Globallashuv, milliy ma`naviyat va axborot tizimlari - Информатика и ИТ - Рефераты

Globallashuv, milliy ma`naviyat va axborot tizimlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67 KB

www.arxiv.uz Reja : 1. Globallashuv, milliy ma`naviyat va axborot tizimlari. 2. Globallashuviga qisqa ta`rif 3. O`rta Osiyo halqlari madaniyati va ma`naviyati

www.arxiv.uz XXI asr boshlariga kelib dunyo mamlakatlari o`rtasidagi o`zaro ta`sir shu qadar kuchayib ketdiki, bu jarayonidan to`la ihotalanib olgan birorta ham davlat yo`q, deb to`la ishonch bilan aytish mumkin.Hattoki, xalqaro tashkilotlardan uzoqroq turishga intilayotgan, ularga a`zo bo`lishni istamayotgan mamlakatlar ham bu jarayondan mutlaqo chetda emas.Globallashuv shunday jarayonki, unda chetda turaman,degan mamlakatlar uning ta`siriga ko`proq uchrab qolishi mumkin. Bunday g`ayri ixtiyoriy ta`sir esa ko`pincha salbiy bo`ladi. Globallashuvning turli mamlakatlarga o`tkazayotgan ta`siri ham turlicha.Bu hol dunyo mamlakatlarining iqtisodiy, axborot, ma`naviy salohiyatlari va siyosati qanday ekani bilan bog`liq.Dunyoda yuz,berayotgan shiddatli jarayonlarining har bir mamlakatga o`tkazayotgan salbiy ta`sirini kamaytirish va ijobiy ta`sirini kuchaytirish uchun shu hodisasining mohiyatini chuqurroq anglash, uning yo`nalishini tegishli tarzda o`zgartirish mumkin emas.Globallashuv yana shunday jarayonki, uni chuqur o`rganmaslik, undan foydalanish strategiyasi, taktikasi va texnologiyasini ishlab chiqmaslik mamlakat iqtisodi va madaniyati, ma`naviyati, ma`naviyatini tog`dan tushayotgan shiddatli daryo oqimiga bshqaruvsiz qayiqni topshirib qo`yish bilan baravar bo`ladi. Mustaqillik davrida mamlakatimiz olimlari o`tkazgan va o`tkazayotgan tatqiqotlarga ko`z yugurtirish bu soxadagi ishlar endi boshlanayotganidan guvohlik beradi.Globallashuvning milliy ma`naviyatga o`tkazadigan ta`siri haqida yozilgan jiddiyroq risola va yirik tatqiqotlar u yoqda tursin kichikroq maqolalarni topish ham mushkul .Ilmiy nashrlar va jurnallar, davriy matbuotda mazkur mavzu bo`yicha biz topa olgan ishlarning miqdori qo`llarimiz panjasidan ham oz .Har qanday siyosat va ma`naviyat soxasidagi siyosat ham ilmiy asosga ega bo`lgandagina muvaffaqiyat keltirishini nazarda tutsak, bu masalada olimlarimiz siyosatchilarimizning to`g`ri yo`l tanlashi va qarorlar qabul qilishi uchun imkoniyat yaratishimiz lozim. Globallashuviga qisqa ta`rif bermoqchi bo`lsak, uni turli mamlakatlar iqtisodi, madaniyati, ma`naviyati, odamlari o`rtasidagi o`zaro ta`sir va bog`liqlikning kuchayishi deyish mumkin.

www.arxiv.uz Globallashuvga berilgan ta`riflar juda ko`p.Lekin uning xususiyatlarini to`laroq qamrab olgani bizningcha, fransuz tatqiqotchisi B.Bandi bergan ta`rif. Unda globallashuv jarayonining uch o`lchovli ekaniga urg`u beriladi: Globallashuv- muttasil davom etadigan tarixiy jarayon Globallashuv- jahonning gomogenlashuvi va univerlashuvi jarayoni. Globallashuv - milliy chegaralarning “ yuvilib ketish”jarayoni. B.Bandi ta`rifida keltirilgan globallashuv o`lchovlarining har uchalasiga nisbatan ham muayyan e`tirozlar bildirishi mumkin.Lekin jaxonda yuz berayotgan jarayonlarni kuzatsak , ularning har uchovi ham unda mavjud ekanini ko`ramiz. Goballashuvning mamlakatlar iqtisodi siyosati va ma`naviyatiga o`tkazish mumkin bo`lgan ijobiy va salbiy ta`siri Hindistonning mashhur davlat arbobi Mihatma Gandining quyidagi so`zlarida yaxshi ifodalangan: “Men uyimning darvoza va eshiklarini doim maxkam berkitib o`tira olmayman, chunki uyimga toza havo kirib turishi kerak.Shu bilan birga ochilgan eshik va derazalarimdan kirayotgan havo kirayotgan havo dovul bo`lib uyimni ag`dar – to`ntar qilib tashlashi, o`zimni esa yqitib yuborishini ham istamayman”. Globallashuvning o`zi murakkab jarayon ekani, uning turli mamlakatlar iqtisodi, siyosati va ma`naviyatiga o`tkazayotgan ta`siri yana ham murakkab bo`lgani sababli unga nisbatan ham jahonga bir-birga nisbatan qarama-qarshi bo`lgan ikki guruh: globalistlar va aksilglobalistlar guruhlari vujudga keldi. Globallashuv tarafdorlari globalistlar, deb ataladi.Ular orasida davlat arboblari, siyosatdonlar, sanoatchi va biznesmenlar ko`proq uchraydi.Globallashuv muxoliflari esa aksilglobalistlar nomini olgan bo`lib ular orasida ko`proq so`l kuchlar, kasabyua uyushmalari vayoshlar tashkilotining vakillari bor. MDH hududida aksilglobalistlar Rossiya Federatsiyasi hududida faol harakat olib bormoqdalar.Bu yerda ular turli anjumanlar, seminarlar o`tkzish uchun to`planib turdilar. XX asr o`rtalarida globallashuvning institutsionlashuvi, ya`ni tashkillashuvi kuchaygandan keyin bu jarayonning o`zi ham keskin tezlashdi va kuchaydi. Institutsionlashuvining kuchayganini Butunjahon savdo tashkiloti, Xalqaro

www.arxiv.uz Valyuta jamg`armasi, Jahon banki, Yevropa taraqqiyoti va tiklanish banki ulkan tashkilotlarning vujudga kelgani misolida ko`rish mumkin. Globallashuvning tezlashi va kuchayishiga javob sifatida aksilglobalistlarning faoliyati ham kuchayib ketdi.Ular globallashuvning faqat salbiy oqibatlariga emas, umuman uning o`ziga qarshi chiqa boshladilar.Masalan, Rossiyalik faylasuf va yozuvchi A.Zinovyev “Aksligloblizm vektorlari” nomli anjumanda so`zlagan nutqida shunday deydi: «Globallashuv yangi jahon urushidir.U yangi tipdagi jahon urushi.Bu urushda tirik qolishning qarshilik ko`rsatishdan boshqa yo`lini ko`rmayapman. Faqat qaro`ilik!», - degan edi. « Aksligloblizm vektorlari » anjumanidagi yana bir ma`ruzachi A.Parshev esa globallashuvga quyidagicha ta`rif beradi: «Aslida globallashuvning asosiy mazmuni boshqa mamlakatlarda ishlab chiqarilgan mahsulotning qo`shimcha qiymatini, dunyodagi asosiy vaziralarini o`zlashtirishdan iborat ». Tahlil shuni ko`rsatadiki, globalizm tarafdorlari ham, dushmanlari ham asosiy e`tiborni iqtisodiyot sohasiga qaratishadi.Globallashuvning ma`naviyatga ta`siri va ma`naviy globallashuv masalalri sotsiologiya, falsafa, madaniy antropologiya fanlarida o`zining aksini yetarli darajada topgani yo`q. Bir maqola doirasida globallashuvning faqatgina eng asosiy jihatlari va yo`nalishlarini ham qamrab olish qiyin . Shuning uchun mazkur maqolada globallashuv milliy ma`naviyatga o`tkazayotgan va o`tkazishi mumkin bo`lgan ta`sir haqida fikr yuritamiz. Ma`naviyatni ham bir uyga qiyoslasak, tashqaridan kirayotgan shamol ichidagi narsalarni ostin-ustun qilib tashlashini hech bir xonadon sohibi istamaydi.Xuddi shu kabi biz ham yot g`oyalar, oqimlar va mafko`ralar ma`naviyatimizga vayronkor ta`sirga o`tkazishiga qarshi himoya choralari ko`rishimiz tabiiy. Chetdan o`tkaziladigan mafko`raviy ta`sirga qarshi himoya choralari ko`rishdan avval qanday ta`sirlarni ma`qullash lozimu, qandaylarini rad etish kerakligini aniqlab olish lozim.Hozirgi kunda birorta ham ilmiy ma`naviyat yo`qki, u boshqa xalqlar ma`naviyatidan to`la ihotalangan bo`lsa.Hatto,Avstraliya chakalakzorlari, Afrika savannalari va Janubiy changgalzorlarida turmush

www.arxiv.uz kechirayotgan kabilar ham qo`shni qabilalar va zamonaviy tamaddun ta`sirini o`zida his qilib turadi. “Qolaversa tarixni tahlil qilish boshqa xalqlar ma`naviyatidan bahramand bo`lgan xalqlar ma`naviyati yuksakliklarga ko`tarilgandan guvohlik beradi. O`rta Osiyo halqlari madaniyati va ma`naviyati ham Sharq va G`arbni tutashtirgan karvon yo`llarida joylashgani sababli ham Sharq va G`arb madaniyatidan bahramand bo`lib ularning ijobiy tomonlarini o`zlashtiribgina qolmay, ularga ijodiy yondashib yangi cho`qqilarga ko`tarildi .Bu fikrning tasdig`ini ma`naviyatning tarkibiy qismlari bo`lgan ilmiy bilimlar, diniy e`tiqod, san`at misolida ham ko`rish mumkin.Buni faqat Vatanimiz emas, umumjahon madniyati tarixidan mustahkam o`rin egallagan allomalarimiz ijodi misolida ko`rish mumkin.Masalan, ana shunday ajdodlarimizdan biri Abu Rayhon Beruniy Hitoy va Hindiston, Yunoniston va Rim falsafasini, tabiiy fanlarini chuqur o`zlashtirgan edi.Hindiston bo`lgan paytida u hind fani va madaniyati o`rganar ekan, qadimgi manbalarni o`rganish uchun qadimgi hind tili-sankritni bilish lozimligini anglaydi. U sankritni o`rganishga kirishadi va qisqa fursatda uni chuqur o`zlashtiradi.Endi qadimgi hind madaniyati va fanini asl manbalardan o`rgana boshlaydi.U shuningdek, yunon va Rim madaniyati va fanini o`rganish uchun yunon va lotin tillarini o`zlashtirgan edi. Jahon madaniyati tarixida chuqur iz qoldirgan Abu Nasr Farobiy ham o`nlab tillarni bilgan va o`nlab xalqlar madaniyati va ma`naviyatini chuqur o`rgangan edi.Bunday misollarni juda ko`plab keltirish mumkin.Eng muhim jihati shundaki, o`sha buyuk ajdodlarimiz jahon xalqlari ma`naviyatini o`rganibgina qolmay, ularni chuqur tahlil etishdi, tegishli joylarini rivojlantirib olamshumul kashfiyotlar qilishdi. Ajdolarimiz tarixi jahon xalqlari ma`naviyatiga hurmat bilan qarash, kerakli joylarni o`rganib, ijodiy rivojlantirish orqaligina ma`naviyat cho`qqisiga erishish mumkinligidan guvohlik beradi. Mening nazarimda bizga hozirgi kunda ana shu ijodiy yondashuv yetishmayotganiday. Bizga ta`sir o`tkazayotgan yoki ta`sir o`tkazmoqchi bo`layotgan g`oyalarning qay birini rad etish lozimligini aniqlash

www.arxiv.uz uchun jiddiy tahlil lozim.Ana shunday tahlilni o`tkazish uchun esa ba`zan erinchoqligimiz, ba`zan uquvsizligimiz xalaqit bermoqda. Buning oqibatida qabul qilish kerak bo`lgan g`oyalarni rad etish va rad etish lozim bo`lgan g`oyalarni qabul qilish hollari ham uchrab turibdi. Shunday g`oyalar borki, ular ochiq chehra bilan eshigimizning taqillatib, kirb keladi.Shunday g`oyalar ham borki, ular o`g`ri kabi kechasi tuynukdan tushushadi. Eshik qoqib keladigan g`oyalar milliy ma`naviyatni boyitishga, rivojlantirishga xizmat qiladi.Chunki, milliy ma`naviyatlar o`zaro ta`sir jarayonida rivojlanadi.Har qanday xalq ma`naviyati rivojiga nazar tashlansa uning boshqa xalqlar udum va an`analarini o`zlashtirish va moslashtirish orqali rivojlanganini ko`rish mumkin. O`zbek milliy ma`naviyati ham uzoq va yaqindagi qo`shnilarning ilg`or an`analarini o`zlashtirish natijasida rivojlanib bordi. Ma`naviyatimizning rivojlanish tarixini kuzatsak, bunga yana bir bor ishonch hosil qilish mumkin. XX asr boshlaridagi o`zbek madaniyati va ma`naviyati va uning asr oxiridagi holati o`rtasida ancha jiddiy tafovut bor.Bu tafovutni adabiyot, san`at, fan, hatto oddiy yurish-turish va kiyim-kechak sohalarida ham kuzatish mumkin. XX asr boshida o`zbek adabiyotida dramaturgiya janri hali shakllanmagan edi, demak milliy teatr san`ti to`g`risida so`z ham yuritish mumkin emas edi.Munavvar qori Abdurashidxonov, Maxmudxo`ja Bexbudiy, Fitrat singari ma`rifatparvarlarning sa`i-xarakatlari tufayli dramaturgiya shakllana boshladi va keyinroq teatr san`ati vujudga keldi.O`sha paytlarda teatr san`atini o`zbek millati uchun yot, begona g`oya deb e`lon qilganlar oz emas edi. Dramaturgiya va teatrni rad qilish faqat dahaniki tanqid bilan chegaralanmagan edi.San`atning bu turlarini O`zbekistonga olib kirishga harakat qilayotgan insonlarni mazax qilish, mazxaralash, xatto sazoyi qilish o`zlarini milliy ma`naviyat himoyachilari, deyuvchilar tomonidan amalga oshirilgan edi.Hamma narsa uchun oliy hakam hisoblanadigan vaqt esa, teatr san`ati milliy ruhiyatimiz va ma`naviyatimizga yot, deyuvchilarning o`zlari milliy ma`naviyat sa`ati rivojiga

www.arxiv.uz g`ov ekanini ko`rsatdi.Hozirgi kunda har milliy ma`naviyatimizning uzviy qismiga aylangan. Milliy kiyimlar ham milliy qadriyatlardan hisoblanadi.XX asr davomida ana shu qadriyatimizning tadrijini kuzatsak, g`aroyib hodisalarning guvohi bo`lamiz.O`tgan asr boshlarida mahalliy erkaklarning qishki kiyimi telpak, paxtalik chopon, paxtalik shim va etikdan iborat edi.Yozgi kiyim esa do`ppi, ko`ylak, yoki yaktak , oq lozim va shippak yoki kashfdan iborat edi. O`sha paytlar Ovropacha kiyim kiyish, galstuk taqish, yoki kostyum va shlyapa kiyish u yoqda tursin, milliy kiyimga ozroq bo`lsa ham o`zgarish kiritishga urinish din peshvolari va milliy o`zlik “himoyachi”lari tomonidan milliy ma`naviyatga tahdid sifatida baholanar edi. Masalan,an`anaviy tarzda tugma qadalmaydigan yaktakka tugma qadash 1918 yil fevral oyida Buxoro muftiysi tomonidan kofirlarning ishi deb e`lon qilindi.O`sha paytlarda endigina rivojlanib kelayotgan vaqtli matbuot, ya`ni gazeta va jurnallarni o`qish ham kufr deb e`lon qilindi.XX asr oxiriga kelib esa milliy o`zlikka taxdid, deb e`lon qilingan o`sha gazeta va jurnallar milliy o`zlikni himoya qiluvchi vositalardan biriga aylandi. Erkaklarning kiyimlari ham bir asr davomida mutlaqo o`zgarib ketdi. Ayollarning kiyimlari ham bir asr davomida jiddiy o`zgarishlarga uchradi.U paytda ayollar libosi keng va uzun kuylak, kamzul va kavsh- maxsidan iborat edi. A`anaga ko`ra, ayollar ko`ylagi badanning past-baland joylarini bilintirmaydigan darajada keng bo`lishi, yenglari esa bilaklarini to`la yopib turishi lozim edi.Ayollarning shunday kiyimlari 30- yillargacha moda bo`lib keldi. O`sha paytlarda biror kishi yana 30-40 yillardan keyin o`zbek ayollari tor ko`ylak va yubka, shim keyib yurishadi, desa boshqalar uni aqldan ozganga chiqarib qo`yishi hech gap emas edi.Oradan 40-50 yil o`tar-o`tmas ayollar shunchaki tor ko`ylak va shim emas, mini yubka, juda tor shimlar kiya boshlashdi. Endi kiyim ularning banidagi past-baland joylarni yashirishga emas, burtib turgan joylarini yanada bo`rttiribroq ko`rsatishga xizmat qila boshladi.Asr boshida ayollar badanining 5-6 foiz qismi ochiq yurgan bo`lsa, asr oxiriga kelib yoz paytlarda ayollar badanining 50-60 foiz qismi ochiq yuradigan bo`ldi.XX asrning so`ngi choragida ayollar

www.arxiv.uz liboslarini kinofilm va fotoso`ratlarda ko`rib ajablanishadi xolos.Bularning bari hozirgi til bilan aytganda, globalashuv, aniqrog`i ma`naviyat globallashuv natijasi edi. Ko`rib o`tgan misollarimizda erkak va ayollar libosaridagi o`zgarishlar yuz bergan har bir bosqichda avvalgi bosqich liboslarini himoya qiluvchi, yangiliklarni esa G`arbdan kelayotgan ma`naviy taxdid, deb baxolovchilar ham anchagina bo`lgan. Mana shu misollar globallashuv jarayonida chetdan kirib kelayotgan hodisalarning qaysi biri ma`naviyatga taxdidu, qaysi biri hayotbaxsh ekanini aniqlab olish qiyin ekanini ko`rsatadi.Shuning uchun chetdan kelayotgan har qanday g`oyani yot va vayronkor, deb e`lon qilishdan avval milliy manfaatlar yo`lida foydalanish mumkin mumkin emasligi to`g`risida obdon o`ylash lozim. Sport soxasidagi atamalarni globallashuv jarayoniga ham tatbiq qiladigan bo`lsak, vayronkor g`oyalardan himoyalanishning eng samarali yo`li ularga qarshi xujumga o`tishdir.YA`ni, biz yot g`oyalardan himoyalanish bilangina shug`ullanmay, o`z g`oyalarimiz, an`analarimiz, turmush tarzimizni dunyoga yoyish uchun harakat ham qilishimiz zarur.Hozircha biz ma`naviyat sohasida ko`proq himoya bilan bandmiz. Tariximiz ilm-fan, din, san`at sohasida yurtimizda yetishib chiqqan allomalar butun dunyoga dong taratganidan guvoxlik beradi.Abu Nasr Farobiy jahon falsafa rivojiga sezilarli hissa qo`shgan bo`lsa, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Zamaxshariy, Xorazmiy, Mirzo Ulug`bek singari allomalarimiz jahon fanini yangi pag`onalarga ko`tarishdi. Ismoil Buxoriy, at Termiziy, Moturidiy, Abduxoliq G`ijdivoniy, Baxovuddin Naqshbandiy, Najmindiy Kubro, Axmad Yassavilar esa, hadis, kalom, fikx ilmlari va tasavvurda porloq yulduzlar hisoblanishadi.Amir Temur va Mirzo Boburning harbiy san`ti naqadar yuksakligini butun jahon e`tirof etadi. SHo`rolar davrida milliy qadriyatlarimizni dunyoga yoyish uyoqda tursin o`z yurtimizda qadrlash uchun ham yo`l berilmadi, ko`pchilik qadriyatlarimiz esa toptaldi.Mustaqillikka erishganimizdan keyin o`sha xo`rlangan qadriyatlarimizni

www.arxiv.uz tiklash imkoniga ega bo`ldik.Bundan tashqari, qadriyatlarimizni targ`ib qilish imkoniga ega bo`ldik.O`zbek milliy kurashini dunyoga yoyish bo`yicha qilingan ishlar, dunyoning ko`pchilik mamlakatlarida o`zbek kurashi federatsiyalarining tuzilishi buning yaqqol misoli. Shuni e`tirof etish lozimki, o`zbek kurashini dunyoga yoyish bo`yicha ishlarning tashabbuskori va tashkilotchisi Prezident I.Karimov bo`ldi.Demak, biz globallashuv jarayonida passiv qabul qiluvchi tomongina bo`lmay, faol targ`ib qiluvchilarga ham aylanishimiz mumkin ekan. Tarixda nazar tashlasak, fan va madaniyatimiz, milliy ma`naviyatimizning gurkirab o`sishi bilan birga tushkunlik davrlari ham bo`lganini ko`ramiz.Masalan,Mirzo Boburdan keyin XX asrgacha yurtimizda dunyoni lol qoldiradigan na sarkarda, na alloma, na shoiru fuzalo yetishib chiqdi. Shu davrda Boboraxm Mashrab va Ogaxiy singari bir necha shoirlarning yetishib chiqishini esa bu davr uchun qonuniyat emas, baxtli tasodif, deb baholamoq zarur. Tariximizning so`ngi besh yuz yilida avvalgi besh yuz yillikdagi singari yuzlab allomalar, shoirlar, lashkarboshilar yetishib chiqmaganining sababi nimada, degan savolning tug`ilishi tabiiy. Buning qator sabablari bor.Ular orasida xalq ruxiyati bilan, harbiy vaziyat va iqtisodiyot bilan bog`liklari ham mavjud. Iqtisodiy sabablardan eng muximi bizningcha shundaki, XV asr oxirida qilingan Buyuk geografik kashfiyotlar natijasida Buyuk Ipak yo`li o`z ahamiyatini yo`qota boshlagani, xududimiz savdo yo`llaridan chetga qolgani ana shunday iqtisodiy va ma`naviy tushkunlikka olib keldi.Bundan chiqarishimiz lozim bo`lgan eng muhim xulosa shundaki, globallashuv jarayonidan chetga qolganimiz bizning milliy ma`naviyatimizga, ruxiyatimizga ijobiy emas, salbiy ta`sir o`tkazdi.Demak, biz globallashuv jarayonida oqilona yo`l tutsak, ham inqilobiy, ham ma`naviy ravnaqqa erishishimiz mumkin ekan.Oqilona yo`l esa globallashuvni to`la inkor yoki chapak chalib kutib olishda emas, kerak bo`lganda uning yo`nalishiga moslashtirishda. Buning uchun esa uni muttasil kuzatib borish va tahlil qilish lozim. Milliy ma`naviyatimizni va ma`naviy o`zligimizni taxdidlardan himoya qilish uchun milliy istiqlol g`oyasining juda muhim funksiyasi namoyon bo`ladi.

www.arxiv.uz Milliy istiqlol g`oyasi ana shu funksiyani bajarishi uchun esa yoshlar va aholi ongida faqat bilim, tasavvur sifatida emas, e`tiqod sifatida shakllanishi lozim. Milliy istiqlol g`oyasining shakllantirilishi va uning o`quvchilar, talabalar, keng aholi tomonidan o`rganishga kirishilishi mamlakatimiz ma`naviy taraqqiyotida aloxida bosqichni tashkil qiladi.Aslida milliy istiqlol g`oyasining asoslari Prezident I.Karimov tomonidan istiqlolning dastlabki bosqichlaridayoq shakllantirilgan edi.Lekin, bu g`oyani yoshlar va aholi ongiga singdirish uchun poydevor kerak edi.YA`ni, avvalo milliy qadriyatlarni, milliy ma`naviyatni tiklash , milliy g`ururni uyg`otish, bir so`z bilan aytganda, milliy istiqlol g`oyasi tomir otishi va gurkirab rivojlanishi uchun zamin tayyorlashi lozim edi.Mustaqillik qo`lga kiritilgandan buyon o`tgan davr ichida ma`naviyat soxasida ulkan nazariy, ma`rifiy va amaliy ishlar bajarildi. Ma`naviyat va ma`rifat kengashlari tuzildi, yuzlab maqola va risolalar nashr etildi, tadqiqotlar o`tkazildi, bir so`z bilan aytganda, milliy istiqlol g`oyasini keng targ`ib qilish uchun zamin yaratildi. Milliy istiqlol g`oyasini targ`ib qilishda bizningcha ba`zan birtomonlamalikka yo`l qo`yilmoqda. Bu g`oyani targ`ib qilishda ishtirok etayotgan murabbiy va o`qituvchilar, tadqiqotchilarning chiqishlarida, maqola va risolalarida ma`rifatchilik bilan cheklanish ko`zga tashlanmoqda.Holbuki, ma`naviyatni rivojlantirishda asosiy yondashuv ma`rifiy yondashuv bo`lsa ham milliy istiqlol g`oyasini targ`ib qilishda bu bilan cheklanib bo`lmaydi. Bu hol milliy istiqlol g`oyasining hususiyatlari bilan bog`liq. Milliy g`oya jamiyatni jipslashtiro`vchi, uni ijtimoiy taraqqiyot ko`ndalang qo`yayotgan masalalarni xal qilishga, chetdan bo`layotgan g`oyaviy, ma`naviy taxdidlardan ximoyalashga qaratilgan kuchdir. Uning mohiyati shundaki, u odamlar ongidagi, xotirasidagi g`oyaligicha qolmay amaliyotga, hayotga aylangan taqdirdagina haqiqiy milliy va xaqiqiy istiqlol g`oyasi bo`lishi mumkin. Shundagina u milliy ma`naviyatni va ma`naviy o`zlikni tashqi mafkuraviy taxdidilardan himoya qiladigan kuchga aylanadi.

www.arxiv.uz Milliy istiqlol g`oyasining hayotimiz jarayoniga singib ketishini ta`minlash uchun esa, g`oyalar amaliy harakatlarga aylanishi jarayonini sinchiklab o`rganishi kerak. Buning uchun dastavval, g`oya bevosita amaliyotga, amaliyot dasturiga aylanishi mumkinmi? Agar mumkin bo`lsa, bu jarayon qanday yuz beradi, degan savollarga javob topish kerak. Zamonaviy psixologiya, ijtimoiy psixologiya va boshqa ijtimoiy- gumanitar fanlar nuqtai nazaridan bu savolga “ko`pincha aylanmaydi” deb javob berish kerak.Chunki inson onggida, miyasida o`nlab, yuzlab va xatto minglab g`oyalar bo`ladi. Ularning barchasi amaliyotga aylanaversa inson ham jismonan mayda bo`laklarga bo`linib, parchalanib ketishi kerak edi.Chunki, ayni bir siyosiy, ilmiy, badiiy va boshqa xil g`oyalar bo`lishi tabiiy. Ular bir-birlarini to`lg`azishi va ko`pincha bir-birlariga to`la mos kelmasligi mumkin. Natijada, shaxs bu g`oyalardan eng zarurlarini va o`zi eng to`g`ri, deb bilganlarini ajratib xayotga tadbiq qiladi.Ana shu tanlash, ya`ni g`oyaning amaliyotga o`tishidagi muxim bosqichni to`laroq va chuqurroq anglash uchun shu tanlash mezonlarini aniqlab olish zarur. G`oyalarni saralashda shaxs foydalanadigan mezonlarning eng muximlaridan biri, saralab olinayotgan g`oyaning shaxs manfaatlar, extiyojlariga, ustanovkalariga, e`tiqodlar va ularning g`oyalari bilan o`zaro aloqadorligi shu shu qadar murakkabki, uni bir emas bir necha maqola doirasida ham yoritish amri maxol. Buning ustiga bu muammo jahon fanida ham kam o`rganilgan. Mamlakatimiz psixolog olimlari bu muammo ustida endi bosh qotira boshladilar. Muammoning murakkabligini hisobga olib biz uning faqat bir jixati ya`ni g`oyalar va e`tiqod aloqadorligi to`g`risida fikr yuritmoqchimz. E`tiqod shaxs ongida shunday muhim o`rin tutadiki, uning hayot yo`nalishi, hayot tarzi, intilishlari mana shu e`tiqod bilan belgilanadi. Inson ongida yo`l topayotgan, kirib borayotgan g`oyalar ham mana shu e`tiqod chig`irig`idan o`tkaziladi. E`tiqodga mos kelmaydigan g`oyalar rad etiladi.

www.arxiv.uz Lekin, g`oya va e`tiqod aloqadorligi faqat bir tomonlama jarayon emas. Ularning aloqadorligi faqatgina e`tiqodning nazoratchiligi, g`oyalarni elakdan o`tkazishi bilan cheklanmaydi. Shunday holatlar ham bo`ladiki, inson ongiga kirib kelayotgan g`oya undagi e`tiqodni mustaxkamlaydi yoki bo`shashtiradi, ba`zan esa shu g`oyaning o`zi e`tiqodga aylanadi. Mustaqillik qo`lga kiritilgach, mamlakatimizda keng qamrovli ijtimoiy- iqtisodiy isloxotlar boshlandi. Bu isloxotlar jarayonida mulkni davlat tasavvuridan chiqarish, xususiylashtirish, ijtimoiy –siyosiy hayotni erkinlashtirish singari ko`plab tadbirlarni amalga oshirishga kirishildi. Isloxot ijtimoiy ruxiyat soxasida ham amalga oshirila boshladi. Bu sohadagi eng muxim vazifa odamlarni mustaqil fikrlashga o`rgatish edi. Buning uchun esa ularni sobiq sho`rolar tuzumi qoliplaridan, boqimandalik, o`zibo`larchilak kayfiyatidan xalos qilish kerak edi. Bu yo`nalishda muayyan ishlar amalga oshirildi.Biroq bu jarayon mamlakatimizda milliy istiqlol g`oyasining asosiy tushuncha va tamoyillari shakllanishi bilan o`zining yakunlovchi pallasiga kirdi. Chunki Prezident I.Karimov ko`p marta ta`kidlanganidek, tabiatda bo`lmagani singari inson ongida ham mutloq bo`shliq bo`lmaydi. Sobiq totalitar tuzum sarqitlarini inson ongidan supurib tashlash uchun kuchli qurol kerak. Bunday qurol vazifasini faqat milliy istiqlol g`oyasi bajarishi mumkin. Chunki, hayotbaxsh g`oya bilan turib eski g`oyalar ta`siridan to`la qutulish mumkin emas. Shunisi ham borki, milliy istiqlol g`oyasidan jamiyat a`zolarining ko`pchiligi xabardor bo`lishi eski tuzum sarqitlarini supurib tashlash uchun kifoya qilmaydi. Milliy istiqlol g`oyasi e`tiqodga aylangandagina eskilik sarqitlarini supurib tashlashi mumkin. G`oyaning e`tiqodga aylanishi uning amaliyotga o`tishidagi muhim bosqichdir. Shaxs e`tiqodga aylangan g`oyani ro`yobga chiqarish uchun xarakat qila boshlaydi. E`tiqod qanchalik kuchli bo`lsa, uni amalga oshirish uchun shunchalik extiros bilan xarakat qiladi. Kuchli e`tiqod yo`lida shaxs bilimini, kuchini, boyliklarini, hatto hayotini xam ayamaydi. Tarixdan bunga ko`plab misollar keltirish mumkin. AQSH Prezidentlaridan biri T.Jefferson “Ozodlik

www.arxiv.uz shunday daraxtki, u ba`zan odam qoni bilan sug`orib turishlarini talab qiladi”, deganda xuddi shunday e`tiqodli odamlarni, ozodlikni himoya qilish yo`lida ular o`z jonidan kechishga ham tayyor turishlarini nazarda tutgan edi. Yurtimiz tarixida ozodlik daraxtini o`z qoni bilan sug`organ yoki sug`orishga tayyor turgan qaxramonlar ko`p bo`lgan . O`gizxon, Shiroq, To`maris, Jaloliddin Manguberdi, Amir Temur, Bobur Mirzo singari shaxslar shular jumlasidandir. Ular ozodlik, yurt mustaqiligi yo`lida butun kuch- g`ayratlarini, zarur bo`lganda jonlarini ham ayamadilar. Mustaqillikni ham ozodlikka o`xshatish mumkin. Ular – egizak. Mustaqilliksiz ozodlik bo`lmaydi va aksincha – ozodliksiz mustaqillikka erishib bo`lmaydi. Mustaqillik daraxti ham ba`zan odam qoni bilan sug`orishlarini talab qiladi . Uni himoya qilish uchun jon fido qilshga tayyor o`g`lonlar bo`masa u qurib qoladi. Lekin, u faqat odam qoni bilan ko`kara olmaydi. Mustaqillik daraxti gullab- yashnashi uchun faqat odam qon emas, uning poyiga ko`proq ter to`kish kerak. Vatan o`g`il-qizlari qanchalik ko`p mehnat qilib ter to`ksalar, mustaqillik daraxti, uning ildizlari, ildizlari orasidagi o`qtomir-milliy istiqlol g`oyasi shunchalik barq urib rivojlanadi. Bayon qilinganlardan ma`lum bo`ladiki, milliy istoqlol g`oyasi shunchalik barq urib rivojlanadi. Bayon qilinganlardan ma`lum bo`ladiki, milliy istiqlol g`oyasini targ`ib qilishda uning ildizlari, orasidagi o`qtomir –milliy istiqlol g`oyasi shunchalik barq urib rivojlanadi. Bayon qilinganlardan ma`lum bo`ladiki milliy istiqlol g`oyasini targ`ib qilishda, uni yoshlar va aholi ongiga singdirishga ma`rifiy yo`l bilan cheklanib bo`lmaydi.Bu yo`lni to`la inkor qilib bo`lmaydi, u ham zarur.Lekin faqat uning o`zi bilan qanoatlanilsa, nari borganda istiqlol g`oyasini izoxlab, tushuntirib berish mumkin, izoxlash va tushuntirish yo`li bilan esa odamlarning faqat fikriga, xotirasiga ta`sir o`tkazsa bo`ladi. Milliy istiqlol g`oyasini yaxshi tushunib olgan talaba yoki o`quvchi imtixonda “a`lo” yoki “yaxshi” baho olishi mumkin, lekin unda bu g`oyaga e`tiqod shakllanmagan bo`lsa bu bilimni u tezda unutadi.E`tiqod shakllanishi uchun faqat bilimning o`zi kifoya qilmaydi.E`tiqod, xususan g`oyaviy e`tiqod bilim va his-tuyg`uning farzandidir. G`oyaviy e`tiqodning otasi bilim bo`lsa, onasi his-

www.arxiv.uz tuyg`udir. Ulardan biri bo`lmasa g`oyaviy e`tiqod ham bo`lmaydi. Shu xususiyati bilan g`oyaviy e`tiqod e`tiqodning boshqa turlaridan , aytaylik diniy e`tiqoddan farq qiladi. Diniy e`tiqod shakllanishi uchun din arkonlarini to`g`risida chuqur bilim bo`lishi shart emas. Dindorlarning ko`pchiligida ana shunday chuqur diniy bilim yo`q, lekin ularning talay qismidagi e`tiqod bilimdon ulamolarning e`tiqodidan kuchliroq bo`lishi mumkin. Buning sababi shundaki, diniy e`tiqod bilimni inkor qilmaydi, lekin unda extiros ustuvorlik qiladi. Din bo`yicha juda ko`p bilimga ega bo`lgan odamning e`tiqodi sust va buning aksincha, oz bilimga ega bo`lgan odam kuchliroq e`tiqodga ega bo`lishi mumkin. Ilmiga amal qilmagan mulladan beshak, Afzaldir ustiga kitob ortilgan eshak, Deganda Shayx Sa`diy bilimdon, lekin e`tiqodsiz mullalarni nazarda tutgan edi. Milliy istiqlol g`oyasini targ`ib qilishda ham bizning nazarimizda talaba va o`quvchilarga bilim berishga ko`proq xarakat qilinib, e`tiqod shakllantirish vazifasi soyada qolmoqda . Xuddi shunday holatni milliy istiqlol g`oyasiga bag`ishlangan ilmiy risolalar, maqolalar, darslik va o`quv qo`llanmalaridagi manfiy yondashuv bilan cheklanishda ham kuzatish mumkin. Milliy istiqlol g`oyasi fanini o`qitishda e`tiqodni shakllantirish masalalariga bag`ishlangan risola u yoqda tursin, kichikroq maqolani ham topish amri mahol. Ahvol shu taxlitda davom etsa e`tiqodsiz bilimdonlar ko`payib ketishi mumkin. Bilim bo`lgani bilan e`tiqodsiz odamlar bu bilimga amal qilmaydilar va ularning Shayx Sa`diy ta`riflagan ustiga kitob ortilgan maxluqdan farqi qolmaydi. Milliy istiqlol g`oyasi e`tiqodga aylangandagina uning haqiqatan ham milliy g`oya ekanini tasdiqlaydi.Milliy istiqlol g`oyasi va alohida fuqaroning g`oyaviy e`tiqodi o`rtasidagi bog`liqlik shundaki, shaxs e`tiqodi milliy g`oya negizida shakllanadi va milliy g`oya o`z navbatida aloxida shaxslar e`tiqodidan quvvat oladi, alohida shaxslar e`tiqodi sifatida mavjud bo`ladi. Milliy istiqlol g`oyasining mohiyatiga monand tarzda uni yoshlar va aholi ongiga singdirish bo`yicha olib borilayotgan ishlar ma`rifiylik bilan cheklanmay

www.arxiv.uz e`tiqot shakllantirishga yo`naltirilsa ko`ngildagiday bo`lardi.Buning uchun esa e`tiqodning o`ziga xos xususiyatlari, uning shakllanishidagi bosqichlar, murakkabliklar, nozikliklarni doimo yodda tutish zarur bo`ladi.

www.arxiv.uz Foydalaniladigan adabiyotlar: 1.I.Karimov Bizning bosh maqsadimiz- jamiyatni demokratlashtirish va islox etishdir. “Xalq so`zi” gazetasi, 2005 yil,29 yanvar. 2.I.Karimov Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi.5-jild.Toshkent, 1997 yil 149- bet. 3.I.Karimov. Demokratik o`zgarishlar –jamiyatimiz yangilanishi asosi.Diplomatiya korpusi rahbarlari, haqaro tashkilotlar va ommaviy axborot vositalari vakillari bilan uchrashuvda so`zlagan nutq. 1996. yil 27 dekabr.// Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi-T.: “O`zbekiston,” 1997 yil, 290- bet. 4.I.Krimov . “Qonunlarimiz halq manfaatlariga xizmat qilsin. . // I.Krimov.Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi-T.: “O`zbekiston,” 1997 yil, 283- bet. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Axborot tizimlari

Axborot tizimlari va texnologiyalari

Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari

Korporativ axborot tizimlari ta’limda axborot tizimlari case texnologiyalar

Axborot va zamonaviy aloqa tizimlari