yuqori nuqtalarini topish bilan bog`liq optimallashgan va ayrim tizimlar ishini bayon etuvchi va boshqaruv maqsadlari uchun mo`ljallanmagan tasvirlovchiga bo`linadi. Baholash

usuliga ko`ra, modellar boshlang`ich ma`lumotlarning aniq bir qiymatida bir son bilan o`zgaruvchilarni baholashda foydalanuvchi deterministik va boshlang`ich ma`lumotlar ehtimoliy xarakteristikalarda berilganligi tufayli bir necha parametrlar bilan o`zgaruvchilarni baholovchi statistikga tasniflanadi. Qaror kabul qilishini qo`llab-quvvatlash tizimlarida modellar bazasi strategik, taktik va operativ modellardan iborat bo`ladi. Ular, shuningdek, elementlarni tuzishda foydalaniladigan model bloklar, modullar va ish tartiblari jamlanganligi ko`rinishidagi matematik modellarni ham o`z ichiga oladi. Strategik modellar boshqaruvining oliy darajasida tashkil qilish maqsadlari, unga erishish uchun zarur bo`lgan zaxiralar hajmlari, shuningdek, bu zaxiralarni sotib olish va ulardan foydalanish siyosatini o`rnatish uchun ishlatiladi. Taktik modellar o`rta bo`g`in boshqaruvchilari tomonidan mavjud zaxiralardan foydalanishni taqsimlash va nazorat qilish uchun qo`llaniladi. Ulardan foydalanishning ehtimoliy sohalari orasida quyidagilarni ko`rsatish mumkin: moliyaviy rejalashtirish, xodimlarga talablarni rejalashtirish, savdo-sotikni rejalashtirish. Odatda taktik modellar deterministik, optimallashgan va universal shakllarda amalga oshiriladi. Operativ modellar boshqarishning quyi darajalarida kunlar va xujjatlar bilan o`lchanuvchi muddatlarda operativ qarorlar qabul qilishni qo`llab-quvvatlash uchun foydalaniladi. Bu modellardan odatda firma ichidagi ma`lumotlar hisob- kitobi uchun foydalaniladi. Matematik modellar matematik uslublarni amalga oshiruvchi model bloklar, modullar va ish tartiblari jamlanmasidan iborat bo`ladi. Bunga chiziqli dasturlashtirish, vaqtinchalik qatorlarning statistik tahlili, regressiv tahlil kirishi mumkin. Modellar bazasining boshqaruv tizimi quyidagi imkoniyatlarga ega bo`lishi lozim: yangi modellarni yaratish, modellar parametrlarini qo`llab-kuvvatlash va yangilash, modellarni manipulyatsiya qilish. Interfeys bilan boshqarish tizimi. Axborot texnologiyalarining samaradorligi va moslashuvchanligini ko`p jihatdan qaror qabul qilishni qo`llab-quvvatlashning

interfeys tizimi xususiyatlariga bog`liq. Interfeys: foydalanuvchining tili, displey ekranida muloqotni tashkil etuvchi komp`yuter xabarining tili; foydalanuvchining bilimini belgilaydi. Foydalanuvchi tili − shunday harakatki, ularni foydalanuvchi tizimga nisbatan klaviatura imkoniyatlari; ekranda yozuvchi elektron qalamlar; djoystika; «sichqonlar» ovoz bilan beriladigan buyruqlar va hokazolardan foydalanish amalga oshiriladi. Foydalanuvchi tilining eng soda shakli kirish va chiqish hujjatlar shaklini yaratishdir. Xabar tili − bu foydalanuvchi displey ekranida ko`radigan (ramzlar, grafika, rang) printerda olinadigan ma`lumotlar, tovushli chiqish signallari va hokazolardir. Foydalanuvchining bilimlari − bu foydalanuvchi tizim bilan ishlashda bilish lozim bo`lgan narsalardir. Ular nafaqat foydalanuvchi miyasida bo`lgan hattiharakatlar rejasi, komp`yuter beradigan darsliklar, ko`rsatmalar, ma`lumotnoma va xabarlariga ham oiddir. Interfeys quyidagi imkoniyatlarga ega bo`lmog`i lozim:  foydalanuvchi tanlovi bo`yicha qarorlarni qabul qilish jarayonida o`zgartirgan holda muloqotning turli shakllarini manipulyatsiya qilish;  Ma`lumotlarni turli usullarda tizimga uzatish;  Tizimning turli asbob-uskunalaridan xilma---xil shakllarda ma`lumot olish;  Foydalanuvchi bilimlarini qo`llab-quvvatlash. Zamonaviy axborot texnologiyalarining kundan-kunga rivojlanib borishi ulardan xalq xo`jaligining barcha sohalarida unumli foydalanish uchun zamin yaratib bermoqda. Ma`lumki, insoniyat aql-zakovatining mahsuli bo`lmish axborotdan unumli foydalanmasdan turib jamiyatni rivojlantirish, fan-texnikani jadallashtirish, ishlabchiqarishning samaradorligini oshirish mumkin emas. SHuning uchun ham axborotlashtirish sohasi fan-texnikani, iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Rivojlanib borayotgan hozirgi axborotlashtirishdagi jamiyatimizning har bir a`zosidan fan va ilmiy texnika yutuqlariga asoslangan

bilimlarni mukammal egallashni talab etmoqda. Jahon amaliyoti shuni ko`rsatadiki, kishilarda iqtisodiy tafakkurni shakllantirmay turib, tsivilizatsiyalashgan kelajakka mo`ljallangan islohotlarni amalga oshirib bo`lmaydi. Axborot texnologiyalari rivojlanishi bevosita iqtisodiy ob`ektlarning axborot tizimlaridan foydalanish bilan bog`liq. Zamonaviy axborot texnologiyalari rahbarlarga, mutaxassislarga, texnik xodimlarga axborotni qayta ishlash va qarorlar qabul qilishda hamda to`liq va ishonchli bo`lgan zamonaviy axborot tizimini yaratishda ko`mak beradi. Hozirga kelib, bizning mamlakatimizda ham zamonaviy axborot tizimlari va texnikalari nafaqat iqtisodiyot sohasida, balki qurilish, tibbiyot, ta`lim, ijtimoiy va harbiy sohalarda ham keng va unumli qo`llanilmoqda. Axborot tizimlarining rivojlanish yo`nalishlari Komp`yuterni ishlatish texnologiyalarining mukammallashishi to`g`risi –dagi tassavurlarni 3 – jadvalni ko`rish orqali olish mumkin. Hozirgi vaqtda hisoblash texnikasi rivojlanishining asosiy yo`nalish EHM qo`llanish sohalarini yanada kengaytirish va natijada alohida mashi –nalardan ularning tizimlariga – funktsional imkoniyatlari va tavsiflari keng diapazonli turli – tuman konfiguratsiyadagi hisoblash tizimlariga va komplekslariga o`tishdir. SHaxsiy EHMlar asosida yaratiladigan eng istiqbolli xudud jixatidan taqsimlangan axborot – hisoblash tarmoqlari axborotni hisoblash bilan ishlab chiqarishdan ko`ra ko`proq kommunikatsion axborot xizmatlari: elektron pochta, telekonferentsiya tizimlari va axborot – ma`lumotnoma tizimlariga yo`naltirilmoqda. Jamiyatni axborotlashtirishning texnik jixatlari. Mutaxassislarning hisoblashlaricha XXI asr boshlarida rivojlangan mamlakatlar jamiyatlarida asosiy axborot muxitining almashishi bo`lib o`tadi. An`anaviy ma`lumot kanallari (radio, televidenie, matbuot) bo`yicha va komp`yuter tarmoqlari bo`yicha jamiyat oladigan ma`lumotlarni solishtirilsa, ularning xajmlarini 2.8–rasmda ko`rsatilgan diagramma bo`yicha izoxlash mumkin.

Bugunning o`zida global axborot tarmog`i Internet ning foydalanuvchilari bu tarmoqning bilimlar saqlanadigan joyidagi deyarli istalgan maxfiy ma`lumotni olishlari mumkin. Fayllar ko`rinishida shakllantirilgan Vatikan kutubxonasidagi ixti –yoriy bir necha yuz diniy kitoblarni, qo`lyozmalarni yoki sur`atlarni ko`rib chiqish yoki o`qib chiqish, Karnegi Xill zalidagi musiqalarni tinglash, Luvr galereyasini ―ko`zdan kechirish‖ yoki AQSH prezidentining Oq uydagi xona –siga ―mo`ralash‖ mumkindir; bu suppertarmoqning foydalanuvchilari o`rga –nish uchun kerakli mavzu bo`yicha ularni qiziqtirgan maqolani yoki maqolalar to`plamini olishi mumkin, tarmoqda o`zining yangi ishini ―chop etishi‖, uni manfaatdor mutaxassislar bilan muhokama qilish mumkin . 1980 2000 2020 2040 2060 2080 2100 2120 2140 Компютерли телекоммуникация Радио, телевидение, матбуот 8 – rasm. YAqin kelajak jamiyatdagi ma`lumot muxiti. Internet tarmog`ida ―gipermatn‖ tamoyili ishlatilgan, unga muvofiq abo-nent o`qib chiqilayotgan matnda uchraydigan asosiy so`zlarni tanlab olib, kerakli qo`shimcha tushuntirishlarni va qo`shimcha materiallarni olishi va o`rganayotgan muammoni echish uchun ishlatishi mumkin. Bu tamoyilni ishlatib, abonentlar 0102030405060708090100Ахборот ҳажми, %

o`zlarini qiziqtirgan istalgan mavzuga mo`ljallangan, istalgan darajadagi mukammal va ishonchli elektron gazetani o`qib chiqishlari mumkin. Internet elektron pochtasi er sharining istalgan nuqtasidan (bu tarmoqning terminallari bor bo`lgan) pochta jo`natmalarini 3 – 5 sekundda olishlari mumkin, oddiy pochtani ishlatganda esa bu ish bir xafta va xatto bir oy cho`zilishi mumkin. Massachuset universitetida (AQSH) elektron kitob yaratilgan, u erda tarmoqdan istalgan ma`lumotni yozish mumkin; bu kitobni, tarmoqdan uzilgan holda, avtonom xolatda, istalgan joyida o`qish mumkin. Kitobning o`zi qattiq muqovali, yupqa, suyuq kristalli qayd qiluvchilarga – qog`ozsimon sintetik sirtli va yuqori sifatli ―bosma‖ saxifalarga egadir. EHM ning o`zini ishlab chiqishda va yaratishda keyingi yillarda quvvatli komp`yuterlar – super EHM va miniatyur va o`ta miniatyur SHK larga ko`proq e`tibor berilmoqda. YUqorida ko`rsatilgandek, taqsimlangan ―neyron‖ arxitekturaga – neyrokomp`yuterlarga asoslangan 6 – avlod EHM larni yaratish bo`yicha tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Xususan, neyro –komp`yuterlarda xozirdan mavjud bo`lgan ixtisoslashgan tarmoq MP lari – transp`yuterlar ishlatilishi mumkin. Transp`yuter – bu tarmoqni ichiga sozlangan aloqa vositasi mavjud bo`lgan tarmoq mikroprotsessoridir. Masalan, IMS T800 transp`yuteri taktli chastotasi 30 MGts bo`lganda sekundiga 15 mln amal tezkorlikka, Intel Warp transp`yuteri esa taktli chastotasi 20 MGts bo`lganda – sekundiga 20 mln amal (ikkala transp`yuter ham 32 razryadlidir) tezkorlikka ega. EHM ning ayrim qurilmalarini yaratish bo`yicha yaqin oradagi taxminlar: • 1000 MIPS tezkorlik 64 Mbayt ichiga sozlangan xotirali mikroprotsessorlar; ichiga sozlangan tarmoqli va videointerfeyslar; • o`tkazish qobiliyati 1600x1200 piksel va undan oshiq bo`lgan tekis (qalinligi 5– 10 mm) yirik formatli displeylar;

o`lchamlari gugurt qutisidek keladigan, ixcham, sig`imi 160 Gbayt dan ortiqroq magnit disklari; ular asosidagi terabaytli diskli massivlar eskirgan, kerakmas ma`lumotlarni o`chirishni deyarli kerakmas qilib qo`yadi. Komp`yuterlar o`rtasida ma`lumotlar almashishning multkanali keng polosali radio, optik tolali, to`g`ridan ko`rish oralig`ida esa infraqizil kanallarining birgalikda ishlatilishi deyarli cheklanmagan o`tkazish qobiliyatini ta`minlaydi (transfer sekundiga yuzlab million baytlargacha). Mul`timedia vositalarini keng tatbiq qilinishi, birinchi navbatda ma`lumotlarni kiritish va chiqarishni audio va video vositalari, komp`yuter bilan tabiiy tilda muloqot qilish imkonini beradi. Mul`timediani faqatgina SHK dagi mul`timedia kabi tor ma`noda talqin qilmaslik kerak. Maishiy (xonadon) mul`timedia to`g`risida gapirish mumkin, u o`z ichiga SHK ni ham, bir gurux iste`mol qurilmalarini ham oladi, ular ma`lumotlar oqimini iste`molchiga etkazib beradi va undan ma`lumotni faol oladi. Bunga xozirdanoq quyidagilar orqali imkon tug`ilmoqda: • media–serverlarning dunyoga kelayotgan texnologiyalari, ular ma`lumotlarning ulkan xajmlarinin yig`ish va saqlash xamda uni xaqiqiy vaqt oralig`ida bir vaqtning o`zida keladigan so`rovlarning to`plami bo`yicha berishga qodirdir; • hamma iste`molchi tizimlarini bittaga birlashtiruvchi o`ta yuqori tezlikli, keng polosali ma`lumot magistrallari tizimlari. EHMning bu kutilayotgan texnologiyalari va qurilmalarining tavsiflari ularning umumiy miniatyurlashishi bilan birgalikda turli – tuman hisoblash vositalarini va ma`lumot tizimlarini har erda hozir – nozir (komp`yuter – yon daftarchaning al`ternativ nomini: Omni Book eslang), odat bo`lib qolgan kundalik, bizning xar kungi hayotimizga tabiiy ravishda qo`shiladigan qilish mumkin. Mutaxassislar yaqin yillar ichida xaqiqiy dunyoning komp`yuter modelini, shunday virtual (hayol qiladigan, ko`z oldiga keltiradigan) tizimni yaratish imkoniyatlari to`g`risida bashorat qilmoqdalarki, unda biz faol yashashimiz va virtual jismlar bilan turli murakkab xarakatlarin bajarishimiz mumkin. Bunday

hayol qilinadigan dunyoning eng oddiy timsoli xozirdayoq murakkab komp`yuter o`yinlarida mavjuddir. Lekin kelgusida gap o`yinlar to`g`risida emas, balki bizning kundalik xayotimizning virtual xaqiqiyligi to`g`risida ketadi, unda bizni xonada, masalan, extiyojga qarab avtomatik ulanadigan va uziladigan, joylashgan joyimizni faol kuzatib boradigan, doim, vaziyatga qarab, zarur ma`lumotlar bilan ta`minlaydigan, ma`lumotlarimizni faol qabul qiladigan va ko`plab maishiy asboblarni va qurilmalarni boshqaradigan yuzlab aktiv komp`yuter qurilmalari o`rab turadi. Axborot inqilobi hayot faoliyatining barcha tomonlariga ta`sir etadi. Komp`yuter tizimlari: ―do`stona interfeysli‖ EHM bilan ishlashda abonentlar videokanal bo`yicha virtual hamsuxbatdoshni ko`radilar, ular bilan tabiiy nutq tilida, audio va videotushuntirishdan faol foydalanuvchilarning asablariga salbiy ta`sir etadigan ―komp`yuter yolg`izligi‖ yo`qoladi. O`qitishning avtomatlashtirilgan tizimlari: teskari videoaloqa bor bo`lganda abonent, o`quvchining psixologiyasi, tayyorlanganligi, zehnliligini nazarga oladigan shaxsiy virtual o`qituvchi bilan muloqot qiladi. Stenford universitetida (AQSH) hozirdayoq Centra software firmasining masofadan turib o`qitadigan SympOSIum tizimi tatbiq qilinmoqda, u Internet asosida Er sharining turli burchaklaridagi talabalarning vertual sinfda interaktiv o`zaro harakatini ta`minlaydi va bu sinfda hamma o`quvchilarning bir vaqtda bor bo`lishining to`liq taassurotini yaratadi. Savdo: har qanday tovar savdo yorlig`iga biriktirilgan magnit kodi bilan emas, balki aktiv komp`yuter jadvalchasi bilan birga ilova qilinadi, bu jadvalga imkoniyati bor xaridor bilan masofadan turib muloqotda bo`ladi va unga hamma zarur ma`lumotlarni beradi nima, qaerda, qachon, qanday, qancha va qanchadan. Bunday virtual tizimlarning yaratish uchun zarur bo`lgan texnik ta`minotlar: • arzon, oddiy, ixcham komp`yuterlar mul`timedia vositalari bilan; ―har erda xozir – nozir‖ ilovalar uchun dastur ta`minoti; • komp`yuterni bir – biri va tarmoq bilan aloqasi uchun miniatyur qabul qiluvchi – uzatuvchi radioqurilmalar (transsiverlar);

taqsimlangan keng polosali aloqa kanallari va tarmoqlar. Ko`rsatilgan tashkil etuvchilarni hamda ularning eng oddiy timsollarini yaratish uchun ko`plab dastlabki shart – sharoitlar hozirdanoq mavjuddir. Lekin muammolar ham bor. Ularning eng muhimi bizning har birimizning butun shaxsiy hayotimiz ommaviy, barchaga taalluqli mulk bo`lib qolmasligi uchun ma`lumotlarni maxfiyligini va aqliy mulkka egalik xuquqini ta`minlashdir.

Adabiyotlar ro’yhati 1. O‘zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi Qonuni, «Xalq so‘zi» gazetasi, 2004 yil, 11-fevral. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Elektron tijorat to‘g‘risida»gi Qonuni, «Xalq so‘zi» gazetasi, 2004 yil, 21-may. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» to‘g‘risidagi Qonuni. Oliy ta‘lim. Me‘yoriy hujjatlari to‘plami: Mualliflar jamoasi. – T.: SHarq , 2001, 672-b.

Похожие

Axborot texnologiyalari asoslari. Jamiyat tarakkiyotida axborotlashtirishning axamiyati. Axborot tizimlari va texnologiyalari

Axborot texnologiyasining aniqlanishi va rivojlanish bosqichlari axborot tizimlari va texnologiyalari orasidagi bog’lanish

Axborot tizimlari

Zamonaviy axborot texnologiyalari

Tarmoqlangan axborot texnologiyalari