Газета дизайнини шакллантирувчи аҳамиятли жиҳатлар - Информатика и ИТ - Рефераты

Газета дизайнини шакллантирувчи аҳамиятли жиҳатлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72 KB

Газета дизайнини шакллантирувчи аҳамиятли жиҳатлар Режа: 1. Газеталарнинг асосий вазифаси 2. Газеталарнинг доимий унсурлари

Газеталарнинг асосий вазифаси янгилик тарқатишдир, аммо ҳозирги даврга келиб улар ўзларининг молиявий манфаатларини бозор талабларидан келиб чиққан ҳолда функциясини ўзгартирмоқда. Ҳозирла газеталар нафақат янгилик, ўқувчини қизиқтирадиган бошқа об-ҳаво маълумотлари, гороскоп, ТВ дастурлари кабиларни ҳам чоп қилмоқда. Йирик нашрларнинг ҳисобига кўра АҚШ ва Канадада 10 кишидан 6 таси кундалик газеталарни, 10 кишидан 7 таси ҳафта охиридаги газеталарни ўқир экан. 1 Буларни якшанбалик деб айтиш қийин, мисол учун Канадада ҳафта охиридаги газета одатта якшанба куни эмас шанба кунга чиқарилади. 1998 йилги маълумот бўйича АҚШда 1500 номдаги газета кундалик тарзда 56 млн. нусхада чоп этилиб унинг ҳар бир сони камида 2 киши томонидан ўқилган. 2 Ҳозирги вақтга келиб замонавий ахборот технологияларининг ривожланиши туфайли нашриёт индустрияси “Анъанавий газеталарнинг келажаги қандай бўлади?” деган савол устида бош қотиришмоқда. Баъзи йирик компанияларнинг (GateHouse Media New England (WickedLocal.com) ва Cox Communications (Kudzu.com)) ўрганиб чиққан натижаларига кўра газеталар аудиторияни ўзига яқинлаштиришда янгича йўл тутиши лозим. Ўқимишли газета бўлиш учун одамларнинг кундалик ҳаётда ташвишга солаётган муаммоларни ечишга эътибор қаратиш лозим. Бу нафақат аудиториянинг ижтимоий аҳволи, балки уларнинг психологик турмушини ҳам ўрганишни талаб қилади. Янги газетанинг ташкил қилинишида энг дастлаб “ Ўқувчи биздан нимани кутади? ” д еган саволга топиши лозим. Вашингтон Пост газетасининг мухбири Frank Ahrens “ Minority Report” номли фантастик кинода тасвирланганидек, метрода одамларнинг ўқиб ўтирган электрон газеталарнинг яқин келажакда пайдо бўлиш эҳтимолига эътибор қаратган. E Ink Corp. нинг ижрочи директори Russ Wilcox нинг таъкидлашича 2054 йил воқеаларини ёритган кинодаги воқеалар 2015 йиллардаёқ рўй бериши мумкин. Яъни қоғоз газеталар ўрнини видео- газеталар босиши мумкин. Russ Wilcox нинг айтишича, E Ink Corp.си бу 1 Forbes журнали . www.forbes.com 2 Microsoft® Encarta® Encyclopedia 2002. © 1993-2001 Microsoft Corporation. All rights reserved

ихтирони ишлаб чиққан, аммо ҳозир у фақат оқ ва қора рангларда кўрсатади. Айни вақтда эса унга рангли тус бериш имкониятлари қараб чиқилмоқда. Ҳозирги газеталардан фарқли ўлароқ ундаги текстлар ва расмлар ўзгариб туради, ҳатто ги овоз ва видеони ҳам симсиз тўлқинлар орқали узатиш мумкин. Айни вақтдаги ишланаётган видео-газетанинг размери Ноутбук (Лаптоп) компьютерлари экранидан 2 баробар катта бўлиб ундан 100 баробар кам бўлган энергия сарфланар экан. Ж урналист Франк Аренс нинг “ Баъзи “ The Post ” га ўхшаган катта газета ларда рекламага анча жой ажратилади. Сизнинг размери чекланган видео-газетангизда бу рекламаларни жойлаштиришда жой етарсиз бўлмайдими?” деган саволига Русс Уилкокс шундай жавоб беради: Электрон газетада жой чексиз деса ҳам бўлади, яъни ўқувчи нимани ва қанча хоҳласа шунча маълумот бериш кучига эга бўлади. Реклама масалаласида аксинча анча устунликларга эга – интерактив, ўқувчи ўзи қизиққан рекламага қўл теккизган ҳолда тўлароқ маълумот олиши ва керак бўлса тўғридан-тўғри ўша реклама берувчининг веб-саҳифасини газета орқали очиши мумкин. Бу ихтиронинг журналистлар ишига янада масъулият юклайди, биринчидан ахборот ёки бошқа материал узатиш муддати қисқаради. Иккинчидан, ҳар бир материалнинг неча марта ўқилиши кузатиб борилади ва шунга қараб муаллиф ҳақ олиши кутилади. 3 Версткалаш – маълумотлар, расмлар, ҳар хил иллюстрациялар ва уларнинг сарлавҳаларининг саҳифада жойлаштирилиш дизайнига айтилади. Газета версткалашда асосий эътибор қуйидагиларга қаратилади: А) материал ёки хабарнинг муҳимлиги; Б) саҳифани ўқишнинг осон бўлиши; В) саҳифанинг жозибали бўлиши, ўқувчи эътиборини жалб қила олиши . Ҳар бир саҳифанинг фокус нуқтаси мавжуд, бу – саҳифадаги ўқувчи автоматик тарзда қарайдиган нуқта. Бу нуқталарни айниқса эълон берувчилар эгаллашга ҳаракат қилади. Бугунги кунгача бўлган газеталар тажрибасига 3 Frank Ahrens , Washington Post , Media and Entertainment Industry Reporter , Wednesday, October 12, 2005

назар соладиган бўлсак, Европа ва АҚШда газеталарнинг энг аҳамиятли фокус нуқтаси газетанинг ўнг-тепаси бурчаги бўлган, чунки у ерга энг охирги муҳим янгилик жойлаштирилган. Лекин, Айни вақтда кўп газеталарда, бу жойга эълонлар жойлаштирилиш одатий ҳолга айлангани учун аҳамияти анча пасайган. Ш унинг учун замонавий газеталар фокус нуқтасини чап -тепаси бурчаги қилиб олишган. Психологларнинг таъкидлашича, чап томон ўнгга нисбатан қулайроқ, сабаби кўпчилик чапдан ўнгга қараб ўқийди. Газетани дизайнлаш бешта тушунчага асосланиб амалга оширилади: 1) Баланс ( мувозанат ) 2) Контраст ( солиштириш ) 3) Ритм 4) Жипслашув (бирлашув) 5) Гармония (ўзаро мослик) Баланс тушунчасида таҳрирчи савлавҳа билан сарлавҳанинг, шрифт билан шрифтнинг, расм билан расмнинг ва ҳ.к.ларнинг ташқи кўринишида бир- бирлари билан мувозанатни сақлаб туриши таъминлайди. Булар бир- бирларига мос бўлиши лозим, мисол учун саҳифадаги асосий матнда бир хил размердаги шрифтлар ишлатилиши мақсадга мувоффиқдир. Контраст ни ишлатиш учун таҳрирчи саҳифадаги ҳарбир мақола ёки материални бир-бирларидан қандайдур хусусиятлари билан ажралиб туришига эришишга ҳаракат қилади. Бунда у сарлавҳаларни, расмларни, рангларни ва бўш жойларни ўзига хос тарзда режалаштириши керак. Мисол учун, таҳрирчи сарлавҳа шрифтларининг кўринишини ўзгартириши (қалин, курсив ёки оддий), колонкларни кенгайтириш ёки торайтириш, фонга ранг бериш, расмларнинг вертикал ёки горизонтал жойлаштирилиши орқали эришиш мумкин. Саҳифада ритм ўқувчини бирор объектдан иккинчисига мантиқий ўтишни таъминлаши лозим, яъни саҳифада тўғри кетма-кетлик сақланиши керак. Масалан, сарлавҳа  асосий матн  расм ёки таблица.

Жипслашув тушунчасида эса ҳар бир саҳифанинг фақат бита бўлимга таалуқли бўлиши талаб қилинади. Бирор саҳифанинг икки хилдаги мавзуларни ёритиши газетанинг нопрофессионал верстка қилинишидан даракдир, шунингдек бу ўқувчини зериктиради ва саҳифанинг чиройини бузади. Гармония концепцияси газетанинг доимий ўзгариб бориш ҳолатини таъминлаб туради. Газетанинг ичидаги материалларнинг мазмунига қараб ташқи кўринишида баъзи кичик ўзгаришлар ҳам бўлиб туриши мумкин. Масалан, газетанинг байрам сонларида. Расм сарлавҳанинг устида жойлаштирилиши мумкин аммо сарлавҳа билан асосий матн ўртасиги жойлаштирилмаслик керак, яъни ўқувчига камида бир параграфда материал мазмуни хусусида тушунча бериш лозим. Мутахассисларнинг фикрича расмлар расмлар газетанинг ўқимишли бўлишини таъминлайди. Газеталарнинг доимий унсурлари Ҳозирги замон газеталари ОАВ ўртасидаги рақобатни ҳисобга олган ҳолда нафақат ахборий хусусиятини бойитиши балки ташқи кўринишига ҳам жиддий эътибор қаратиши лозим. Машҳур Газета дизайнери Марио Гарсио ўзининг “Замонавий газета дизайни” китобида газетани юқори сифатда саҳифалаш бу – матннинг бошқа визуал элементлар: шрифт, фотография, рангли безаклар ва информацион графикалар билан пухта ва мантиқий уйғунлашувидир. Ҳар хил давлат ва халқларнинг кийинишлари бир- бирларидан фарқ қилганидек, газеталардаги дизайннинг бирор усулини энг зўр деб айтиш нотўғри бўлади, сабаби уни саҳифалашда ўқувчи ёши, ижтимоий келиб чиқиши, қизиқиши, керак бўлса дини ва ҳ.к. ҳисобга олинади. Г азеталар жуда ранг-баранг қилиб безатилиши ҳам керак эмас, аксинча функционал характерга кўпроқ эътибор қаратилиши керак. Яхши дизайн газетадаги ахборотнинг ўқувчига кўзланган даража етиб бориши учун хизмат қилиши керак, яъни газетада дизайн бу “ жараён ” у сезилмаслиги лозим , ундаги маълу м от лар эса маҳсулотдир. Шунинг учун дизайн бу

“маҳсулотнинг” тез ва енгил “ҳазм” қилинишини таъминлаши лозим. Ривожланган давлатларда реклама берувчилар газеталар дизайнларининг профессионаллик жиҳатларини ҳам ҳисобга олишар экан, чунки саҳифаланган газета саҳифаларида ўқувчи ҳамма нарсага кўз югуртириши кутилади. Газетани саҳифалашда ҳар бир элементларнинг фу н к цияларини эътиборга олиш керак. Уларнинг асосийлари қуйидагилар: Шрифт. Тадқиқотларга кўра қўшилиб ёзиладиган шрифтни енгил ва тез ўқиш мумкин экан. Газетадаги асосий матннинг шрифти иложи борича бир хил бўлгани маъқул , мақсад – газетани ўқишни осон қилиш. Асосий матнда ишлатилган шрифтни реклама учун умуман ишлатмаслик керак. Шунингдек, асосий матн шрифтлари жуда майда бўлмаслиги лозим, совет тузуми давридаги газеталарда материалларнинг деярли барчаси 8 кегльда берилган, ҳозирда эса бу кўрсатгич 9 ва 9.5 га катталашган. Бу эса кўпчилик давлатлардаги асосий ўқувчилар қатлами 40-55 ёш ўртасидаги кўз кўриш қобилияти бироз пасайган кишилар учун енгиллик яратади. Матн орасидаги интервални энг қулай ва чиройли ҳолатига келтириб, материал катта- кичиклигидан қатъий назар барча саҳифада бир хил қўлланилгани маъқул. Матннинг шрифти оқ рангда, фое эса қора рангда бўлиши ўқувчини зериктиради, чунки буни ўқиш қийин. Газетанинг номи, унинг доимий шиори, муассиси ёки уни чоп қилаётган ташкилот номи, чоп қилинган сана, тартиб рақами (йиллик ва умумий), газета ташкил қилинган вақт ва баҳоси. Г азета номи одатта битт а ёки иккита сўздан иборат бўлиб, маълум мазмунни англатиши керак. Мисол учун, ёшлар учун мўлжалланган газета “Ёшлар овози” бўлиши мумкин. Газетанинг номи олдин фақат қўлда рассомлар томонидан бажарилган, ҳозирда эса албатта компьютер ёрдамида чиройли ва мураккаб кўринишдаги ҳарфлар ишланмоқда. Номларнинг кўринишига бўладиган талаб: унинг соддалиги, доимийлиги ва аниқлиги. Газета номининг ҳажми одатта 4-6 колонкани

қамраб олади. Унинг шиори эса газетанинг устки ўнг бурчагида жойлаштирилади. Газетадаги бадиий иллюстрация чизиқлар нашрнинг қандай аудитория учун йўналтирилишига қараб бир-биридан фарқ қилади. Масалан, санъат вакиллари учун мўлжалланган газета чиройли нақшлар билан безатилган бўлиши, сиёсий газетада эса жиддий чизиқларгина ишлатилиши мумкин. Албатта, газетанинг асосий қисми маъно ва моҳияти бўйича ажралиб турадиган янгиликлар ва мақолалардан иборат, буларни эса шу жиҳатларидан келиб чиққан ҳолда, ҳар бир жанрни ўзига мос мавзудаги саҳифага жойлаштирилиш лозим. З амонавий газета кўринишида асосий қизиқарли ва муҳим материаллар парчалари газета сиртига жойлаштирилади. Бунга газеталар бозоридаги рақобат сабабчи бўлган, бу албатта бир қарашда ўқувчиларнинг эътиборини жалб қилиш учун ишлатилади. Шундай экан газеталарнинг ўқувчиларга яқинлашишида сарлавҳаларнинг ҳам аҳамиятлилик даражаси катта. Агарда мақола бошқа бетда давом этадиган бўлса, унда ўқувчига йўналиш бериш керак бўлади (давоми 23-бетда), йўналтирилган жойда эса албатта уни мухлисни тез топиши учун калит сўзлар келтирилиши керак. Колонтитул ҳам газетанинг кўриниши ва ўқувчи учун қулайлик яратиши жиҳатидан сезиларли даражада аҳамиятга эга. Колонтитул – бу ҳар бир саҳифа тепасида ёзилиб, унда газета номи, ўша саҳифанинг мазмуни (ёки жанри), тартиб рақами, газета сони ва чоп қилинган вақт қайд қилинади. Колонтитулга безак бериш ҳар хил бўлади. Газета формати – унинг бўйига ва узунасига мм.да умумий қабул қилинган ҳажмидир. Улар асосан А2, А3 ва А4 форматларида чоп қилинади. А2 формати = 420х595 мм. (250+/-50 қатор жойл.) “ Халқ сўзи ”, “ Ўзбекистон овози ”; А3 формати = 298х420 мм. (160-180 қатор жойл.) “ Биржа ”, Ташкентская нед е лья”;

А4 формати = 210х595 мм. (55-65 қатор жойл.) “Даракчи”, “Ҳамроҳ” каби газеталар. Айтиш мумкинки, бироз йиллар олдин газетанинг катта ёки кичиклиги унинг мавқеини белгилар эди, шунинг учун кўпчилик ташкилотлар ўз газеталарини иложи борича А2 форматида чоп қилишга ҳаракат қилар эди. Аммо, ҳозирга келиб эса, газеталар ўқувчиларнинг истак ва қизиқишларини ҳисобга олиб, яъни мижоз талабидан келиб чиққан ҳолда ҳолда ўз форматларини танламоқда. Ундаги материалларнинг ҳажми форматига боғлиқ бўлмай қолди. Мисол учун, А2 форматидаги 4 саҳифали “Ўзбекистон овози” газетасига нисбатан А4 форматидаги 72 саҳифали “Даракчи” газетаси ўқувчиларга кўпроқ маълумот бера олади. Бу газета айни вақтда 190 минг ададга эга. Тираж сони бўйича “Даракчи” Ўзбекистонда биринчи ўринда туради, демак унинг форматининг кичиклиги “Даракчи”нинг мавқеи ёки имкониятлари туфайли эмас. Шундай экан, ҳар қандай ташкил килиниши арафасида турган нашр ўз аудиториясини олдиндан ўрганиб, уларга қайси формат маъқул бўлишини аниқлаб олиш мақсадга мувоффиқдир. Колонкаларнинг сони ҳархил бўлади, А2 форматида 8, А3 форматида 6, А4 форматидаги газеталарда 4 тагача колонкалар жойлаштирилади. Бу дегани иллюстрация ва дизайннинг шаклига қараб колонкалар сонлари мослашади, мисол учун А4 да баъзан битта колонка ҳам бўлиши мумкин. Т ор колонкага нисбатан кенг калонкадаги текстни ўқиш сезиларли даражада секин амалга ошар экан. Олдинги технологияга нисбатан айни вақтда шрифтларни ишлатилишда катта имкониятлар бор, шундай бўлса ҳам, газеталарда мухлисларнинг кўзи ўрганган (яъни кўзни чарчатмайдиган) доимий шрифтлардан фойдаланган маъқул. Тажрибали дизайнерларнинг фикрича калонкалар орасига жуда зарур бўлмаса чизиқ тортилмагани маъқул. Албатта, материал мавзусининг танланиши журналистдан маҳорат талаб қилади, чунки ўқувчини бир қарашда қизиқтирадиган ва унинг қидирган нарсани топишда кўзга ташланадиган айнан материалнинг мавзусидир.

Мавзу максимум 3 та сўздан иборат бўлиши ва моҳияти тушунарли, оддий бўлиши лозим. Мавзунинг асосий вазифаси – мухлисга мақоланинг мазмуни тўғрисида тушунча бериш, шунинг учун материал номи мақола маъносига аниқ мос келиши керак. Баъзи ҳолларда мақоланинг саҳифада жойлашишига қараб мавзуни унинг ўрта қисмида, чап ёки томонида жойлаштириш ҳам мумкин. Шунингдек у, нафақат текис, балки ҳар хил кўринишда киритилади. Мавзуларда ишлатиладиган шрифтлар ҳар хил бўлиши мумкин, аммо маълум йўналишлар учун ўз доимий шрифтларини белгилаб олган маъқул, масалан, янгиликлар учун фақат битта шрифт ишлатилиши керак. Асосий матн шрифти каби бу шрифтлар ҳам реклама матнида ишлатилмаслиги лозим, улар ўқувчини психологик тарзда маълум материал мазмунига йўналтириши керак. Кўпинча сарлавҳалар катта (бош) ҳарфларда ёзилади, лекин асосий матн фақат кичик ҳарфларда ёзилади. Тадқиқотларга кўра КАТТА ҳарфларда ёзилган матннинг ўқилиш тезлиги пастроқ бўлар экан. Мақола ёки бошқа турдаги материаллар охирида муаллифнинг исми, фамилияси ва лавозими кўрсатилади. Баъзи хорижий давлатларда, газеталарда чоп этилаётган материаллар муаллифларининг қайси партияга аъзолигини кўрсатади. Бу биринчидан ўша партиянинг қизиқишлари қай йўналишдалигини ва иккинчидан бошқаларни ҳам ўз партиясига жалб қилишига хизмат қилади. Агарда, газетада чоп қилинган асар муаллифи бир кишидан ортиқ бўлса, унда муаллифларнинг ижтимоий статусига қараб кетма-кетлик белгиланади, улар ичида ўша редакция ходими ҳам бўлса у охирида кўрсатилади. Берилаётган материал ҳажми жуда катта бўлса муаллиф мавзу тагида ҳам берилади, хорижий газеталарда эса бу доимий ҳолат бўлиб, материал ҳажмига боғлиқ эмас. Шапка – газетада бир хил йўналишдаги мақолалар гуруҳи жойлаштириладиган саҳифанинг умумий мавзусидир. У одатта 2-4 сўздан иборат бўлади, масалан: “Огоҳлик – давр талаби”.

Иллюстрация – газета бўлимларини жонлантирувчи асосий бўғин ҳисобланади. Бунда фотосуратлар, расмлар, диаграмма ва таблицалар билан материаллар бойитилади. Улар қуйидагича бўлинади: 1. мақола мавзуси ва мазмунига мос; 2. мақола мазмунига алоҳида қўшимча маълумотлар берадиган; 3. материалда таърифланаётган воқеанинг (жараённинг) тасвирланиши; Нашрнинг иллюстрацияланиш даражаси унинг қайси йўналишига таалуқли бўлишига боғлиқ. Кўпчилик журналистлар иллюстратив объектларнинг саҳифада кўпайиб кетиши ўқувчини зериктиради деб ҳисоблашади. Аммо, баъзи жаҳонда йирик нашр ҳисобланадиган газеталар оламшумул воқеаларни фақат фотосуратлар ва уларга комментарийлар билан ёритади. Газеталар воқеа-ҳодисаларни ёритишда таъсирли қилиб ёритишда фотосуратлардан ва чизма расмлардан ва карикатуралардан фойдаланади. Хорижий давлатларда чоп этиладиган кўпгина ижтимоий-сиёсий газеталарда сиёсий карикатура катта аҳамият касб этади. Бу эса газетадаги мақола айтмоқчи бўлган нарсаларнинг ҳаммасини ўзида акс эттириши мумкин. Яхши фотосурат жараённи тасвирлайди, масалан футболчи қўлида тўп ушлаб турган расмдан кўра унинг дарвозага тўп киритаётган моменти қизиқарлироқдир. Фотографларни эса бундай маҳсулотлари учун тақдирлаш кейинги ишини бунданда яхшилашга туртки бўлади. Чиройли расмлар кўпинча саҳифада етакчи ўринда ўринда туради, ривожланган давлатларда йирик газеталар сотувда асосан муқоваларида одамни жалб қиладиган расмлардан фойдаланади. Кейинги 20 йилликда газета саҳифаларида диаграмма, таблица ва хариталарни чоп қилиш киритилган. Буни баъзи мутахассислар газетанинг ТВ билан рақобати таъсирида амалга ошган дейишади. Булар информацион графика ёки инфографика дейилади. Бу элементлар материалда ёритилаётган мазмунни янада очиб бериш учун ишлатилади, масалан, Буюк Британияда

чоп этиладиган асосан иқтисодий мавзуларни ёритадиган “Файнаншл таймс” газетасининг ҳамма сонида таблица ва диаграммаларни учратиш мумкин. Т абиийки берилаётган инфографика газета ўқувчиларининг барчасига тушунарли тарзда берилиши керак. Газетада материалларнинг жойлаштирилишида ўқувчилар психологиясини ҳисобга олиш газета таҳририяти учун жуда қўл келади. Баъзи мухлислар газетанинг охиридан бошлаб ўқийди, баъзилари дастлаб фақат сарлавҳаларни ёки расмларни кўриб чиқади. Суд запретил "Настоящую жизнь" Московский городской арбитражный суд запретил издание и распространение газеты " Настоящая жизнь " за нарушение чужих авторских прав. Газету издавал и распространял в Хабаровске и Хабаровском крае издательский дом (ИД) " Молодой дальневосточник ". Логотип газеты и некоторые элементы верстки газеты в значительной мере повторяли дизайнерское решение федеральной газеты "Жизнь". Как сообщили ИА Regnum в пресс-службе издательского дома "Жизнь", ИД счел нужным защитить свои авторские права и подал иск о нарушении исключительного права на товарный знак в Московский арбитражный суд. Интересы ИД "Жизнь" в суде представлял адвокат Генрих Падва. Суд вынес решение запретить издание и распространение газеты "Настоящая жизнь" и обязал руководство издательского дома "Молодой дальневосточник" выплатить в пользу ИД "Жизнь" компенсацию в размере 1 млн руб. Источник: «Коммерсант»

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ф.Мўминов. Журналистика самарадорлиги. Тошкент, ТошДУ. 1996. 2. Б.Байимбетов. Интернет учун материал тайёрлаш хусусиятлари. М аъруза матнлари. 2005 3. Я.Федотова. Массовая информация стратегия, производства и тактика потребления. М. МГУ. 1996 й. 4. В. Марысаев. Интернет и мультимедиа. Издательство: Терра - Книжный клуб. Москва. 2001 5. К.Ирназаров. Журналистика Узбекистана в контексте современных технологий. Вестник НУУз. Издательство: Университет. – Ташкент, 2003

Похожие

Газета ва журналларда шакл ва мазмун бирлиги

Веб саҳифа дизайнининг ўзига хосликлари ва дастурий асослари

Матбуот нашрларини сахифалаш тарихи ва дастурлари хакида умумий маълумот

Жамоатчилик фикри ва ахборот хавфсизлиги

Интернетнинг таркибий кисмлари ва ресурслари хақида умумий тушунчалар