Электрон ҳисоблаш машиналарида иқтисодий масалалар ечишни ташкил қилиш - Информатика и ИТ - Рефераты

Электрон ҳисоблаш машиналарида иқтисодий масалалар ечишни ташкил қилиш

Загружено в:

12.01.2024

Скачано:

0

Размер:

78 KB

Электрон ҳисоблаш машиналарида иқтисодий масалалар ечишни ташкил қилиш Режа: 1. Компьютерда иқтисодий масалалар ечишни ташкил этишнинг асосий босқичлари. 2. Масалани қўйиш ва уни ечиш босқичларининг асосий элементлари. 3. Алгоритмлаштириш тушунчаси ва унинг турлари. 4. Программаларни блок-схемалар орқали ифодалаш. 5. Ишланаётган ва узатилаётган маълумотларнинг тўғрилигини таъминлаш усуллари.

Компьютерда иқтисодий масалалар ечишни ташкил этишнинг асосий босқичлари. Фараз қилинг, сиз бирор бир ташкилотда ишлаяпсиз. Сизни директор ўз хузурига чақирди ва ўз бўлимингиздаги барча ишларни компьютер асосида бажаришга ўтишингиз кераклигини айтди ва бу топшириқ албатта бажарилиши лозимлигини тушунтирди. Сиз бу ишни бажаришни нимадан бошлар эдингиз? Иқтисодий масалаларни компьютерда ечиш учун аввало қайси ишларни бажариш керак? Бу бажарилиши керак бўлган ишларни режалаштиришда қандай босқичлардан ўтиш мақсадга мувофиқ бўлади? Юқоридаги саволлар хақида чуқур фикрланг ва фикрларингизни бошқалар билан бўлишинг, кейин эса қуйидаги маълумотларни ўз фикрингиз билан таққослашингиз мумкин. Масалани ЭҲМ талаби асосида автоматлаштирилган кўринишга ўтказиб ечишнинг бир қанча босқичлари мавжуд. Ҳар қандай бошқаришнинг автоматлаштирилган системасида (БАС) масалалар босқичма-босқич қилиб амалга оширилади. Одатда 3 та босқич мавжуд: лойиха олди босқичи; асосий босқич, яъни ишчи ҳамда техник лойихаларни бажариш ва ниҳоят, амалиётга тадбиқ этиш босқичларидир. 1. ЛОЙИХА ОЛДИ босқичи қ з навбатида автоматлаштирилган объектнинг ахборотлар системасини ўрганиш, техник-итисодий жиҳатдан асосланиб беришни ва яратилаётган БАС-нинг амалга оширадиган техник вазифаларини ишлаб чиқиш жараёнларини қамраб олади. 2. АСОСИЙ БОСҚИЧ БАС-нинг техник ҳамда ишчи лойиҳаларини яратишдан, уларни амалий синовлардан ўтказишдан иборатдир. 3. АМАЛИЙ ТАДБИҚ ЭТИШ БОСҚИЧИ яратилган БАС-нинг аниқ ахборотлар асосида ишлаб чиқилган масалаларнинг буюртмачилар иштироқида синовдан ўтказишдир. Демак, бунда асосий мақсад бутун БАС- ни тажриба ўтказиб, эксплуатация қилиш ва унинг хақиқий самарадорлик баҳосини аниқлашдир.

Масалани ЭХМ-да ечишга тайёрлашнинг асосий босқичларида у ёки бу масалани ЭҲМ-да ечишда тегишли ахборотлар программа ёрдамида арифметик ва мантиқий қайта ишланади. Лекин масалани ЭҲМ-да бевосита ечишдан олдин, одатда, тегишли тайёргарлик ишлари амалга оширилади. Бу иш анча машаққатлироқдир. Бунда одатда қуйидаги босқичлар ажралиб ту ради: 1) масалани қўйиш; 2) масалани математик ифодалаш; 3) ечиш усулини танлаш; 4) масалани ечишнинг алгоритмини ишлаб чиқиш; 5) тузилган алгоритм асосида программалаштириш; 6) программани компьютерга киритиш ва уни созлаш; 7) масалани бевосита ЭҲМ-да ечиш ва олинган натижани таҳлил қилиш. Масалани қўйиш ва уни ечиш босқичларининг асосий элементлари. 1. Даставвал ЭҲМ-да ечилиши керак бўлган масала қўйилади. Ушбу босқичда бошланғич маълумотларнинг таркиби ва характери аниқланади. Масалани ечишнинг умумий йўли танланади. Масала кичик масалаларга ажратилади, уларни ечиш кетма-кетлиги аниқланади ва ҳоказо. 2. МАСАЛАНИНГ МАТЕМАТИК ИФОДАЛАНИШИ. Ушбу босқичда масаланинг қўйилиши математик жиҳатдан аниқлаб олинади. У аниқ, бир маъноли изоҳга эга бўлади. Буни амалга ошириш учун текширилаётган ҳолат қонуниятларини математик формулалар ёрдамида ифодалайдиган ўзига хос назария керак бўлади. Математик формулаларнинг ана шундай мажмуи “берилган ҳолатнинг ёки масаланинг математик модели” деб аталади. 3. МАСАЛАНИ ЕЧИШ УСУЛИ.

Масала математик ифодаланиб бўлгандан кейин уни ечиш усули танланиши керак. Бу усул изланаётган натижаларнинг бошланғич маълумотларга боғлиқлигини аниқлайди ва ҳисоблаш жараёнини ЭҲМ-да бажариладиган элементар арифметик ва мантиқий кетма-кетликка ажратиш йўли амалга оширилади. Замонавий ҳисоблаш математикаси фан ва техникага доир турли масалаларни ечиш учун ишлатилиши мумкин бўлган кўплаб сонли математик усулларга ва алгоритмларга эга. 4. МАСАЛАНИ ЕЧИШНИНГ АЛГОРИТМИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ Ушбу босқичда амалга оширилиши лозим бўлган ҳисоблаш жараёнини етарлича тўла, аниқ ва бир маъноли тавсифлаш зарурати туғилади. Ушбу тавсиф ҳисоблашларни бажариш учун зарур бўлган формулаларни ўз ичига олиши, уларни қўллаш кетма-кетлигини, у ёки бу формула фойдаланиладиган шароитларни аниқлаши, шунингдек ҳисоблаш жараёнининг бир қисмидан бошқа қисмига ўтиш қоидаларини кўрсатиши керак. Машинага ҳисоблаш жараёнида пайдо бўлиши мумкин бўлган ҳолатлар ҳақида зарур кўрсатмалар ҳам берилиши керак. Ана шу барча ишлар масалани ечиш алгоритми билан амалга оширилади. Масалани ечиш алгоритмини излаш, ишлаб чиқиш ва тавсифлаш алгоритмлаш деб аталади. Алгоритмни тавсифлашнинг 2-чи усули бу машина тушунадиган алгоритмик тилда ёзилган программадир. Программа қилиш учун ишлатиладиган бир қанча алгоритмик тиллар мавжуд, улар Ассемблер, Р -1, Кобол, Алгол, Фортран, Паскал, ЛИСП, СИ, Бейсик ва бошқалардир. Шуни айтиш керакки, одатда мураккаб алгоритм учта асосий структура: чизиқли, тармоқланувчи ва циклик алгоритмлар комбинациясидан тузилади. 5. ПРОГРАММАЛАШ. Бу босқичда алоҳида-алоҳида буйруқлардан иборат бўлган ва бажариладиган амаллар кетма-кетлигини белгилайдиган программа тузилади ва у ЭҲМ хотирасига киритилади. Ушбу ЭҲМ-да қўлланиладиган буйруқлар системаси ҳамда унда қабул қилинган кодлаш ва адреслаш усуллари биргаликда мазкур ЭҲМ-нинг машина тилини ташкил қилади.

Аввал шуни таъкидламоқ керакки, программа танланган усул ифодаланиб бўлингандан кейин ва унга масала ечиш алгоритми ишлаб чиқилгандан кейингина тузилади. Транслятор программа деб аталувчи махсус программа алгоритмик тилда ёзилган ва машинага киритилаётган программани машина тилига ўзлаштириб беради. 6. ПРОГРАММАНИ КИРИТИШ ВА ТУЗАТИШ. Программа ЭҲМ хотирасига бевосита оператор пультидан ёки тегишли киритиш қурилмасидан ахборот ташувчилар орқали киритилади. Масалани ечишга тайёрлаш жараёнидаги муҳим босқичлардан бири - программани созлашдир. Бунда программалаш жараёнида йўл қўйилган барча хатолар аниқланади ва тузатилади. Тажриба шуни кўрсатадики, мақсадга мувофиқ бўлган программани олиш мақсадида амалга ошириладиган созлаш жараёни умумий вақтнинг 20% дан 40 % гача қисмини эгаллайди, яъни программани текшириш ва созлаш учун анчагина вақт сарфланади. 7. МАСАЛАНИ ЭҲМ-ДА ЕЧИШ. Иқтисодий масала алгоритм асосида тузилган ва компьютарда созланган программа ёрдамида автоматик равишда ечилаётган пайтда кўзда тутилмаган ёки рухсат этилмаган хилма хил ҳолатлар пайдо бўлиши мумкин. Шундай ҳолларда, агарда Э ҲМ ишига оператив аралашиш зарур бўлиб қолса, муаммоларни муваффақиятли хал қилиш учун тажрибали оператор иштироки зарур бўлиб қолади. Бунда ушбу оператор программа тузувчи томонидан аввалдан ёзилган кўрсатмаларга риоя қилган ҳолда иш юритади. Масала ечиш натижаларини кўриш ва уларнинг нусхаларини чиқариш учун принтерлар, электрлаштирилган ёзув машиналари, алифболи, рақамли ёзув қурилмалари, дисплейлар, машина ташувчиларга чиқарувчи ва бошқа турлардаги хилма хил техник қурилмалар қўлланилади. Алгоритмлаштириш тушунчаси ва унинг турлари.

Масаланинг алгоритми деганда нимани тушунасиз ва уни тузиш бизга нима беради? Алгоритм ва алгоритмлаштириш тушунчалари орасида қандай фарқ ва ўхшашликлар мавжуд? Алгоритмларнинг қандай турлари бўлиши мумкин ва улар бир-биридан нимаси билан фарқ қилади? Алгоритм - бошланғич маълумотларни натижа олгунга қадар қайта ишлашни қадам-ба қадам элементар операциялар орқали белгилаб берадиган кўрсатмалар мажмуидир. Масалани ЭҲМ-да ечиш алгоритмини ишлаб чиқиш жуда хам масъулиятли босқич ҳисобланади. Чунки ЭҲМ-да бажариладиган амалларнинг зарур кетма-кетлигини фақатгина тегишли алгоритм белгилайди. “Алгоритм” сўзи жуда қадимий бўлиб, Хоразмдан чиққан буюк ўзбек математиги Абу Абдулло Муҳаммад Ибн Мусо Ал- Хоразмийнинг лотинча ҳарфлар билан ёзилган номидир. Алгоритмнинг учта асосий хоссаси бор, яъни: аниқлик, оммавийлик ва натижавийлик. АНИҚЛИК ХОССАСИ. Алгоритм бажариладиган амалларнинг зарурий кетма-кетлигини аниқ белгилаб беради. ОММАВИЙЛИК ХОССАСИ. Алгоритм бирор синфга тегишли масалалардан бошланғич маълумотларнинг турли бирикмаларида ҳар қандай масалани ечиш учун хизмат қилади. НАТИЖАВИЙЛИК ХОССАСИ. Изланаётган натижани бошланғич маълумотларнинг рухсат этилган қийматлари учун чекли сондаги етарлича содда қадамлардан кейин олиш мумкинлиги тушунилади. Одатда учта алгоритм тури мавжуд: чизиқли, тармоқланувчи ва такрорланувчи (циклик) алгоритм. ЧИЗИҚЛИ алгоритм - келиш тартибида фақат бир марта бажариладиган амалларнинг содда кетма-кетлиги. ТАРМОҚЛАНУВЧИ алгоритмда одатда қандайдир мантиқий шартнинг бажарилиши текширилади, яъни (а> 0, а< в, а#в ва бошқалар)

ТАКРОРЛАНУВЧИ (циклик) алгоритмда кўп марта бажариладиган амалларнинг муайян кетма-кетлигига тушунилади. Бу ерда мантиқ жисми деб аталувчи асосий блок талаб қилинган ҳисоблаш шартини амалга оширади.

Программаларни блок-схемалар орқали ифодалаш. Алгоритмлар нима эканлиги ва уларнинг қандай турлари мавжудлигини яхши билиб олдингиз. Эндиги муаммомиз алгоритмларни қандай қилиб ифодалаш масаласини хал қилишдир. Умуман айтганда алгоритмларни сўз орқали, символлар орқали ёки қандайдир тасвирлар орқали ифодалаш мумкин. Лекин шунга қарамасдан кўпинча алгоритмларни махсус блок тасвирлар орқали ифодалаш барча томонидан қабул қилинган. Нега шундай холат амалга ошганлиги хақида бир фикрлаб кўрингчи. Фикрларингизги гурухдаги талабалар билан ўртоқлашган холда матннинг кейинги қисмига ўтишингиз мумкин. Алгоритм ишлаб чиқишнинг 1-чи босқичида алгоритмни ёзишнинг энг қулай усули алгоритмнинг блок-схемасидир. Алгоритмнинг блок-схемаси берилган алгоритмни амалга оширишдаги амаллар кетма-кетлигининг график тасвиридан иборат. Блок-схемада масалани ечиш босқичлари мос символлар: тўғри бурчак, ромб, доира ва хоказолар билан тасвирланувчи алоҳида блоклар кўринишида берилади. Блок-схема символлари ичида ҳисоблашларнинг тегишли босқичлари кўрсатилади. Ушбу структура схемаларининг блокларини вазифасига кўра қуйидаги группаларга ажратиш мумкин. 1. ҲИСОБЛАШ БЛОКИ. У функцияларни бевосита ҳисоблайди ёки ахборотларни қайта ишлаш бўйича арифметик амалларни бажаради. Блок символли тўғри тўртбурчак кўринишида бўлиб, у қуйидагича тасвирланади. Х=А*В Y =2 X + BC 2. МАНТИҚИЙ БЛОК. Унда бирор шартнинг бажарилиши ёки бажарилмаслигига қараб ҳисоблаш жараёнининг бўлиниши содир бўлади, у ромб кўринишида бўлиб, унинг учларидан бири блокка кириши учун, колганлари эса чиқиши учун ишлатилади. 3. ТАЙЁРЛОВ БЛОКИ. У бошқа блокларни ҳисоблаш жараёнининг бошланишига тайёрлайди. Масалан, ахборотни киритади, чиқаради, махсус

ячейкаларга жўнатади, хотиранинг иш ячейкаларини тозалайди ва ҳоказо. 4. СТАНДАРТ БЛОКЛАР. Одатда улар программада фойдаланилган бўлади ва тайёр ҳолда қўлланилади. Ишланаётган ва узатилаётган маълумотларнинг тўғрилигини таъминлаш усуллари. Фараз қиламизки Сиз бир жойдан иккинчи жойга маълумот узатмоқчисиз. Ушбу узатилган маълумотларнинг қабул қилувчи томонидан тўғри олинганлигига қандай қилиб ишонч хосил қила олардингиз? Тўғриликни таъминлаш учун қандай усулларни қўллашингиз мақсадга мувофиқ бўлади? Булар хақида бироз фикрланг ва фикрларингизни жамлаган холда энди компьтерларга киритилаётган ёки улар орқали ўтаётган маълумотларнинг тўғрилигини қандай қилиб таъминлаш мумкинлиги хақида ўйлаб кўринг. а) Киритиш ахборотларининг ёзилиши. Киритиш ахборотларида фойдаланиладиган кодлар ва уларнинг тузилиши кўрсатилади, киритиш ҳужжатлари ва массивлар ёзилиш формаси келтирилади. Ҳар бир ҳужжат ёки файл ўзининг номи ва кодларига эга бўлади. Бундан ташқари ҳужжатларнинг ҳар бир киритиш формаси учун реквизитларни ёзиш жадвали тузилади, у ҳужжатнинг номи ва кодини, реквизитнинг номи ва кодини билдиради хамда улар алгоритм тузишда фойдаланилади. Шунингдек, киритиш хужжатларининг формаларида реквизитларнинг шартли белгиланиши, реквизит турлари, белгиларнинг вергулгача ва ундан кейинги сонлари, реквизитлар ўзгарувчанлигини билдирадиган чегара оралиқлар ҳам кўрсатилади. Ҳар бир кириш формаларининг муҳимлиги, мақсади, қайта ишлашга узатиладиган даврийлиги, киритилаётган ахборотлар ҳажми, формаларни тўлдиришга доир тушунтиришлар ва улар қайси киритиш қурилмасидан

киритилиши хақидаги маълумотлар киритиш ахборотларининг ҳар бир формасида алохида келтирилади. б) Оралиқ ахборотларни киритиш ахборотлари каби ёзилиши учун улардан бирини, масалан, киритиш ахборотлари тушунчасини қараб чиқамиз. Чиқариб олиш ахборотлари ЭҲМ-да чиқариб олиш хужжатлари турларини ва унда ахборотлар ёзилиш тартибларини билдиради. Шунинг учун чиқариб олинадиган натижавий ҳужжатлар қандай кўринишда ва қайси чиқариш қурилмаларида олинишини кўрсатади. Ҳар бир форманинг ишлаш даври ва унинг фойдаланувчиларга етказиш вақти, у ҳужжатларнинг нусхаси, чоп этилиши, ким томонидан ва нимада олиниши масалалари кўрсатилади. Шунингдек чиқариб олинган натижавий форма ва ҳужжатларнинг тўғрилигини текшириш, назорат қилиш талаблари ҳам қаралади. Худди киритиш сингари чиқариб олинган ҳужжат формаларининг, массивларининг жадваллари реквизитлардан иборат бўлади. Реквизит эса ўз навбатида ҳужжатнинг номини ва кодини, реквизит турини, белгиларининг ўзгариш диапазонини ва бошқаларни ташкил қилади. Ишланаётган ва узатилаётган информациянинг тўғрилигини текшириш ҳамда таъминлаш усуллари қуйидагилардан иборат: 1. Текширилаётган информациянинг икки ёки ундан ортиқ нусҳасининг мос келиш усули; 2. Ташувчига ёзилган кодлар сонининг жуфтлиги ёки таҳлилига асосланган усул; 3. Арифметик усул; 4. Мантиқий усул; 5. Аралаш усул; 6. Назорат (контрол) йиғиндилар усули;

Aдaбиётлар : 1. Аюпов Р.Х. Microsoft Front Page амалий дастурида ишлаш. Тошкент, ТМИ, 2005 йил. 2. У.Ю.Юлдашев, Р.Р. Боқиев, Ф.М. Зокирова. Информатика, Ғ офур §улом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, Т., 2002 3. §уломов С.С, Шерму xa медов A.Т., Бегaлов Б.A. Иқтисодий информaтикa/ Тошкент, “Ўзбекистон”: 1999 й, 528 бет. 4. Аюпов Р.Х., Исмоилов СИ., Аюпов Х.Р. Хусусий компьютерда ишлаш/ “ Microsoft Word 2000 матн муҳаррири”, Т., ТМИ, 2002 йил, 124 бет. 5. Марахимова А.Р., Рахмонқулова С. Интернет ва ундан фойдаланиш/ ТДТУ, Т.: 2001 йил, 176 бет. 6. Ғ уломов С.С, Aлимов Р.X., Xодиев Б.Р. вa бошқ a лaр. Ax борот тизимлaри вa теxнологиялaри/ Тошкент, “Шaрқ”: 2000 йил. 7. Симонович СВ. и другие. Общая Информaтикa.Учебное пособие/ М, Издaтелство “АСТПресс”: 2001 г. 8. Симонович СВ. и другие. Специальная Информaтикa.Учебное пособие/. М, Издaтелство “АСТПресс”: 2001 г. 9. У.Юлдашев, Р.Р. Боқиев, М.Э.Мамаражабов. ЕХСЕ L -97. Уқув қў лланма. Т., 2000

Похожие

Иқтисодий информатика фанига кириш ва курснинг мазмуни

Электрон ҳисоблаш машиналарининг структуравий тузилиши ва ишлаш принциплари

Жадвал ташкил қилиш. Ранглар билан ишлаш. Фреймлар ташкил қилиш

Динамик дастурлаш усуллари билан ечиладиган баъзи иқтисодий масалалар

Локал ҳисоблаш тармоқларида маълумотларни муҳофаза қилиш усули