Иқтисодий информатика фанига кириш ва курснинг мазмуни - Информатика и ИТ - Рефераты

Иқтисодий информатика фанига кириш ва курснинг мазмуни

Загружено в:

12.01.2024

Скачано:

0

Размер:

148 KB

Иқтисодий информатика фанига кириш ва курснинг мазмуни Режа: 1. Ҳисоблаш техникаси ва информатиканинг халқ хўжалигидаги аҳамияти 2. Ҳисоблаш техникаси ривожланишининг тарихи ва асосий босқичлари. 3. Ҳисоблаш техникасининг таснифи. 4. ЭҲМнинг турлари ва асосий оилалари.

Ҳисоблаш техникаси ва информатиканинг халқ хўжалигидаги аҳамияти Қадим замонлардан то хозиргача мураккаб хисоблаш ишларини механизациялаш ва автоматлаштиришга бўлган талаб хамда бу билан боғлик муаммолар мавжуд бўлган. Инсоният бу муаммоларни хал қилиш учун хилма хил усулларни қўллаб келган. Хар бир конкрет сохада бу муаммони ечишга уриниш ўзига хос ечим ва муваффақиятларга олиб келган. Лекин хисоблаш техникаси ва информатиканинг пайдо бўлиши билан инсоният бир қанча қўшимча имкониятларга эга бўлганки, булар жамиятнинг катта тезлик билан ривожланишига олиб келган. Бу имкониятлар хиқида нималар дея оласиз? Ушбу имкониятлар информацион технология программа-техник воситаларининг қайси кўрсатгич ва хусусиятлари туфайли юзага келган? Илмий техника ривожининг диққатга сазовор хусусиятларидан бири - ҳисоблаш техникасининг инсон фаолиятининг барча соҳаларига кенг миқёсда татбиқ қилинишидир. Халқ хўжалигининг ривожи ўз навбатида юқори унумли электрон ҳисоблаш машиналарини (ЭҲМ), рақамли- программали бошқариладиган станоклар ва қурилмалар, саноат роботлари ва ишлаб чиқариш модулларини ишлаб чиқаришни кўпайтириш ва кенг миқёсда татбиқ этишни талаб этади. Автоматлаштиришнинг асосий қуроли бўлиб, ўзининг алгоритмик ва программа таъминотига эга бўлган компьютерлар хизмат қилади. Двигатель ва роботларнинг кашф қилиниши жисмоний меҳнатни автоматлаштириш асрини очган бўлса, компьютер ва сунъий интеллект воситаларнинг пайдо бўлиши инсон ақлий фаолиятида худди шундай янги даврни бошлаб берди. Шунинг учун илмий - техника ривожининг ҳозирги босқичи кўпинча "компьютер инқилоби" деб юритилади. Электрон ҳисоблаш техникасининг, айниқса, микрокомпьютер воситаларининг тез ривожи ўзига хос янги илмга туртки берди. Ҳозирги пайтда информатика фанига маълумотларни автоматлаштирилган қайта

ишлаш ва бошқариш билан боғлиқ бўлган янги илмий йўналиш сифатида қаралмоқда. Компьютерларни янги алоқа воситалари орқали боғлаш имконининг вужудга келиши информацион технологиянинг ва шу жумладан "қоғозсиз" информатиканинг имкониятларини кескин оширди. Бу замонавий технология жамият турмушининг барча соҳаларига ўз амалий таъсирини ўтказмоқда. Агар 70-йилларда ЭҲМ-лар махсус ҳисоблаш марказларида жойлаштирилиб, фақат мутахассис-операторлар бу ЭҲМ-ларда ишлаган бўлса, ҳозир эса компьютерлар ихчам, лекин жуда имконияти кенг бўлган қурилма бўлиб, мутахассисларга автоматлаштирилган равишда маълумотлар ва билимлар банкига бевосита мурожаат қилиш имконини таъминлайди. Маълумотларни автоматлаштирилган қайта ишлаш бўйича компьютерларни самарали қўллаш доираси кундан-кунга кенгайиб бормоқда. Информатикани тадбиқ этишнинг асосий соҳалари қуйидагилардир: • ишлаб чиқаришни тўлиқ автоматлаштириш ва роботлаштириш; • илмий изланишлар ва лойиҳалаштиришни автоматлаштириш; • ташкилий - иқтисодий бошқаришда информатикани қўллаш; • мактаблар, коллежлар, олий ўқув юртларида ўқитиш ва кадрлар тайёрлашни компьютерлаштириш; • хизмат кўрсатиш, соғлиқни сақлаш ва аҳоли турмуш соҳаларига информатикани тадбиқ этиш. Хусусий компьютерларнинг пайдо бўлиши информатикани татбиқ этиш ва "компьютер бўйича саводсизлик"ни тугатишни тезлатишга асосий туртки бўлди. Ҳозирги замон компьютерларига бўлган қизиқиш шунинг учун ҳам ошдики, улар масалани ечишда меҳнат унумдорлигини кескин оширди. Масалан, катта интеграл схемаларини лойиҳалаштиришни автоматлаштиришда компьютерларнинг қўлланиши лойиҳаларни ишлаб чиқишни бир неча йилдан бир неча ойгача қисқартириш имконини берди. Бу интеграл схемалар янги компьютерларда қўлланишини ҳисобга олсак, компьютерларнинг мукаммаллашиб бориши жуда тез юз бериши ва яқин

орада жуда ҳам мукаммал компьютерлар яратилиши кутилишига умид қилишимиз мумкин. Хусусий компьютерларнинг имкониятлари автоматлаштирилган иш ўринлари (АИЎ)- нинг янги авлодини яратиш имконини беради. Бундай ақлли станциялар программа таъминотининг асосий қисмларидан бири бўлиб функционал процессорлар хизмат қилади. Функционал процессорлар турли хилдаги маълумотлардан қулай ҳолда фойдаланиш, фойдаланувчи ва компьютер орасида самарали диалог режимини таъминлаш билан бирга катта ҳажмли маълумотлар базаси билан ҳам ишлаш имконини беради. Ҳисоблаш техникасидан ҳисоб-китоб, маълумотларни қайта ишлаш ва бошқариш ишларини бажаришда фойдаланиш, бу ишларни юқори савияда бажаришдан ташқари бошқарув аппаратидаги хизматчилар сонини камайтириш, тўлиқ ва аниқ маълумотларни исталган вақт оралиғи учун олиш имконини беради. Ҳозирги замон алоқа системалари компьютерларни исталган узоқликдаги электрон маълумот манбаларига улаш имконини беради. Бунга мисол бўлиб, сунъий йўлдошлар орқали боғланган космик алоқа системаси ҳамда дунёнинг 30 дан ортиқ мамлакатидаги 1500 дан ортиқ илмий марказларни боғловчи халқаро компьютер тармоғи хизмат қилиши мумкин. Бу соҳада чет элларда жуда кўп ибратли ишлар қилинган. Шуларни тарихий жихатдан қисқача кўриб ўтамиз. 1976 йилда Францияда Videotex деб номланган миллий тармоқ яратишга киришилди. Бу тармоқдан фойдаланиш учун ҳар бир телефон аппарати бор бўлган хонадан ўз хонадонига терминални ўрнатиши мумкин. Бу терминал ёрдамида телефон тармоғи орқали керакли ташкилот номерини териб, у ердаги компьютердан фойдаланиб турли хил хизматларни, шу жумладан банк хизматларини ҳам олиш мумкин. 1986 йилга келиб 2,5 миллион шундай терминаллар ўрнатилди. Шулардан бир қисми текинга ўрнатилди.

Teletal номли лойиҳага биноан 2 минг хил хизмат кўрсатиш тури мавжуд бўлиб, шулардан 30 хили банк хизматлари кўрсатиш учун мўлжалланган. 1986 йил бошида 150 минг истеъмолчилар учун ва 50 минг ишбилармон учун электрон счетлар очилди. 1986 йил охирида Франциянинг тахминан 2% хонадон эгалари ўз уйларида банкларнинг бўлимларига эга бўлдилар. Бу йўналишларни Буюк Британияда "Ноттингхем Билдинг Сосайети" ва "Бенк оф Скотланд", Германияда "Кельн жамғарма банки” ва Гамбургдаги "Фербраухер Банк" ташкилотлари бошлаб берди. Швецияда уйлардаги банклар билан ишлашни Стокгольмдаги "Гота банкен" бошлаб берди. Ўзбекистон Республикаси учун кўриб чиқилаётган муаммо жуда ҳам долзарбдир. Банк тизимини кескин равишда ривожлантиришда фақат янги техник базага таяниш керак. Етарли даражада автоматлаштирилган ҳолда банк бўлими ўз кассаси билан бирлаштирилиши ва терминаллари алоқа бўлимлари, магазинларда, вокзалларда ва ҳоказоларда жойлашган ҳисоблаш тармоғини ташкил қилиш мумкин. Германиянинг "Никсдорф" компанияси электрон пулларни татбиқ қилиш бўйича илғорлардан бири ҳисобланади. Бу компанияда Eurocard номли стандарт кредит карточкалар ишлатилиб, ҳозирги даврда дунё бўйича 5,8 млндан ортиқ киши бу карточкалардан фойдаланади. Ҳар бир кредит карточкасига маълумот ташувчи восита-магнит карта ўрнатилган бўлиб, унда хусусий счет номери, банк номи, мамлакат, мижознинг тўлаш қобилияти кўрсаткичи, берилган кредит қиймати ва ҳоказолар ёзилган бўлади. Янги мижозни бу тармоқка қўшиш учун унга камида 2 минг Германия маркасида кредит очилган бўлиши керак. Францияда ақлли кредит карточкаларини жорий қилиш бошланди. Бундай карточкаларга 7 килобайтли оператив хотирага эга бўлган микропроцессор ўрнатилган бўлиб, 200 хил тўлов операцияларини амалга ошириш имконини беради. АҚШда магнитли тўлов карточкалари тадбиқ қилинган. Бу карточкаларга ҳам тегишли хажмда оператив хотирага эга

бўлган микропроцессор ўрнатилган бўлиб, ҳеч қандай терминалсиз уйдаги телефон ёрдамида тўғридан-тўғри банк билан ҳисоб-китобни амалга ошириш мумкин. Бутун дунё бўйича нақд пулсиз ҳисоб-китоб системаларига эга бўлган банк тармоқлари жадал татбиқ этилмоқда. Булардан бири Bankwire бўлиб, у кредит истеъмолчилари учун эмас, балки банклараро ҳисоб-китобга мўлжалланган эди. Тармоқ орқали фақат банк ҳужжатлари эмас, балки масъулиятли молия қарорларини ҳам қабул қилиш учун ишлатиладиган муҳим маълумотлар ҳам юборилар эди. А ҚШ федерал резерв системаси томонидан яратилган Fedwire системаси мамлакат ичида содир бўлган олди-бердиларнинг 60% ини қамраб олади. Бу тахминан бир кунда 360 миллиард долларга тўғри келади. Унинг хизматидан 800 дан ортиқ банк фойдаланади. Нью Йоркда жойлашган CHIPS ( Claring House Interbank Payments System ) молиявий тармоғи 90% ташқи олди- бердиларни жамлаган бўлиб, унда 190 та банк иштирок этади. Банклараро электрон ҳисоб-китоб системасининг кейинги равнақи охир оқибатда накд пулларнинг бутунлай йўқотилишига олиб келиши шубҳа туғдирмайди. Ҳар қалай бу қатъий қадамга барча ривожланган капиталистик мамлакатлар амалда тайёрдир. Ғ арбий Европадаги кичик давлатлар тайёргарлик тадбири сифатида ҳар бир янги туғилган чақалоққа банкда ҳисоб рақами очишни зарурий шарт қилиб қўйдилар. Бизнинг республикамизда пул-кредит муомаласини компьютерлаштиришдек долзарб вазифа турибди. Ички электрон пулнинг маълум системасисиз республика халқаро иқтисодий муносабатларда тенг хуқуқли иштирокчи бўла олмайди. Ижтимоий муносабатларнинг ўзгариши ва бозор иқтисодининг шаклланиши шароитида республикада биринчи навбатда информатикани қўллаш объектлари бўлиб, бозор муносабатлари иштирокчилари - маҳсулотларни ишлаб чиқарувчилар ва истемолчилар (ассоциациялар, концернлар, фирмалар, қўшма корхоналар, кичик корхоналар, кооперативлар

ва хоказолар) ҳамда молия-биржа фаолияти ва ташкилотлар хизмат қилиши мумкин. " Иқтисодий информатика" фани молия-иқтисод мутахассисликлари талабаларини молия-иқтисодий ва бошқариш масалаларини ечиш жараёнида замонавий электрон ҳисоблаш воситаларидан унумли фойдаланишга тайёрлашни мақсад қилиб қўяди. Бунда асосан эътиборни иқтисодий информатика ва ҳисоблаш техникаси бўйича назарий билимларни шакллантириш ҳамда ЭҲМда ишлаш, масалани аниқ қўйиш, алгоритмлаш, тайёр программа воситаларидан, хусусан амалий программалар пакетидан фойдалана билиш кўникмаларини ҳосил қилишга қаратилади. Информатика маълумотларни тўплаш, сақлаш, қайта ишлаш ва тарқатиш билан боғлиқ ишларни енгиллаштиришга хизмат қилади. Бу сохадаги етакчи олимларнинг фикрига кўра, информатика илмий ва амалий фанлар мажмуасини ташкил қилиб, маълумотларни компьютерлар ёрдамида қайта ишлаш системаларини лойиҳалаш, яратиш, баҳолаш, ишлашини таъминлаш бўйича барча муаммоларни ўрганиш, бу системаларни бошқа соҳаларга қўллаш ва шу соҳаларга таъсирини ўрганадиган фандир. Қисқача айтганда, информатика маълумотларни ишлаш жараёнларини ўрганиш ва уни автоматлаштириш йўлларини излашга хизмат қиладиган фан сифатида майдонга келди. Информатиканинг усуллари ва воситалари маълум маънода моддийлашиб, истеъмолчиларга янги информацион технология ва системалар тарзида етиб боради. "Информацион технология" деганда, маълумотлар мажмуаси ва билимлар базаси орқали жойларда ёки масофавий усулда хизмат кўрсатишнинг замонавий ҳисоблаш техникаси программавий- техник воситалари ва тармоқли хамда Интернет алоқа воситаларига таянган ҳозирги замон турлари тушунилади.

Ҳисоблаш техникаси ривожланишининг тарихи ва асосий босқичлари. Ҳисоблаш техникасининг ривожланиши ҳозирги даврдаги юксак даражага етгунча у жуда катта тараққиёт жараёнини бошидан ўтказди. Бу тараққиёт жараёнини кўриб чиққанимизда бир ўринли савол хосил бўлади - қандай конкрет муаммолар хисоблаш техникасининг ривожланишига сабаб бўлди ва нима сабабли хисоблаш техникасининг хилма хил воситалари пайдо бўлди? Бу технократик ривожланиш жараёни қандай асосий босқичлардан иборат бўлган? Ҳисоблаш техникасининг ривожланиши тарихини шартли равишда тўрт катта даврга бўлишимиз мумкин. 1. Механик ҳисоблаш қурилмасигача бўлган давр узоқ ўтмишдан бошланиб, то 17 аср бошларигача давом этган. Бунда ҳар қандай ҳисоблаш асбоби алоҳида рақам разрядларига эга бўлган. Ҳисоблаш жараёнини маълум ҳолатда тош, ёғоч ёки жетонларни ўрнаштириб туриб амалга оширишни қадимги римликлар " калькуляр" деган лотин сўз билан аташган. 2. Механик қурилмалар даври - 17 аср бошларидан 19 аср охиригача давом этган. 1623 йил инглиз олими В.Шиккард биринчи бўлиб оддий қўшиш ва олиш амалини бажара оладиган механик ҳисоблаш машинасини яратди. Лекин бу машина тор доирадаги инсонлар учунгина маълум бўлиб, кенг тарқалмади. Шунинг учун ҳам бизгача етиб келган биринчи механик ҳисоблаш машинаси 1641 йили француз олими Б.Паскаль томонидан яратилган жамлаш машинаси бўлиб, у икки амални-қўшиш ва айириш операциясини бажара оларди. 1673 йили немис олими Готфрид Лейбниц томонидан тўрт арифметик амални бажара оладиган, яқингача ҳамма жойда кенг фойдаланиб келинган арифмометр яратилди. Бу ҳисоблаш машиналари ичида қулайроғидир. 19 аср 90-чи йилларининг бошида Петербурглик олим В.Т.Однер томонидан жуда қулай механизм яратилиб, унга арифмометр "ФЕЛИКС" номи берилди. 20 асрнинг биринчи чорагида бу машиналар

асосий ҳисоблаш машиналари бўлиб ҳисобланарди. 3. Электромеханик машиналар даври 19 аср охиридан 20 аср ўрталаригача бўлган даврни ўз ичига олади. Электротехниканинг ривожланиши ҳисоблаш машиналарида инсон жисмоний меҳнати ўрнига электр энергияни қўллашга олиб келди. Электромеханик машиналар билан бир вақтда янги машина турлари, ҳисоблаш -аналитик машиналари пайдо бўлиб, уларда ҳисоблаш операциялари бажарилиб, автоматик усулда натижалар таққосланилиб, тахлил қилиниш имкони яратилди. Бундай машиналардан энг биринчиси 1888 йил АҚШда Г.Голлерит томонидан яратилиб, унга "табулятор" номи берилди. Бу машиналарда ахборот ташувчилар сифатида перфокарталар хизмат килган. Бизнинг Ватанимизда ҳисобловчи - аналитик машиналар асримизнинг 20-чи йилларидан бошлаб ишлатила бошланди. Бу машиналар перфокартада ахборот тайёрловчи қурилмалар (перфораторлар), перфорацияни назорат қилиш (контрольниклар), саралаш, маълум системага келтириш машиналари (репродукторлар) билан биргаликда комплекс бўлиб ишлатиларди. Ҳисоблаш натижаларини табулятор жадвал кўринишида чоп этиб берар эди. 4. ЭҲМлар даври асримизнинг 40-йиллари ўрталаридан бошланиб то ҳозирги кунгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу давр электрониканинг ривожланиш даври билан боғлиқ бўлиб, унинг асосида ҳисоблаш машиналарининг янгидан-янги турлари ва моделлари дунёга келди. Биринчи ЭҲМ 1945 йил АҚШ да олимлар Дж. Моугли ва Д.Эккерт томонидан яратилиб, унга ЭНИАК номи берилди. Бу ЭҲМ 18000 электрон лампадан тузилган бўлиб, асосий элемент базаси электромагнитли релеларга асосланган эди. Собиқ СССР да эса биринчи электрон лампага асосланган КЭҲМ (кичик электрон ҳисоблаш машинаси) 1951 йил академик С.А.Лебедев раҳбарлигида яратилган. 1952 йили яна шу олим раҳбарлигида катта электрон ҳисоблаш машинаси (КЭҲМ-2) яратилиб, уни 1954 йили қайта ишлаб такомиллаштирилиб, унинг иш унумдорлиги ўша вақт учун

жуда катта бўлган ҳисоблаш тезлиги секундига - 10000 операцияга етказилди. ЭҲМнинг ривожланиш авлодлари қуйидаги кўрсаткичлар билан ифодаланди: ЭҲМнинг ички тузилиши (архитектураси), программа таъминоти, ЭҲМ билан фойдаланувчининг ўзаро алоқа воситалари (тиллар ва муомала шакли) ва техника жиҳатидан амалга оширилиши (элемент базаси, техник кўрсатгичлари). Табиийки, баъзи-бир кўрсаткичларнинг ривожланиши бир хилда эмас; шунинг учун ҳам ЭҲМларни авлодларга ажратиш кўпроқ ва маълум бир маънода шартли ҳисобланади. Шу билан бирга ҳозирги вақтда ЭҲМларни авлодларга ажратишда афзалроқ бўлган кўрсаткич уларни ташкил этувчи элемент базаларидир. Шу принципга асосан 1-чи авлод ЭҲМларининг элемент базаси бўлиб электрон лампалар хизмат қилди. Бу авлод ЭҲМларининг тузилиши классик схемага мос келиб, асосий қурилмалар ўзаро узвий боғланган блоклар тўпламидан тузилади (арифметик-мантиқий хотира, бошқариш қурилмаси, киритиш- чиқариш қурилмаси). Программалар машина тилида тузилиб, ҳар бир алоҳида фойдаланувчи ўз ихтиёрича ишлар эди. ЭҲМни маълум бир вақтга олиб, вақтнинг бир қисми программани созлаш учун ажратиларди. Программа таъминоти асосан стандарт кичик программалардан тузиларди. Биринчи авлод ЭҲМлари ўзларининг катта геометрик ўлчамлари, кўп энергия талаб қилиши ва ишончлилигининг камлиги билан фарқланарди. ЭҲМнинг тезлиги ва хотира сиғими катта эмас эди. Биринчи авлод ЭҲМларига умумий тавсиф берилса, операцион муҳитнинг оддийлигига, унда элементар операцияларнинг олдиндан аниқланилиши, диалог даражасининг жуда соддалиги, ЭҲМда интерфейс каналларининг йўқлиги конкрет қурилмаларни бошқаришни ва ҳисоблаш жараёнини фойдаланувчи томонидан тушунишни қийинлаштирар эди. ЭҲМнинг биринчи авлодидаги операцион муҳит - бу конкрет алгоритмлар механизмининг амалга оширилиши фойдаланувчи томонидан бериладиган операция ва вазифалар программасининг кетма-кетлигидир. Шу

билан бирга булар саноатда ишлаб чиқарилган биринчи машиналар бўлиб, кўпгина стандарт масалаларни ечишда қайта-қайта фойдаланиш учун программаларни сақлаш имкониятига эга эди. Бу иш эса фойдаланувчининг ЭҲМ билан узвий муомаласи ёрдамида амалга оширилар эди. Шунинг учун фойдаланувчидан ҳисоблаш жараёнини бошқариш учун программалаштириш босқичларини чуқур ўрганиш талаб этиларди. ЭҲМнинг 1-чи авлодига олдинроқ тилга олинган МЭСМ, БЭСМ-1,2, Стрела, М-1, 2, М-20, Урал-1, Урал-2, Минск-1, 2, Минск-12 ва бошқа машиналар киради. Бу машиналардан асосан илмий, техник, муҳандислик, иқтисодий масалаларни ечишда фойдаланилган. Ярим ўтказгичли ва магнит элементли технология ривожланиши билан 50-йиллар охири, 60-чи йиллар бошларига келиб ЭҲМнинг 2-чи авлодини ўзлаштириш бошланди. Иккинчи авлод ЭҲМлари информация киритиш- чиқариш жараёнини бошқаришни марказлашмаган шаклда амалга ошириб, марказий процессорга хилма-хил ташқи қурилмаларни мослаштириб улаш имконини беради. Бу авлод ЭҲМларида киритиш-чиқариш қурилмаларининг турлари бирмунча кўпайтирилиб, ташқи хотира сиғими анча кенгайтирилди. Программалаштиришда универсал ва алгоритмик тиллар, таржимонлар (трансляторлар ва интерпретаторлар), программалар кутубхонаси ва хоказоларни қўллаш имконияти яратилди. Алоқа воситаси бўлиб (интерфейс) программалаштириладиган махсус процедура тили хизмат қиларди. Шунга мос равишда операцион системалар пайдо бўлиб, фойдаланувчи бажариши лозим бўлган вазифани маълум бир процедура тилида қабул қилиш имкониятига эга бўлди. Иккинчи авлод ЭҲМлари фақатгина муҳандислик ва илмий ҳисоб-китоб ишлари учунгина ишлатилмай, киритиш ва чиқариш информация ҳажми жуда кўп бўлган иқтисодий ва информацион масалаларни ечиш учун ҳам фойдаланилди. Иккинчи авлод ЭҲМларининг биринчиси "Раздан-2" бўлиб 1961 йили Ереван шаҳрида яратилди. 60-чи йиллар ичида иккинчи авлод ЭҲМларининг 30 дан ортиқ моделлари яратилиб, уларнинг кўплари сериялаб ишлаб чиқарилди ("Минск-2", 1963

йилда "Минск-22", БЭСМ-4, "Урал-11", 1964 йилда "Урал-15", 1965 йилдан кейин БЭСМ-6, "Мир", "Наири", "Днепр" ва бошқалар) . Иккинчи авлод ЭҲМлари ўша давр учун нисбатан катта тезликка эга эди. Масалан, БЭСМ-6 номли ЭҲМнинг тезлиги секундига 1 млн. операцияга тенг. Улар ишончлилигининг юқорилиги, олдинги авлодга нисбатан кам электр энергияси талаб қилиши билан ажралиб турарди. Учинчи авлод ЭҲМлари 60-йилларнинг охири ва 70-йилларнинг бошларига тўғри келиб, улар интеграл схемаларда тузилган эди (ИС). Интеграл схема - бу ниҳоятда кичик электрон схема бўлиб, кремнийли пластинкада бир қанча майда транзисторлардан ва бошқа элементлардан тузилган ва маълум бир функцияни бажаришга мослашгандир. Бу схемадаги элементларнинг ҳаммаси герметизациялаштирилган пластмассали қутичага жойлаштирилади. Ушбу тадбирларнинг ҳаммаси габарит сиғимнинг анча кичиклаштирилишига, ишончлиликни кўтаришга, ЭҲМнинг қувватини оширишга олиб келди. Бу авлод машиналарига ҳисоблаш жараёнини бошқаришнинг марказлашмаган шакли хосдир. Хисоблаш машиналарини бошқаришни амалга ошириш, махсус операцион системага мослаштирилган, яъни ЭҲМларга ўрнаштирилган бошқарадиган, қайта ишлайдиган ва хизмат кўрсатадиган программаларга асослангандир. Техник воситаларнинг тўхтовсиз ривожланиши шароитида ишлаб чиқилган программа таъминотини сақлаб қолишга интилиш янги ғоянинг пайдо бўлишига, яъни бир хил программа таъминотидан фойдаланувчи ҳар хил ишлаб чиқариш қувватига эга бўлган ҳисоблаш машиналарининг программалари бир-бирига тушадиган шароитни яратиш, яъни программа таъминоти бирлиги тушунчаси вужудга келишига олиб келди. Айнан шу ғоя асосида 3-чи авлод ЭҲМларига мос тушувчи "ЭҲМ архитектураси" пайдо бўлиб, бу ибора ўз ичига ЭҲМлар мажмуасининг ҳар қандай масала ечиш учун ҳам асосан бир хил операцион муҳитдан фойдаланишига айтилади. Шундай қилиб, агар икки ҳар хил ишлаб чиқариш қувватли ЭҲМлар

архитектураси бир хил бўлса, унда ишлатувчи программалар ҳам ушбу ҳар хил ЭҲМларнинг ҳар бирида ҳам бажарилиши мумкин ва табиийки, бу жараён турли вақт интерваллари давомида амалга оширилади. Шундай қилиб, ЭҲМнинг архитектура бирлиги ЭҲМнинг программа таъминоти бирлигининг асосий шартидир. Чунки ЭҲМ архитектураси унинг функционал имкониятларини аниқлаб, учинчи авлод ЭҲМлари архитектурасининг ривожланиши учун зарур бўлган асосий масалаларни аниқлаб беради. 70- чи йиллар ўртасига келиб янги интеграл схемалар яратилиб, улар ёрдамида янги илғор ва оригинал технологик усуллар ишлаб чиқарилди, шу билан бирга ушбу интеграл схема таркибига кирадиган транзисторлар ва бошқа электрон элементлар сони юзлаб, бир неча минглаб марта оширилди. Бундай интеграл схемаларга катта интеграл схемалар (КИС) деб ном берилди. Катта схемаларнинг пайдо бўлиши ЭҲМларнинг тўртинчи авлодини яратишга асос бўлиб хизмат қилди. КИСлардан фойдаланиш ЭҲМларнинг техник-эксплуатацион хоссаларини бирмунча ривожлантириб ва қулайлаштириб, уларнинг ишончлилигини, габарит ўлчамини, сиғимини, қийматини, энергияга бўлган талабини ва бошқа кўрсаткичларни яхшилади. Ҳозирги пайтда замонавий ЭҲМларнинг тўртинчи авлоди иккита асосий йўналиш бўйича ривожланмоқда. Биринчи йўналиш - бу кўп қувватли ва кўп процессорли ҳисоблаш системалари яратишга мўлжалланган бўлиб, уларнинг операция бажариш тезлиги секундига бир неча ўнлаб ва юзлаб миллиард операцияга тенгдир. Бу йўналиш бўйича ишлаб чиқарилган кўп процессорли ҳисоблаш комплексларидан бири "Эльбрус" номли машина бўлиб, унинг процессори секундига 100 млн. операциягача бажара олади. Иккинчи йўналиши эса арзон, ўта кичик бўлган ҳисоблаш машиналари (буларга микро ЭҲМлар, ёки микрокомпьютерлар) ни яратиш киради. Микрокомпьютерларнинг ўзаги бўлиб унга мос бўлган микропроцессор хизмат қилади. Ҳозирги вақтда яратилган микрокомпьютерлар хотира

сиғими, операцияларни тез бажариши ва бошқа кўрсаткичлари бўйича катта ва мини ЭҲМлардан пастроқ турса ҳам, у шундай ютуқларга эгаки, бу унинг қиймати арзонлиги, ишончлилиги, габарит ўлчовининг кичиклиги, ишлаб чиқариш ва эксплуатацион жараёнининг оддийлиги билан бошқа турдаги ЭҲМлардан тубдан ажратиб туради. Микрокомпьютернинг бу ютуқлари уларни ниҳоятда тез ривожланиб, инсон фаолиятининг ҳамма соҳаларига кириб келишига олиб келди. Буларнинг ҳаммаси инсоннинг ақлий меҳнатини енгиллаштириш билан бирга хилма-хил ҳисоб-китоб, информация сақлаш ва узатиш ишларини бажаришдан уни озод этадиган хусусий ЭҲМларни ҳам яратди. Бу йўналишда яратилган микро ЭҲМ ларнинг асосий турларидан бири IBM Pentium 1,2,3,4 хусусий компьютерлар бўлиб, булар ишлаб чиқаришнинг деярли барча сохаларида қўлланилади. Булардан ташқари тўртинчи авлод ЭҲМларига бошқа турдаги хусусий, мини, универсал ва супер ЭҲМлар хам киради. Тўртинчи авлод ЭҲМ архитектурасининг ўзига хос хусусиятларидан бири - ахборотлар ишлаб чиқариш жараёнининг паралеллиги, қурилма ва жараёнларнинг ўзаро синхрон ишлаши, иерархия тузилишининг модуллилиги, конфигурацияни қайтадан ва шарт-шароитга мос равишда амалга ошириш имкониятларининг мавжудлигидир. Тўртинчи авлод ЭҲМларининг техник ва программа воситалари ҳамда янгидан-янги моделлари ахборот ишлаб чиқариш тезлигини секундига юзлаб миллиард операциягача етказишга, асосий хотира сиғимини эса юзлаб Гигабайтларгача кенгайтириш имконини беради. Ҳозирги вақтда саноати ривожланган кўпгина давлатлар ҳисоблаш техникаси воситаларининг 5 - авлодини-сифат жиҳатидан мутлақо янги, фойдаланувчилар учун қулай ҳисоблаш системасини яратиш устида ишламоқда. Бешинчи авлод ЭҲМларида машина тилларини хақиқий тилга яқинлаштириш (матн, нутқ, тасвир ва бошқалар) устида ҳам мунтазам ҳаракат қилинмоқда. Бундан ташқари 5-чи авлод ЭҲМлари ёрдамида ҳисоблаш системаси ташкил қилинганда кўп ишлатиладиган мини, микро ва хусусий ЭҲМларини фойдаланувчилар учун интеллектуал абонент пункти

кўринишида фойдаланишни ҳам кўзда тутиш керак. Бу авлод машиналарини инсон фаолиятида қўллаш ва интеллектуал информация ишлаб чиқариш жараёнини бошқаришда ишлатиш оптимал қарорлар қабул қилишга жиддий ва самарали таъсир кўрсатиши мумкин. Бешинчи авлод ЭҲМларининг ўзига хос характерли хусусиятлари қуйидагилардан иборат: • ахборотларни ҳар томонлама аниқланган ва формаллашган билим сифатида қайта ишлаш; • ЭҲМларнинг ҳамма турларидан, супер ЭҲМдан микро процессоргача параллел фойдаланиб, уларнинг бажарадиган функцияларини кенгайтириш; • ЭҲМнинг юқори даражада ихтисослаштирилиши ва ҳисоблаш воситаларининг универсаллаштирилишини иложи борича камайтириш; • мини ва микро ЭҲМлар архитектурасини ҳаётга тадбиқ қилишда эски авлод ЭҲМларидан фарқли ўлароқ янги прогрессив формаларидан кенг фойдаланиш; • хар бир ечилиши режалаштирилган муаммо хамда масалалар учун хос бўлган билимлар базасини яратиш ва уларни бошқарув жараёнида фаол ишлатиш; • интеллектуал интерфейс воситаларидан иложи борича тўла фойдаланиш хамда компьютер билан мулоқотни осонлаштириб, масалаларни қўйишда ва хал қилишда оддий инсон тилини ишлатишга эришиш. Бешинчи авлод ЭҲМлари кенг фойдаланувчилар оммасига мос келадиган ва содда бўлиши учун, юқорида айтганимиздек ЭҲМ билан муомалани хақиқий тилда, шунингдек графикларни киритиш-чиқариш, ҳужжатлар, қўлёзма белгилар ва бошқаларни киритиш ёки ўқиш органлари орқали амалга оширилиши керак. Инсон ва машинанинг ўзаро алоқа жараёнида оптимал диалог режимини ривожлантириш кун тартибидаги асосий масалалардан бири бўлиб турибди.

Диалог режимда компьютер хабарнинг маъносини тушуниб, инсон билан интеллектуал диалог олиб бориши шарт, яъни саволга жавоб бериши, тахмин, сўроқ, фойдаланувчига умумлаштирилган жавоб бермоқ имкониятига эга бўлиши керак. Система ўз олдига қўйган вазифасини ечиши учун киритилаётган ахборотларни тушуниш учун керак бўладиган билимлардан тўла фойдаланиши керак. Бу мақсадга эришиш учун компьтерда билимларни тўплаш, улардан эффектив фойдаланиш учун у қайси соҳада қўлланилаётган бўлса, ўша соҳага тааллуқли билимларнинг ҳаммасига эга бўлиши керак. Бундай қобилиятларга эга бўлган машиналар нотўғри қўйилган масалаларни ҳам аниқлаб бериш ва иложи борича тўғрилаб ишлаш имкониятига эга бўлади. 5-чи авлод ЭҲМлари техник масалаларни ечишда янги қоидаларга риоя қилиб, фойдаланувчиларнинг талабини тўла қондириши шарт. Бу авлод ҳисоблаш машиналари ва системасининг асосий функциялари: масалаларни автоматик усулда ечишни амалга ошириш ва натижаларни олиш; билим базаларини бошқариш; интеллектуал интерфейс вазифасини бажаришдан иборат. Ўзаро интеллектуал система (интерфейс) ЭҲМ билан инсон орасидаги диалогни нутқ, графика, хақиқий тил ҳамда инсон учун ахборот алмашиш имкониятига эга бўлган воситалар ёрдамида амалга оширади. Бешинчи авлод ЭҲМларида тўпланган билимлардан ахборотни қайта ишлашнинг ҳамма босқичларида, нутқ киритишдан бошлаб, хақиқий тилда текстларни, тасвирни ва ҳоказоларни киритиш ва уларга жавоб тайёрлашгача бўлган ҳолларда фойдаланилади ва бу билимлар билим базасида сақланади. Бешинчи авлод ЭҲМнинг яратилиши машиналарнинг элемент базалари ниҳоятда тез ривожланиб, янги технологияни ишлаб чиқаришга интеллектуал ҳолда тадбиқ қилиш имкониятига эга. ЭҲМни интеллектуаллаштириш деганда, Э ҲМ воситалари ва фойдаланувчилар орасидаги муомалани табиийлаштириш учун зарур бўлган қатор тадбирлар ишлаб чиқиб, ЭҲМдан фойдаланувчилар махсус тайёргарликсиз ҳам компьютердан фойдалана олиш имкониятига эга бўлишига айтилади.

Табиийки, 5-чи авлод компьютерлари ўзининг ривожланиши билан бирга интеллектуал системаларнинг эволюцион жараёнини ҳам таъминлайди. Бундай системаларни тадбиқ этиш реал натижаларга ҳам олиб келади; масалан, ҳозирги вақтда инсон билан машина орасидаги нутқ ёрдамида ахборот алмашиш, таржималар қилишни автоматизациялаш, дедуктив планлаштириш ва қарор қабул қилиш, "ҳиссиётли" роботлар авлодини яратиш ва бошқалар устида ишлар олиб борилмоқда. 5-чи авлод ЭҲМларида ахборотларни киритиш-чиқариш формаларини табиийлаштириш ахборотларнинг катта оқимини тез қайта ишлашни таъминлашга олиб келади. Шунинг учун ҳам ЭҲМларнинг бу авлоди тақсимланган локал тармоқларнинг ядроси бўлиб қолади. Хусусий ЭҲМлар асосида қурилган ишчи станциялар ва ҳисоблаш системалари вақти келганда фойдаланувчи учун худди телефон ва энергия тармоқларидек ҳаммабоп бўлиб қолади. ЭҲМларнинг 6-чи авлодига келсак биз ҳозир фақатгина тахмин қилишимиз мумкинки, у даврда интеллектуал комплекслар (ИК) пайдо бўлиб, инсон ва машинанинг интеллектуал қувватини бир қанча маротаба оширади. Бу инсон ижоди имкониятини моделлаштириб бериши мумкин, шунинг учун ҳам бу даврда машина яратиш жараёнида инсон фаолиятининг физиологик, психологик, фикр юритиш каби ижодий томонларини ўрганишга қаратилади. Ҳисоблаш техникасининг таснифи. Хозирги пайтда компьютерларнинг жуда кўп турлари мавжуд бўлиб, улар бир-биридан бир қанча техник хусусиятлари ва кўрсатгичлари орқали фарқ қиладилар. Хисоблаш техникаси воситалари қандай техник кўрсатгичлари билан бир бирларидан фарқ қиладилар деган муаммони ўрганиб чиқиш хам уларни мақсадга мувофиқ равишда ишлатиш учун катта ахамиятга эгадир. Атрофга разм ташланг ва қуйидаги саволга жавоб беришга харакат қилиб кўринг:

Атроф-мухитда компьютерларнинг қандай асосий турлари мавжуд ва улар қайси сохаларда ишлатилаяптилар? Улар бир-бирларидан қандай кўрсатгичлари орқали фарқланадилар? Дастлабки электрон-ҳисоблаш машиналари яратилганидан бери 60 йилдан ортиқ вақт ўтди. Лекин шу давр ичида ЭҲМнинг бир неча авлодлари яратилдики, улар ўзининг техник-эксплуатацион кўрсатгичлари жиҳатидан бир-биридан катта фарқ қилади ҳамда ҳар бир авлод ЭХМ фан-техника тараққиётининг шу даврга мос ифодаси деса бўлади. Электрон ҳисоблаш машиналари ўзининг қатор хусусиятлари тавсифига мувофиқ таснифга ажратилади. Машиналар туркумларга ажратилганда уларнинг авлоди, гурухи, мисолларни ечиш тезлиги, шакли, рақамларни ифодалаш шакллари ва буйруқлари, адреслари, буйруқларни бажариши, конструкцион қуввати хамда функционал имкониятлари ва бошқалар ҳисобга олинади. Юқорида айтиб ўтилганидек ЭҲМлар яратилганидан бошлаб то ҳозирги давргача 4 босқични босиб ўтди ёки унинг 4 авлоди яратилди. 1 - авлод - лампали ЭҲМлар даври; 2 - авлод - ярим ўтказгичли, транзисторли ЭҲМлар даври; 3 - авлод - кичик интеграл схемали (КчИС) ЭҲМлар даври; 4 - авлод - ҳозирги катта интеграл схемали (КИС) ЭҲМлар даври. Келажакда ЭҲМнинг янги 5-авлоди машиналарида ўта катта интеграл схемадан (ЎКИС), оптик электроника, катта молекуляр хоссаси (молекуляр электроника) дан фойдаланилади. Ҳар қайси ЭҲМ элементи базасидаги янги ўзгариш, машинанинг имкониятини орттиради, натижада унинг тадбиқ этиш доирасини кенгайтиради. Бажарадиган ишига кўра ЭҲМни иккига - ҳисобловчи ва бажарувчи ЭҲМлар гурухига ажратиш мумкин: уларнинг биринчисига мураккаб илмий- техник ва иқтисодий масалаларни ечиш хамда катта хажмдаги информацион массивларга ишлов бериш; иккинчисига эса - реал жараёнларни бошқариш билан боғлиқ масалаларни ечиш юклатилади. Уларнинг ёрдамида мураккаб

ишлаб чиқариш объектларида бошқариш жараёнини автоматлаштириш ҳамда илмий-тадқиқот ва лойиҳа-конструкторлик ишларини автоматлаштириш амалга оширилади. Бу машиналар ишлаб чиқариш узлуксиз характердаги корхоналарда (масалан, металлургия, кимё, энергетика, кўмир қазиб олиш ва бошқа тармоқларда) ишлатилади. Операцияларни бажаришда ифодаланган сонлар формасига (шаклига) кўра ЭҲМ ўрнатилган вергулли ва сузиб юрувчи вергулли режимларда ишлайдиган машиналарга бўлинади. Қўлланилаётган саноқ системасига кўра ЭҲМ иккилик, ўнлик, арифметик система ҳамда турли саноқ система (иккилик, ўнлик) асосида операцияларни бажарувчи машиналарга бўлинади. Информацияни ЭҲМдан ўтиш усулига кўра у кетма-кет ва параллел ишлайдиган машиналарга бўлинади. Кетма-кет ишлайдиган машиналарда сонларни узатиш ва сонлар операцияларни бажариш разрядга қараб, яъни битта разряд бўйича ҳамда разрядма-разряд амалга оширилади. Параллел ишлайдиган машиналарда рақамларни узатиш ва қайта ишлаш арифметик қурилмада ҳамма разрядлар бўйича ҳамда рақамларни хотира қурилмасида танлаш ва ёзиш бир вақтда амалга оширилади. Параллел-кетма- кет ишлайдиган ЭҲМларда рақамлар группасини қайта ишлаш кетма-кет, ҳар қайси группа разрядига тааллуқли операциялар параллел амалга оширилади. Машиналарда сўзларни ифодалаш усулига кўра ЭҲМлар доимий ва ўзгарувчан сўз узунлиги асосида ишловчи машиналарга бўлинади. Машинада информациянинг ифодаланиши бевосита машинанинг разряд сеткаси узунлиги билан, яъни хотира ячейкасидаги разрядлар миқдори билан боғланган. Илмий-техник масалалар ечишга мўлжалланган ЭҲМларда разряд сеткаси одатда келтирилган рақамларни берилган аниқлиги ва уларда фақат рақамларнигина эмас, балки буйруқларни ҳам жойлаштириш қулайлиги нуқтаи-назаридан танланади. Шундай турдаги кўпчилик машиналарнинг разряд сеткаси белгиланган узунликда бўлиб, рақамларнинг ундан чиқиб кетишига одатда йўл қуйилмайди. Бунда операция бирданига бир ячейкада ёзиладиган ҳамма

сўзлар устида амалга оширилади, сўзларнинг маълум қисмини қайта ишлаш имкониятини таъминлаш учун эса махсус буйруқлар киритилади. Қабул қилинган буйруқ адресларига кўра ЭҲМ бир, икки, уч ва кўп адресли, ҳамда адреслар сони ўзгарувчан машиналарга бўлинади. Бир адресли машиналар буйруғида операция коди, ҳамда операндлардан бирининг адреси олинади ҳамда амаллар бажарилади ёки операциянинг натижаси юбориладиган адреси кўрсатилади. Операнд - операцияда иштирок этувчи маълумотлардан бири, яъни операциялар операндлар устида бажарилади. Икки ва уч адресли машиналарда ҳар қайси буйруққа мувофиқ равишда икки ёки учта операнднинг адреси кўрсатилади, яъни ана шу операнд устида амал бажарилади. Ўзгарувчи адресли ЭҲМларда ёзилаётган масала хусусиятига кўра операндлар сони ёки конкрет бажарилаётган буйруқдаги адреслар сони ўзгариши мумкин. Ўзгарувчи адресли буйруқлар одатда символик машиналарда қўлланилади. Буйруқларнинг бажарилишини ташкил этиш бўйича машиналар хақиқий ва нормаллаштирилган (мажбурий) тартибда ишлаши билан фарқланади. Биринчи гурух машиналарида ҳамма буйруқлар мажмуи кетма-кет номерли баъзи бир хотира ячейкаларига ёзилади. Баъзи бир ячейкаларда сақланаётган буйруқлар бажарилгандан сўнг, машина кейинги тартибдаги ячейкадаги сақланаётган буйруқларни бажаришга ўтади. Шундай қилиб, бу жараён махсус ўтиш командаси (бажариш командаси) берилгунга қадар давом этади, яъни у бошқаришни келгуси эмас, балки баъзи бир бошқа буйруққа, одатда қабул қилинганидек у ёки бу шартнинг бажарилиши ва бажарилмаслигига қараб узатади. Кўпинча ҳозирги замон ЭҲМларида буйруқларни бажариш хақиқий тартибида бажарилади. Буйруқларни нормаллаштирилган тартибда бажарувчи машиналарда буйруқлар бажарилганидан сўнг келгусида бажариладиган буйруқ хақидаги кўрсатмани сақлайди. Ҳар қайси буйруқнинг адресларидан бири шундай мақсад учун фойдаланилади.

Ҳисоблаш жараёнининг ташкил этилишига кўра ЭҲМ бир программали ва кўп программали машиналарга бўлинади. Бир программали машиналар бир вақтда фақат битта программани, кўп программали машиналар эса бир вақтда бир неча программани бажаради. Ечилаётган масаланинг функционал имкониятига кўра ва ЭҲМ тадбиқ қилинаётган соҳа доирасига кўра ЭҲМ универсал (умумий мақсадларда), муаммолар бўйича йўналтирилган ҳамда махсус машиналар тарзида таснифланади. Универсал ЭҲМлар илмий-техник, иқтисодий характердаги кенг кўламда масалаларни ечишга мўлжалланган. Бундай ЭҲМлар кўп функционал буйруқлар системасига эга бўлиб, улардан ҳам арифметик, ҳам мантиқий операцияларни бажаришда бир хилда самарали фойдаланиш мумкин. Улар хотирани динамик уюштириш ва кўп даражали узиш системасига эга. Бу уларни турли режимларда пакетли, вақтни тақсимлаш, вақтнинг реал масштаби, диалог(савол-жавоб), бошқа режимларда ишлатиш имконини беради. Бу ерда шуни эслатиб ўтиш керакки, ҳамма ҳисоблаш ресурсларига қараганда умумий фойдаланиладиган ЭҲМлар самараси паст. Сабаби, уларнинг тузилиши хисоблаш жараёнига тўла мос эмаслиги ва ЭҲМлар турли қурилмаларнинг қуввати ва ечилаётган масалалар характери жиҳатидан ўзаро мос келмаслигидир. Муаммоларни ечишга мўлжалланган ЭҲМлар чегараланган аппаратлар тўплами ва программа ресурслари билан тавсифланади ҳамда маълум бир доирадаги масалаларни ечишга мўлжаллангани учун нисбатан тор соҳада қўлланилади. Буларга кичик ЭҲМлар моделлари базасидаги бошқарувчи ҳисоблаш комплекслари киради. Муаммоларни ечишга мўлжалланган машиналар таркибига киритиш- чиқариш махсус қурилмаси, объект билан алоқа ўрнатиш воситаси, уланадиган ташқи қурилмалар миқдорини анчагина кўпайтириш имконини берувчи интерфейсларни киритиш мумкин.

Муаммоларни ечишга мўлжалланган қайта ишловчи воситаларни маълум даражада ихтисослашуви ҳисоблаш ресурсларидаги ортиқча аппарат воситаларини қисқартириш ва ЭҲМ таркиби ва у амалга ошираётган алгоритм ва вазифаларни фойдаланувчилар талабига мослаштириш имконияти туфайли нисбатан самарали фойдаланишни таъминлайди. Махсус ЭҲМлар у ёки бу алгоритмни реализация қилиш ёки маълум бир классдаги масалаларни ечиш учун мўлжалланган. Ҳозирги замон махсус ЭҲМлари микропроцессорлар комплекти ва катта интеграл схемалар (КИС) асосида яратилиб, функционал йўналтирилган информацион машина ёки информацион-бошқарувчи комплексларни ифодалайди. Чекланган (тор) ориентацияли махсус ЭҲМлар нисбатан содда структура ва чегараланган функционал имкониятда ҳам юқори меҳнат унумдорлигини ва шу система архитектурасини реализация қилинаётган фойдаланувчилар алгоритмига тўла мувофиқлиги ҳисобига қўллаш самарадорлигини таъминлайди. Ҳозирги пайтда хусусий ЭҲМлар кенг қўлланилмоқда. Улар ишлатилиш соҳасига кўра профессионал ва маиший ХЭҲМ ларга бўлинади. Маиший ХЭҲМлар уй-рўзгор ишларида фойдаланиладиган ХЭҲМлардир. Улар оммавий фойдаланишга мўлжалланган бўлгани учун унда куйиладиган асосий техник воситалар ҳамда программа таъминоти бўйича нисбатан арзон бўлиши керак. Бу ХЭҲМлар дам олиш ва ўйинларни ташкил этишда, бирор бир хунарга ўргатишда, машқ қилишда, уй шароитида турли-туман оддий ҳисобларни бажаришда фойдаланилади. Бу ХЭҲМлардан профессионал бўлмаган кишилар фойдаланади. Шунинг учун оммавий фойдаланишда ишлатиладиган компьютерлар жуда кенг турдаги ва ҳажмдаги турли хил программалар пакети тўплами билан тўлдирилиши керак. Бу ХЭҲМлар структураси алоқа каналларига машиналарни улаш, қўшимча четки ускуналарни, шу жумладан уй аппаратлари-телевизор, модем, факс, магнитофон ва бошқаларга улаш йўли билан системани кенгайтириш имкониятини таъминлаши керак.

Ҳозирги пайтда профессионал ХЭҲМлар матнли, рақамли, график информацияларни қайта ишлаш асосида турли автоматлаштирилган иш жойлари яратиш, информацион-маълумот хизмати, даволаш-профилактик ташкилотларида, транспорт ва бошқа сохаларда кенг хамда самарали қўлланилмоқда. ХЭҲМларнинг ҳар ерда ишлатилиши, турли даражадаги бошқариш системаларида малакали мутахассисларнинг меҳнат унумдорлигини кескин оширади, бошқаришда банд бўлганларни қисқартириш имконини беради, меҳнат ресурсларидан самаралироқ фойдаланиш имконини беради. ЭҲМнинг соф техник ва программавий жиҳатдан мукаммаллашуви, унинг борган сари ҳисоблаш тармоқларига, фанга, техникага, бошқаришга таъсирини кучайтириб боради. ЭҲМлар таснифларга ажратилганда эътибор қилинадиган яна бир омил-бу машиналарни гурухларга бўлинишидир. ЭҲМнинг турлари ва асосий оилалари. Юқорида кўриб ўтганимиздек, ЭХМ нинг ишлатилиш сохалари хилма хил бўлгани учун уларнинг барчасида хам бир хил кўринишдаги компьютерларни ишлатиш мумкин бўлмайди, чунки ушбу холда уларнинг ишлатилиш самарадорлиги унчалик юқори даражада бўлмайди. Бу эса ўз навбатида ката муаммони келтириб чиқаради - реал хаётда учрайдиган турфа хил масалаларни хал қилиш учун ЭХМ нинг қандай турларини қўллаш мақсадга мувофиқ бўлади? Ушбу турли хил кўринишдаги компьютерларни қўллаш қандай ижобий ва салбий оқибатларга олиб келиши мумкин? Бу муаммони тўғри хал қилиш учун бошқарув, хисоб-китоб, инженер-техник масалалар, медицина, ақлий мехнат муаммолари хақида бироз фикрланг ва юқоридаги саволларга жавоб беришга харакат қилинг. Ҳозирги пайтда ЭҲМ нинг авлодлари, турлари ва асосий оилалари ЭҲМлар оила-группаси шаклида лойиҳалаштирилади ва ишлаб чиқилади. Улар турли унумдорликка эга моделларни ўз ичига олиб, ягона принципдаги

буйруқлар системаси, ташқи қурилмалар тўплами, умумийлиги билан бирлаштирилган. ЭҲМ оила группаларининг яратилиши ЭҲМнинг турли моделларини ишлаб чиқаришга қараганда талайгина материал ва меҳнат ресурсларини тежайди. Чунки: - дастлабки энг кўп меҳнатни талаб қиладиган иш лойиҳалаштирилиш ва ишлаб чиқиш шу оила-группанинг ҳамма моделлари учун умумий бўлади; - бир принципдаги элемент базасидан ва бир хилдаги технологик ва конструкторлик усулларидан фойдаланилади; - ягона умумий операцион системалари ишлаб чиқилади; - шу оила гурух моделларини эксплуатация қилиш учун инженер- техник ходимлар ва программалаштириш системалари ишини таъминловчи программистларни умумий тарзда тайёрлаш амалга оширилади. Бир оила-гурухга кирувчи барча ЭҲМ моделларининг информацион ва программалаш жиҳатидан бир-бирига мос келиши, ягона пограмма билан таъминланиши, ягона конструкция ва технологик базага эга бўлиши керак. Информацион мос келиш деганда бир гуруҳдаги турли ЭҲМларда умумий кодлар, ягона маълумотларни ифодалаш форматидан фойдаланиш кўзда тутилади, яъни бу маълумотлар бир хилдаги информация ташувчилар ва машиналар ёрдамида ишланади. Машиналар буйруқлари даражасидаги программавий мос келиши мантиқий структура (адресация системаси, бир хил умумий буйруқлар тўплами, ташқи қурилмаларга улашнинг стандарт усуллари) бирлигини назарда тутади. Бу мос келишлик кўпинча иерархик (қуйидан юқорига босқичма-босқич бўйсуниш, бу ерда ЭҲМга нисбатан) тарзда амалга ошади. Бу ерда ҳам унумли машиналар учун тузилган программалар нисбатан юқори унумли машиналарда ишлатилиши ёки бажарилиши мумкин; лекин аксинча бўлиши мумкин эмас. Шундай тарздаги программали мос келиш "пастдан юқорига" деб аталади.

Оила гурухли ЭҲМлари учун ягона программа таъминоти унификациялашган (бир хиллаштирилган) воситалар мавжудлигини кўрсатади. Булар маълумотлар массиви, программа файлларнинг стандарт усулини, бу массивларнинг бир хилдаги кутубхонаси ва муомала усулини, ЭҲМ хотирасида массивларни мухофаза қилиш усулини ўз ичига олади. Оила-гурухнинг барча моделлари шу гурух учун қайд қилинган алгоритм тилида ёзилган программаларни қабул қилиши, ўзлаштириши керак. Шунинг учун шу оила-гурухнинг ҳар қайси модели мувофиқ равишда тегишли трансляторга, таржимонга эга бўлиши керак. Конструктив ва технологик базаларнинг бирлиги мантиқий элементлар системаси, функционал модулларнинг платалар ҳажми, блокларнинг ва ҳоказоларнинг констуктив ўлчамларини стандартлаштиришга олиб келишни тақозо қилади. Операцияларнинг бажарилиш тезлиги, функционал имкониятларидан ташқари ҳисоблаш системасининг истеъмолчилар учун ҳаммабоплиги масаласи янада кескин кўтарилиши кутилмоқда. Бу қўйилган мақсадларга эришиш учун ЭҲМдан фойдаланувчиларга кенг кўламда ахборотларнинг турли кўринишлари (матн, нутқ, тасвир ва бошқалар) билан мурожаат қилиш имкониятини таъминлашни йўлга қўйиш керак. Бундан ташқари амалий программалар системасининг мавжудлиги ва уларнинг фойдаланувчи томонидан керак бўлган конкрет йўналишга мослаштириш ҳамда сиғими катта бўлган маълумотлар базасининг мавжудлиги ЭҲМ кўрсаткичларини яхшилашни талаб қилади. Интеллектуал хусусиятларига биноан келажак ЭҲМлари ўз ичига бир неча асосий подсистемаларни олади. Билимлар базаси умумий тарзда ифодаланган интерфейс билимлар базаси, яъни тилни тушуниш, мулоқотда бўлиш билан боғлиқ билимлар системаси базаси (системанинг ўзини тушуниши билан боғлиқ) ва амалий

билимлар базаси (турли қўшимча махсус билимларни ўз ичига олувчи) ни ўз ичига олади. Интерфейс билимлар базаси ЭҲМлар тадбиқ қилиш доирасини маълум даражада кенгайтириб, машинада таржима қилиш системаси, нутқни фарқлаш, мос ечимларни топиш ва бошқа вазифаларни ўз зиммасига олади. Интеллектуал интерфейс подсистемаси масалаларни ечиш жараёнида фойдаланувчини бевосита ўзаро боғлиқликни таъминловчи ЭҲМга тақсимланган кириш воситаси билан мулоқотини таъминлайди. Бунда фойдаланувчи-истеъмолчи машина билан мулоқотда информацияни ифодалашнинг хақиқий формалари (нутқ, табиий тилда, матн, тасвир) тарзида ва ҳар бир конкрет фойдаланувчи ўз профессионал терминологиясидан фойдаланиш имкониятига эга бўлиши керак. ЭҲМ тараққиётининг қонуний босқичи Э ҲМ авлодларининг микдорийгина эмас, сифат жиҳатдан ўзгаришини олдиндан башорат қилиш имконини беради. Шунинг учун ҳам ҳозирги пайтда машиналарнинг янги авлодларини яратиш устида катта ишлар олиб борилмоқда. Ушбу мавзуга оид бешинчи «Микропроцессор техникасининг халқ хўжалигидаги ахамияти» ва олтинчи «Хусусий компьютерларнинг халқ х қ жалигини бошқаришдаги ахамияти» каби саволлар намунавий дастурга мувофиқ мустаил ўрганиш учун берилган бўлиб, талабалар уларни ўрганишда асосий ва қўшимча адабиётлар руйхатидаги тегишли адабиётлардан фойдаланишлари лозим бўлади.

Aдaбиётлар : 1. Аюпов Р.Х. Microsoft Front Page амалий дастурида ишлаш. Тошкент, ТМИ, 2005 йил. 2. У.Ю.Юлдашев, Р.Р. Боқиев, Ф.М. Зокирова. Информатика, Ғ офур §улом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, Т., 2002 3. §уломов С.С, Шерму xa медов A.Т., Бегaлов Б.A. Иқтисодий информaтикa/ Тошкент, “Ўзбекистон”: 1999 й, 528 бет. 4. Аюпов Р.Х., Исмоилов СИ., Аюпов Х.Р. Хусусий компьютерда ишлаш/ “ Microsoft Word 2000 матн муҳаррири”, Т., ТМИ, 2002 йил, 124 бет. 5. Марахимова А.Р., Рахмонқулова С. Интернет ва ундан фойдаланиш/ ТДТУ, Т.: 2001 йил, 176 бет. 6. Ғ уломов С.С, Aлимов Р.X., Xодиев Б.Р. вa бошқ a лaр. Ax борот тизимлaри вa теxнологиялaри/ Тошкент, “Шaрқ”: 2000 йил. 7. Симонович СВ. и другие. Общая Информaтикa.Учебное пособие/ М, Издaтелство “АСТПресс”: 2001 г. 8. Симонович СВ. и другие. Специальная Информaтикa.Учебное пособие/. М, Издaтелство “АСТПресс”: 2001 г. 9. У.Юлдашев, Р.Р. Боқиев, М.Э.Мамаражабов. ЕХСЕ L -97. Уқув қў лланма. Т., 2000

Похожие

Иктисодий информатика фанига кириш ва курснинг мазмуни

Информатика ва ахборот технологияларига кириш информатика

Информатика фанга кириш. Фаннинг укитилиш максади, мазмуни. ЭХМнинг авлодлари ва тарихи

Информатика фанга кириш. Фаннинг укитилиш максади, мазмуни. ЭХМнинг авлодлари ва тарихи

Cонли усуллар ва алгоритмлар фанига кириш