Elementlarni xususiyatlari, statik va dinamik tavsiflari - Информатика и ИТ - Рефераты

Elementlarni xususiyatlari, statik va dinamik tavsiflari

Загружено в:

15.11.2022

Скачано:

0

Размер:

225.4892578125 KB

Elementlarni xususiyatlari, statik va dinamik tavsiflari Reja: 1. Elementlarni xususiyatlari, statik va dinamik tavsiflari. Sezgirlik mezonlari. 2. Oʻlchovchi oʻzgartirgichlarni sinflanishi

Tayanch so’z va iboralar: datchik, statik, dinamik, differentsial, kompentsatsion, signal, element, avtomatik nazorat qilinadigan (ANQ) kattaliklar guruxi va asosiy ko’rsatkichlari. ANQ teploenergetik ko’rsatkich guruhi, ANQ mexanik ko’rsatkichlar guruhi, ANQ elektroenergetik ko’rsatkichlar guruhi, ANQ fizik ko’rsatkichlar guruhi, ANQ kimyoviy ko’rsatkichlar guruhi, Avtomatikaning elementlari va ularning asosiy ko’rsatkichlari. Avtomatika elementi deb o’lchanayotgan fizik kattalikni birlamchi o’zgartiruvchi moslamaga aytiladi. Avtomatika elementlari to’rt xil strukturaviy belgilanish sxemalaridan iborat bo’ladi (1.1- jadval): a) oddiy bir martali (birlamchi) to’g’ridan-to’g’ri o’zgartirish; b) ketma-ketli to’g’ridan-to’g’ri o’zgartirish; v) differentsial sxemali; g) kompensatsion sxemali. Oddiy o’lchash o’zgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan bo’ladi. Ketma-ketli o’zgartgichlarda esa (b) oldindagi o’zgartirgichning kirish ko’rsatgichi keyindagi o’zgartgichning chiqishi hisoblanadi. Odatda birlamchi o’zgartirgich sezgirlik elementi (SE), ohirgi (keyingi) o’zgartirgich esa chiqish elemeti deb yuritiladi. O’zgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali o’zgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bo’lgan sharoitda qo’llaniladi. Differentsial sxemali o’lchash o’zgartirgichlari nazorat qilinayotgan kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bo’lganda qo’llaniladi . Kompensatsion sxemali o’zgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan ishlashi, universalligi hamda o’zgartirish koeffitsientining tashqi ta’sirlarga deyarli bog’lik emasligi bilan ajralib turadi. Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bo’lib, quyidagi funktsiyalardan birini bajaradi: - nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay ko’rinishdagi signalga o’zgartirish (birlamchi o’zgartgich - datchiklar);

- bir energiya ko’rinishidagi signalni boshqa energiya ko’rinishdagi signalga o’zgartirish (elektromexanik, termoelektrik, pnevmoelektrik, fotoelektrik va xakozo o’zgartgichlari); - signal tabiatini o’zgartirmasdan uning kattaliklarini o’zgartirish (kuchaytirgichlar); - signalning ko’rinishini o’zgartirish (analog-raqam, raqam analog o’zgartkichlari). - signalning formasini o’zgartirish (taqqoslash vositalari), - mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar), - signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar), - signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari), - programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar), - bevosita jarayonga ta’sir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar). Avtomatika elementlarining funktsiyalari har xil bo’lganiga qaramay, ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi: - statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari; - uzatish koeffitsienti (sezgirlik, kuchaytirish va stabilizatsiya koeffitsientlari); - xatolik (nostabillik); - sezgirlik chegarasi. Xar bir avtomatika elementi uchun turg’unlashgan rejimda kirish X va chiqish signallari U orasida uqf(x) bog’liqlik mavjud. Ushbu bog’liqlik elementning statik tavsifnomasi deyiladi. Ko’rinish bo’yicha avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi: a) chiziqli, b) uzluksiz nochiziqli, v) nochiziq uzlukli. Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turg’unlashmagan, ya’ni X va U qiymatlari vaqt davomida o’zgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi. Chiqish qiymatining vaqt davomida o’zgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi. Avtomatika elementlari ma’lum inertsionlikka ega, ya’ni chiqish signali kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan o’zgariladi. Elementlarning bu xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi.

Xar bir elementning umumiy va asosiy tavsifnomasi uning o’zgartirish koeffitsienti, ya’ni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bo’lgan nisbatiga teng. Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat o’zgartirishlarni bajaradi. Miqdor o’zgartirishlar kuchaytirish, stabillash va boshqa koeffitsientlarni nazarda tutadi. Sifat o’zgartirishda bir fizikaviy kattalik ikkinchisiga o’tadi. Bu holda o’zgartirish koeffitsienti element sezgirligi deyiladi. 1-jadval Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari № Strukturaviy belgilanish sxemalari O’zgartirish koeffitsienti Chetga chiqish 1. X U X Z U К1 К1 K = K1 Δ=δ і 2. X U Yn-1 Un N K=P K i I=1 n δ=∑δ1 iq1 3. К 1 To δ 1 Y δ 2 К 2 K=K 1 +K 2 Δ=δ 1 k 1 /(k 1 +k 2 ) +δ 2 /(k 1 +k 2 ) 4. To x Ypr К 1 Y δ 1 δ 2 К2 K=K 1 /(1+K 1 *K 2 ) Δ=δ 1 /(1+K 1 +K 1K2)- δ 2 /[1+1(K 1 +K 1 )] Izox : x - o ’ lchanayotgan ( kirish ) ko ’ rsatkichi ; y - o ’ lchash o ’ zgartirgichining chiqish signali . z - qo ’ shimcha energiya manbaisi . К 1 К i

U X a) 2- rasm. Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari. a) - chiziqli Ksq Kgq const; b) - uzluksiz nochiziqli; Ks  Kg  const. v)- nochiziq uzlukli Ks  Kq  const F Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi – element (kirish kattaligi o’zgarishiga bog’lik bo’lmagan) chiqish kattaligining o’zgarishidan hosil bo’lgan o’zgartirish xatosidir. Bu xatoga sabab atrof-muhit haroratining, ta’minlash kuchlanishining o’zgarishi va kabilar bo’lishi mumkin. Element tavsifnomalarining o’zgarishi natijasida paydo bo’ladigan hato nostabillik deb ataladi. U U X1 X b) X v)

Ba’zi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari o’rtasida ko’p qiymatli bog’lanish mavjud. Bunga quruq ishqalanish, gisterezis va boshqalar sabab bo’lishi mumkin. Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish qiymatlari mos keladi. Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan bog’liq. Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada o’zgartirish qobiliyatiga ega bo’lgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi. Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi. Elementlarning sanoat ekspluatatsiyasida o’z parametrlarini yo’l qo’yiladigan chegarada saqlash qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi. Mustahkamlik elementni loyihalash vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan so’ng ekspluatatsiya jarayonida sinaladi. 3-Rasm. Element xatoligini aniqlovchi sxema. Elementlar ishlayotgan vaqtda chiqish qiymati y ichki hususiyatlar yoki tashqi omillar sababli talab qilingan qiymatidan og’ishi mumkin, bunda element tavsifi o’zgarishi sodir bo’ladi (3-rasmdagi y’ egrilik). Ushbu og’ish absolyut yoki nisbiy xatolik bo’lishi mumkin. Absolyut xatolik bu chiqish kattaligining olingan qiymati y’ bilan uning hisoblangan(kutilgan) qiymati orasidagi farq: Δ у = у ’ – у (rasmga qarang) . Nisbiy xatolik bu absolyut xatolik Δ у ni chiqish kattaligining nominal (hisob kitob vaqtida hisobga olinadigan, yaxlitlangan) qiymati у ga nisbati. Nisbiy xatolik foizlarda quyidagicha aniqlanadi: Nx= Δ y • 100/ у

Og’ishni keltirib chiqaruvchi sabablarga haroratli, chastotali, tokli va boshqa xatoliklarga bo’linadi. Ba’zan keltirilgan xatolik deb ataluvchi xatolik turi ham ishlatiladi, ushbu xatolik asbolyut xatolikni chiqish kattaligining eng katta qiymatiga nisbati bilan topiladi. Foizlarda esa quyidagicha: ykel= Δ y • 100/ у max agar absolyut xatolik doimiy bo’lsa, u holda keltirilgan xatolik ham doimiy bo’ladi. Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi – element (kirish kattaligi o’zgarishiga bog’liq bo’lmagan) chiqish kattaligining o’zgarishidan hosil bo’lgan o’zgartirish xatosidir. Bu xatoga atrof-muhit haroratining, ta’minlash kuchlanishining o’zgarishi kabilar sabab bo’lishi mumkin. Element tavsifnomalarining o’zgarishi natijasida paydo bo’ladigan hato nostabillik deb ataladi. Ba’zi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari o’rtasida ko’p qiymatli bog’lanish mavjud. Bunga quruq ishqalanish, gisterezis va boshqalar sabab bo’lishi mumkin. Bunda kattalikning har bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish qiymatlari mos keladi. Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan bog’liq. Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada o’zgartirish qobiliyatiga ega bo’lgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi. Sezgirlik chegarasining yuzaga kelishi tashqi omillar singari, ichki omillar(ishqalanish, lyuftlar, gizterezis, ichki shovqin, xalaqit va boshqalar)ni ham keltirib chiqaradi

4-rasm. Sezgirlik chegarasini aniqlash sxemasi: a – ―o’lik‖ yo’l mavjud bo’lgandagi element tavsifi; b – releli hususiyat mavjud bo’lgandagi element tavsifi 4a-rasmda ―o’lik‖ yo’l mavjud bo’lgandagi element tavsifi ko’rsatilgan. Tavsifdan ko’rinib turibdiki, qachonki kirish kattaligi x x1 dan x2 gacha chegarada o’zgarsa, chiqish kattaligi y o’zgarmaydi va nolga teng bo’ladi. x1 va x2 qiymatlar sezgirlik chegaralari deyiladi, x1 va x2 orasidagi Δх ga teng masofa esa nosezgirlik hududi deyiladi. Releli hususiyatlar mavjud bo’lganda element tavsifi reversiv (yo’nalishini o’zgartirib turadigan) tavsifga ega bo’ladi(4b-rasm). Bu holatda keltirilgan tavsif sezgirlik chegarasiga va nosezgirlik hududiga ega. Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan ham xarakterlanadi. Elementlarning sanoat ekspluatatsiyasida o’z parametrlarini yo’l qo’yiladigan chegarada saqlash qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi. Mustahkamlik elementni loyihalash vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan so’ng ekspluatatsiya jarayonida sinaladi. Elementlarning dinamik ish rejimi Dinamik rejim deganda element va tizimlarni bir o’rnatilgan holatdan boshqasiga o’tish jarayoni tushiniladi, ya’ni kirish kattaligi x va chiqish kattaligi y lar vaqt davomida o’zgaradi. x va y kattaliklarning o’zgarish jarayoni qaysidir

t = t o’z vaqt chegarasidan boshlanadi va inersion va noinersion rejimlarda bajarilishi mumkin. Inersionlik bo’lmagandagi x va y ning o’zgarish jarayoni 5a-rasmda keltirilgan grafik bilan tavsiflanadi. 5-rasm. Kirish kattaligini sakrashsimon o’zgarishida elementdagi o’tish jarayoni: a – inersionlik bo’lmaganda; b,v – inresionlik mavjud bo’lganda. Inersionlik mavjud bo’lganda y ni x ning o’zgarishiga nisbatan o’zgarishining kechikishi kuzatiladi. Bu holatda 0 dan x0 gacha kirish kattaligining sakrashsimon o’zgarishida (5b-rasm) chiqish kattaligi y o’rnatilgan qiymat y o’rt ga birdaniga erishmaydi, o’rnatilgan qiymatga erishish vaqti mobaynida o’tish jarayoni sodir bo’ladi. Bunda o’tish jarayoni aperiodik(tebranishsiz) so’nuvchi (5b- rasm) yoki tebranishli so’nuvchi (5v-rasm) bo’lishi mumkin. Chiqish kattaligi y o’zining o’rnatilgan qiymatiga erishish uchun ketgan vaqt t o’rt vaqt doimiysi T ni tavsiflovchi elementning inersionligi bilan bog’liq. Oddiy holatda y kattaligining o’rnatilishi quyidagi qonun bo’yicha sodir bo’ladi: Bu yerda Т — inersionlik bilan bog’liq bo’lgan paramertlarga bog’liq elementning vaqt doimiysi.

T ning qiymati qancha katta bo’lsa, chiqish kattaligi y ning o’rnatilishi shuncha davomli bo’ladi. O’rnatish vaqti t o’rt datchik o’lchashining zaruriy aniqligiga bog’liq holda tanlanadi va odatda (3…5) T ni tashkil etadi, dinamik rejimda 5…1% dan ortiq bo’lmagan xatolikni beradi. Yaqinlashish darajasi Δ у ko’p holatlarda o’rnatilgan qiymatdan 1 dan 10% gachasini tashkil etadi. Dinamik va statik rejimlardagi chiqish kattaligining qiymatlari orasidagi farq dinamik xatolik deb ataladi. Elektromexanik va elektromashinali elementlarda inersionlik asosan harakatlanuvchi aylanuvchi qismlarning mexanik inersiyasi bilan aniqlanadi. Elektrik elementlarda inersionlik elektromagnit inersiya yoki boshqa o’xshash omillar bilan aniqlanadi. Inersionlik element yoki tizimning turg’un ishlashining buzilish sababi bo’lishi mumkin.

Nazorat savollari: 1. Termoenergetik ko’rsatkichlarga qanday kattaliklar kiradi? 2. Mexanik ko’rsatkichlarga qanday kattaliklar kiradi? 3. Kimyoviy ko’rsatkichlarga qanday kattaliklar kiradi? 4. Fizikaviy ko’rsatkichlarga qanday kattaliklar kiradi? 5. Avtomatik elementlar qaysi funktsiyalarni bajaradi? 6. Avtomatika elementlarining statik tavsifnomasi deganda nimani nimani tushunasiz? 7. Avtomatika elementlarini sanang? 8. Avtomatika elementlarining tavsifi bering? 9. Avtomatika elementlarining asosiy xarakteriskasi? 10. Statik va dinamik sxemalarini ko’rsating?

Foydalaniladigan asosiy adabiyotlar va oʻquv qoʻllanmalar roʻyxati 1. Dj Fruden. Handbook of Modern Sensors. – New Yourk: Sprinder Verlag. 2005. 2. Arxipov A.M., Ivanov V.S., Panfilov D.I. Datchiki Freescale Semiconductor. 3. Shipulin Y u .G. Элементы и устройства систем управления. Конспект лекций. – Ташкент: ТашГТУ, 2017. – 280с 4. Галиев А.Л., Галиева Р.Р., Элементы и устройства автоматизированных систем управления. Учеб. Пособие. – Россия: Стерлитамак, 2008 -220 с. 5. Клим Ю.М. Типовые элементы систем автоматического управления. – М: Форум: ИНФРА-М, 2004. -384 с. 6. Бабиков М.А., Косинский А.В. «Элементы устройства автоматики»- М: Выс.шк. 2005. 7. Yusupbekov N.R, Muxamedov B.I, Gulomov Sh.M. Texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish: texnika oliy oquv yurtlari talabalari uchun darslik. – T.: Oʻqituvchi, 2011. -576b.

Похожие

Dinamik strukturalar

Optik tolalarning turlari va tavsiflari

Berilganlarning dinamik strukturalari

Kuchaytirgichlarni sinflanishi, tavsiflari

Oʻlchash vositalarini xatoliklari. Elementlarni ishonchliligi