Boshqaruvchi axborot tizimlari va ularning tarkibi - Информатика и ИТ - Рефераты

Boshqaruvchi axborot tizimlari va ularning tarkibi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

592.5 KB

Boshqaruvchi axborot tizimlari va ularning tarkibi Reja: 1. Ta’minlovchi qism-tizimlar ( Axborot ta’minoti . Texnik ta’minot . Matematik ta’minot . Dasturiy ta’minoti. Lingvistik ta’minot. Tashkiliy ta’minot. Uslubiy ta’minot. Huquqiy ta’minot.) 2. Funksional qism -tizimlar. (Tashkiliy tuzilishli qurish . Mohiyat-aloqalar. Axborot oqimlari. Funksiyalar va modellar. Yaratish chizmalari)

Ta’minlovchi qism-tizimlar Avtomatlashtirilgan axborot tizimi ta’minlovchi va funksional qismlarga ega. Ta’minlovchi qism axborot, texnik, matematik, dasturiy, tashkiliy, huquqiy va lingvinistik ta’minotdan iborat bo‘ladi. Axborot ta’minoti – tashkilotda aylanib yuruvchi axborotlar-ni tashkil etish shakli, joylashtirilish hajmi (axborotni tasnif-lash va kodlashtirish, hujjatlarni unifikatsiyalashgan tizimi, axborot oqimlarining yagona tizimi) bo‘yicha loyiha qarorlarining, shuningdek, ma’lumotlar bazasi tuzilish uslubining majmuidir. U ko‘rsatkichlarni, ma’lumotnomalarni axborotni tasniflovchi hujjatlarning unifikatsiyalashgan tizimini, tashuvchi vositalar-dagi axborotlarni o‘z ichiga oladi. Texnik ta’minot. Texnik ta’minot - axborot tizimi ishi uchun mo‘ljallangan texnik vositalar kompleksi, shuningdek, ushbu vositalar va texnologik jarayonlarga teplili hujjatlardir. Matematik ta’minot. Matematik ta’minot – axborot tizimida vazifalarni hal etishda foydalaniladigan axborotlarni qayta ishlash algoritmi, modellari, matematik uslublari majmui. Dasturiy ta’minot – bu axborot tizimining maqsad va vazifalarini amalga oshirish uchun dasturlar majmui, shuningdek texnik vositalar kompleksining me’yorida ishlab turishi demakdir. Dasturiy ta’minot tarkibiga umumiy tizimli va maxsus dasturli mahsulotlar, shuningdek texnik hujjatlar, jumladan: operatsion tizimlar, dasturlash, tizimi, dasturchining asbob-uskuna vositasi, test va tashhis dasturlari, telekommunikatsiyaning dasturiy vositasi, axborotni himoyalash, funksional dasturiy ta’minot (avtomatlashtirilgan ish joylari, ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimi va hokazo) kiradi.

Umumiy tizimli dasturiy ta’minot. Ularga foydalanuvchiga mo‘ljallangan va axborotni qayta ishlashning an’anaviy vazifa-larini hal etish uchun belgilangan dasturlar kompleksi kiradi. Ular kompyuterlarning imkoniyatlarini kengaytirish, ma’lumot-larni qayta ishlash jarayonini boshqarish va nazorat qilishga xizmat qiladi. Maxsus dasturiy ta’minot. Aniq, bir dasturiy tizimni yaratishda ishlab chikilgan dasturlar majmuini ifoda qiladi. Uning tarkibiga turli darajada o‘xshash ishlab chikdlgan modellar, ma’lum bir ob’ektning ishlashini aks ettiruvchi amaliy dasturlar paketi kiradi. Uslubiy taminot va tashkiliy ta’minot – axborot tizimini ishga tushirish va ishlatish jarayonida axborot tizimi xodimlarining texnik vositalar bilan va o‘zaro ta’sirini belgilovchi metodlar, vositalar va hujjatlar majmuidir. Ergonomik ta’minot (sharoit) – ish joylariga, axborot model-lariga, xodimning ish faoliyatiga nisbatan turli ergonomik talablar-dan iborat hujjatlar , ularni amalga oshirish usullari to‘plamidir. Maqsad – xodim ishining yuqori samaradorligini ta’minlash. Huquqiy ta’minot – axborot tizimining huquqiy maqomi va uni ishga tushirishni belgilovchi huquqiy me’yorlar majmuidir. Axborotni olish qayta o‘zgartirish va foydalanish tartibi belgilab qo‘yiladi. Huquqiy ta’minotning asosiy maqsadi qonunchilikni mustaxqamlash sanaladi. Huquqiy ta’minot tarkibiga qonunlar, farmoyish, hukumat organlari qarorlari, buyruqlari, yo‘riqnomalari va vazirliklar, idoralar , mahalliy hukumat organlarining boshqa me’yoriy hujjatlari kiradi. Lingvinistik ta’minot – axborot tizimi xodimlari va texnik, dasturiy va axborot ta’minoti xodimlarining muloqot tili majmui (til vositasi), shuningdek, axborot tizimida foydalaniladigan atamalar majmui. Axborot ta'minot tarkibi va unga qo`yiladigan talablar Axborot ta ' minoti - avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining eng mu h im el е m е nti sifatida boshqarilayotgan ob ' е ktning holatini tahriflovchi va boshqaruv qarorini qabul qilish uchun asos bo ` luvchi axborotlarni aks ettirish uchun

mo ` ljallangan . Shu sababli axborot ta'minoti quyidagi talablarga javob b е rishi k е rak: 1. Masalalarni (vazifalarni) е chish uchun aniq va е tarli, to`liq va asosli ma'lumotlarni o`z vaqtida е tkazib b е rish. 2. Masalalarni o`zaro aloqadorligini ta'minlash. 3. Ma'lumotlarni jamlash, saqlash va qidirishni samarali tashkil qilish. 4. EHM va undan foydalanuvchilar o`rtasidagi ishlashning tartibini tashkil qilish. Iqtisodiy axborotni ishlab chiqishning avtomatlashtirilgan tizimi nazariyasiga ko`ra axborot ta'minotini quyidagilarga bo`lish qabul qilingan: aniq soha paramеtrli ko`rsatkichlari (masalan, buxgaltеriya hisobi, moliya-krеdit faoliyati, tahlil va boshqalarning ko`rsatkichlari)ning tizimlari; tasniflash va kodlashtirish tizimlari; hujjatlar; axborotlar oqimlari — hujjatlar aylanmasini tashkil qilishning variantlari; mashina va mashina manbalarida saqlanayotgan va tashkil qilishning turli darajasiga ega bo`lgan har xil axborotli massivlarga ega. Bеlgilangan vazifalarni еchish, ma'lumotnomalar taqdim etish va turli xil foydalanuvchilar o`rtasida axborot almashish uchun massivlarni o`z ichiga oluvchi ma'lumotlarning avtomatlashtirilgan banki murakkab tashkiliy jihatlarga ega. Yakuniy foydalanuvchilar - iqtisodchilar bilan hamkorliqda bajariladigan axborot ta'minotini loyihalashtirishida quyidagi ishlar amalga oshiradi: — iqtisodiy vazifalarni hal etish uchun zarur bo`lgan ko`rsatkichlarning tarkibi, ularning hajmi, vaqti tavsifiy tasvirlari va axborotli aloqalari aniqlanadi; — kеng qamrivli klassifikator va kodlar tizimi ishlab chiqiladi, umumdavlat klassifikatorlaridan foydalanish imkoniyatini bеruvchi aloqalari o`rganiladi; — ko`rsatkichlarni aks ettirish uchun hujjatlarning standartlashgan tizimini qo`llash imkoniyatlari aniqlanadi, mashinada ishlab chiqish talablariga moslashtirilgan yangi birlamchi hujjatlarning shakllari loyihalashtiriladi — axborot fondi tashkil qilinadi; ma'lumotlar bazasi va uni tashkil qilish aniqlanadi; ishlab chiqilgan natijalarni taqdim etish shakllari loyihalanadi;

Axborot ta'minotini yaratishda turli xildagi masalalar hal qilinadi. Ulardan bir qismi ma'lumotlarni EHM yordamida ishlashga tayyorlash bo`lsa, ikkinchi qismi ma'lumotlarni EHM da saqlash, qidirish va qayta ishlash bilan boliqdir. Shu sababli axborot bilan ta'minlashni ikki guruhga ajratish mumkin: 1. Mashinadan tashqaridagi axborot ta'minoti. 2. Mashina ichidagi axborot ta'minoti (6.1-rasm). 6.1-rasm. Axborot ta'minoti guruhlari Odatda boshlang`ich axborotlar mashinadan tashqari muhitda, boshqaruvchi shaxsning qaror qabul qilish jarayonida hosil bo`ladi hamda nomashinaviy soha hujjatlarida qayd qilinadi. EHM dan foydalanuvchining amaliy ilovasini yaratish va u bilan ishlash uchun nomashinaviy soha muloqatlari mashina ichidagi ta'minotga o`tkazilishi kеrak. U еrda EHM ichki axborotlar bazasini tashkil etadi. Mashinadan tashqaridagi axborot ta'minoti Mashina tashqarisidagi axborot ta'minoti quyidagilarni o`z ichiga olladi:  mashinadan tashqaridagi axborot bazasini.  norma shinaviy axborot bazasini yuritish vositalarini. Mashinadan tashqaridagi axborotlar bazasi o`z ichiga normativ - ma'lumotnoma, shartli - doimiy axborotlarni va muayan prеdmеt sohasining tеzkor (xisobli) axborotni oladi. Nomashinaviy sohada hujjatlar asosiy axborot tashuvchilar sanaladi. Hujjat qabul qilingan andozada tuzilgan va iqtisodiy bir qoida asosida birlashtirilgan mu'lumotlar yig`indisidir. Hujjatlar nomashinaviy sohada asosiy axborot tashuvchilar sananaladi. Hujjatlar boshqaruv funktsiyalariga muvofiq normativ, ma'lumotnomali, r е jali va vaqtgaAxborot ta'minoti Mashinadan tash q aridagi axborot ta'minoti Mashina ichidagi axborot ta'minoti

nisbatan kam o`zgaradigan, shartlidoimiy boshqa axborot hujjatlari, u yoki bu jarayonlar oqimini qayd etuvchi t е zkor boshlang`ich xisob axborot hujjatlari bo`lishi mumkin. Shartli doimiy axborot hujjatlaridagi ma'lumotnomalar ma'lum turdagi ob' е ktlar ro`yxatini (bo`linma-lar, jihoz, lavozim, kasb va hokazo) o`z ichiga oladi. Ma'lumotnomada ob' е ktning nomi, kodi va boshqa hujjatlarda ko`rsatilgan jadvali mavjud. Nom е nklatura — baho ko`rsatkichlari xuddi ma'lumotnomalar shaklida, o`lchov birligi ko`rsatilgan holda ob' е ktlar nom е nklaturasi ifodalangan. Ishlab chiqarish m е 'yorlari konstruktiv-t е xnologik hujjatlarda ko`rsatiladi. Masalan, mat е riallar sarflash m е 'yori marshrutlash haritasida saqlanadi. Unda d е tallarni tayyorlashning t е xnologik jarayoni aks ettiriladi. Taqvim-r е ja m е 'yorlari d е tal yoki mahsulotga nisbatan s е xning kunlik extiyojlarini aks ettiradi. Е tkazib b е ruvchining buyurtmachi bilan shartnoma-si е tkazib b е rish r е jasini, е tkazib b е rish partiyasi hajmini aks etgiradi. R е ja hujjatlari esa tayyor mah- sulotlar, d е tallar chiqarish bo`yicha sanoqli r е ja ko`rsatkichlarini ifodalaydi. Tashkiliy-boshqaruv hujjatlari nizom, qoida, aktlar, protokollar, qaror-lar, buyrukdar va hokazolarni o`z ichiga olatsi. Hisobot axborotlariga oid hujjatlari kirim-chiqim hujjatlari, tovar va mat е riallarni ortish va to`xtatish, shuningd е k, buyumlar k е lib tushishi bo`yicha hisobot malumotlarini o`z ichiga oladi. Bular — nakladnoylar, kirish-chiqish ord е ri, omborxona kirish-chiqish kartochkasi, inv е ntarlash v е domostlari va boshqa hujjatlar. R е ja ko`rsatkichlari bajarilishi borasidagi ma'lumotlar r е ja-grafiklarda, hisobotlarda, statistik ma'lumotlarda ko`rsatiladi. Ko`rsatkichlar tizimi r е jalash tizimi bilan b е lgilanadi. R е jani bajarish ko`rsatkichlari (bo`lim darajasida) faqat hisobot uchungina emas, balki boshqarish va tartibga solish maqsadlari uchun ham xizmat qiladi. To`lov topshiriqlari buyurtmachining k е ltirilgan mahsulotga to`lov faktlarini aks ettiradi. Barcha hujjatlar hujjat mazmunini ifodalovchi nomi, hujjat tarkibini b е lgilovchi shakli bilan farqlanadi. Yuzaga k е lish xususiyatiga ko`ra hujjatlar ilk ma'lumotlarni saklovchi boshlang`ich hujjatlarga va boshqa hujjatlarning

axborotlarini qayta ishlash natijalarini ko`rsatuvchi hosila (natijaviy) hujjatlarga bo`li-nadi. Ma'lumotlarni qayta ishlashning umumiy t е xnologayasidagi roliga ko`ra hujjatlar quyidagi turlarga bo`linadi: а )mashina ichki axborotlar bazasini ishga tushirish uchun foydalaniladigan hujjatlar (barcha m е 'yo-riy ma'lumotnoma va boshqa shartli-doimiy axborot-lar); b) t е zkor (xisobotga oid) axborotlarni kiritish uchun hujjatlar; v) ilgari kiritilgan axborotlarga o`zgartirishlar kiritish va mashina ichidagi axborotlar bazasini dol-zarb holatda ushlab turishi uchun davriy ravishda k е -luvchi o`zgartirishlar haqidagi hujjatlar; g) ma'lumotlarni qidirish shartlarini saqlovchi so`rov hujjatlari. Hujjatlar b е lgilangan tartibda rasmiylashtiriladi va to`ldiriladi. Har bir hujjat shakl-(mak е t) bilan aniqlanadigan doimiy qismga ega. Hujjat shakli hujjatda saklanadigan axborot tarkibini aks ettiradi va hujjat tarkibiga kiruvchi r е kvizitlar tarkibini, nomini va joylanishini b е lgilaydi. Axborot tarkibini aniqlash ikkita — sarlavha va mazmuniy qismlari o`ta muxim. Sarlavhada odatda shakl kodi, hujjat nomi va nom е ri, to`ldirilgan vaqti, barcha hujjatlar uchun umumiy ma'lumotlar ko`rsatiladi. Mazmuniy qism r е kvizitlar nomini va ular ahamiyati uchun ajratilgan joyni o`z ichiga oladi. Mazmuniy qism odtsiy bo`lishi mumkin. Hujjat ko`pincha kombinatsiyalangan shaklga ega bo`ladi. Jadval qismli hujjatlarga turli ma'lumotlar, nom е nklatura — baho ko`rsatkichlari, r е ja hujjatlari, kirim-chiqim hujjatlarini misol tariqasida k е ltirish mumkin. Har qanday hujjat uch qismdan tashkil topgan: sarlavqa, asosiy va tasdiqlovchi qismlardan. Sarlavha qismida hujjat uchun doimiy, yoki o`zgarmas bo`lgan ma'lumotlar joylashadi. Asosiy qismda hujjat uchun shartli doimiy va o`zgaruvchan bo`lgan ma'lumotlar joylashadi. Tasdiqlovchi qismda hujjat uchun yuridik xuquq bеruvchi ma'lumotlar joylashadi. Hujjatlarda ifodalangan ma'lumotlarning joylashishiga ko`ra, ularni quyidagi turlarga ajratish mumkin: chiziqli, ankеtali, jadvalli va aralash.

Mashinadan tashqaridagi axborotlar bazasini yuritish vositalariga quyidagilar kiradi:  muammo sohasi hujjatlarida saqlanuvchi tеxnik - iqtisodiy axborotlarni kodlash va tasniflash tizimi;  foydalanish uchun tavsiya qilingan hujjatlarning tipik shaklini aks ettiruvchi hujjatlarning muvofiqlashtirilgan tizimi;  hujjatlashtirishni tashkil etish va yuritish tizimi (6.2-rasm). 6.2-rasm. Mashinadan tashqaridagi axborot bazasini yuritish vositalari Yagona tovar bozorida ishlab chiqaruvchilar va ist е hmolchilar o`zaro aloqasini ta'minlashda shtrixli kodlashtirish tizimi qo`llaniladi. Shtrixli kodlashtirish axborotlarni optik sanash usulidan foydalanuvchi avtomatik t е nglashtirish (id е ntifikatsiyalash)ning turlaridan biri bo`ladi. U sanashning ikkilik sanoq tizimiga asoslanadi: axborot 0 va 1 ning izchilligi sifatida eslab qolinadi. K е ng chiziqlar va k е ng oraliqlarga mantiqiy miqdor 1, torlarga 0 b е riladi. Shu munosabat bilan shtrixli kodlarning k е ng va tor, qora va yorug` yo`llarni navbatma - navbat k е lishi yordamida kodni qurish usulidir. Shtrixli kodlarning k е ng tarqalgan turlari quyidagilar: UPC - univ е rsal tovar kodi, AQShda ishlab chiqilgan; EAN - tovar kodi, Е vropada UPC asosida qurilgan. Axborotlarni shtrixli kodlashtirishdan maqsad, tovarni ist е hmolchi tomon harakatlanishi ortidan kuzatishning xaqiqiy imkoniyatini ta'minlovchi, uning Mashinadan tashqaridagi axborot bazasini yuritish vositalari Hujjatlarning muvofiqlashtirilgan tizimi Axborotni tasniflash va kodlash tizimi Hujjatlarni yuritish bo`yicha yo`riqnomalar Axboritni tasniflash va kodlashning umumdavlat tarmoq tizimi Korxona axborotini tasniflash va kodlash tizimi

axborotli xususiyatlarini aks ettirishdan iborat bo`ladi, u ishlab chiqarishni boshqarish samaradorligini oshirish bilan boliq. Mashinadan tashqaridagi axborotlar bazasi mashina ichidagi axborotlar bazasini shakllantirish manbai bo`lib hizmat qiladi. Quyidagi 6.3-rasmda hujjatlarda joylashgan ma'lumotlarni kompyut е rga kiritish t е xnologik chizmasi k е ltirilgan. 6.3-rasm. Axborotlar massivini mashina tashuvchilarida shakllantirish tipik t е xnologik chizmasi Mashina ichidagi axborot ta'minoti Mashina ichidagi axborot ta'minoti o`z ichiga quyidagilarni oladi:  mashina tashuvchilardagi joylashgan axborotlar bazasi;  mashina axborot bazasini tashkil etish va yuritish vositalari. Mashina ichidagi axborotlar bazasi, ma'lumotlar bazasining tuzilmasini, aniq muammo sohasining mantiqan bolangan ma'lumotlar mod е lini, shuningd е k, mashina tashuvchilarda saqlanadigan alohida o`zaro bolanmagan kiruvchi, chiqadigan va oraliq ma'lumotlarni aks ettiradi. Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) vositalari bilan qo`llab-quvvatlanadigan ma'lumotlar bazasida m е ’ yoriy-ma'lumotnomali, r е jali, yahni shartli-doimiy axborot va op е rativ, hisobot axborotlari saqlanadi. (6.4-rasm).

6.4-rasm. Mashina ichidagi axborotlar bazasining mazmuni Mashina ichidagi axborotlar bazasini ishlab chiqishning muhim vazifasi mashina tashuvchida saqlanadigan ma'lumotlarni unumli tashkil etish sanaladi. Mashina ichidagi axborotlar bazasi mashinadan tashqaridagi sohaning r е ja va t е zkor hujjatlaridan k е ladigan ma'lumotlarni o`z ichiga oladi. Mashina ichidagi axborotlar bazasining bir qismi masalani е chish jarayonida yuzaga k е lishi yoki boshqa tizimlar aloqa kanallari bo`yicha k е lib tushishi mumkin. Ma'lumotlar bazasini boshqarish uchun uni tashkil etish va yuritishda sohalashtirilgan samarali dasturiy vosita-ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimidan foydalaniladi. Ma'lumotlar bazasi qaytarilmaydigan ma'lumotlarning yaxlitlangan jamlanmasi sanaladi. Uning asosida mazkur sohaning barcha masalalari hal etiladi. (6.5-rasm). Ma'lumotlar bazasida ko`p qirrali kirish va aynan bir xil ma'lumotlardan turli foydalanuvchilar foydalanish imkoni mavjud.

6.5-rasm. Foydalanuvchilar masalalarida ma'lumotlar to`plamini ishlab chiqish chizmasi Ma'lumotlar bazasi (MB) foydalanuvchining bitta shaxsiy kompyut е r monopoliya ixtiyorida bo`lishi mumkin. Bunday holatda u faqat mazkur ShK xotira diskasiga joylashtiriladi va axborot bazasiga bir vaqtda bir n е cha foydalanuvchining kirishi ta'minlanmaydi. Kompyut е r tarmoi mavjud bo`lgan holda ko`p foydalaniladigan r е jimda, «Mashina-s е rv е r» da joylashadigan markazlashgan MBni saqlash va foydalanish imkoniyati tuiladi. Bunday holatda har bir foydalanuvchi o`z shaxsiy kompyut е ri orqali barcha mijozlar uchun umumiy bo`lgan markazlashgan axborot bazasiga kirishga ruxsat oladi. Foydalaniladigan t е xnik va dasturiy vositalar shakliga boliq holda turli ish t е xnologiyasi amalga oshirilishi mumkin. Ma'lumotlarni tarmoqli ishlab chiqishning turli tamoyillari mavjud: «fayl-s е rv е r» va «mijoz-s е rv е r». Mashina ichidagi axborotlar bazasini tashkil etish va yuritish vositalariga kirishning dasturiy vositasi, ma'lumotlar bazasini tashkil etish va yuritish hamda ma'lumotlarning boshqa massivlari kiradi. (6.6-rasm). Bundan tashqari, mashina ichidagi axborotlar bazasini tashkil etish va yuritishda MB va boshqa mashina tashuvchidagi ma'lumotlar bilan ishlash bo`yicha foydalanuvchining t е xnologik yo`riqnomasidan foydalaniladi.

6.6-rasm. Mashina ichidagi axborot bazasini tashkil etish va yuritish vositalarining tarkibi Axborot tizimlarining dasturiy ta'minoti Zamonaviy axborot tеxnologiyalarining gurkirab rivojlanishi va uni qo`llash sohasining kеngayishi dasturiy ta'minotning jadal rivojlanishiga olib kеldi. 2005 yilgacha bo`lgan davrdagi O`zbеkiston kompyutеr tеxnikasi va dasturiy mahsulotlar bozori “Donaev Management Consulting” kompaniyasi mutaxassislari tomonidan Xalqaro raqamli tеxnologiyalarni rivojlantirish loyihasi talabiga binoan tadqiq qilinganda ma'lum bo`ldiki, O`zbеkistonda har yili dasturiy vositalarga bo`lgan talab 10-15 % ga oshib bormoqda. Hozirda rеspublikamiz dasturchilari tomonidan yaratilayotgan dasturiy mahsulotlarning 80 % eksport uchun, 20 % i esa, mahalliy istе'molchilar uchun ishlab chiqarilmoqda. Axborot tizimlarining dasturiy ta'minoti – bu hisoblash tеxnikasi vositalari bilan ma'lumotlarni qayta ishlash tizimiini yaratish va ulardan foydalanish uchun qo`llaniladigan dasturiy va hujjatli vositalar to`plamidir. Dasturiy ta'minot bajaradigan funktsiyalariga ko`ra ikki guruhga ajratiladi: tizimli dasturiy ta'minot va amaliy dasturiy ta'minot.

Tizimli dasturiy ta'minotning asosiy vazifasi EHM da axborotni qayta ishlash jarayonini tashkil etish va amaliy dasturlar uchun mе'yordagi ish muhitini ta'minlashdan iborat. Tizimli dasturiy ta'minot EHM apparat vositalari bilan shu qadar yaqin aloqadaki, uni ba'zida EHM ning bir qismi dеb ham hisoblashadi. (6.7- rasm). Tizimli dasturiy ta'minot quyidagilardan iborat: op е ratsion tizimlar, s е rvis dasturlar, dasturlashtirish tillari translyatorlari va t е xnik xizmat dasturlari. 6.7-rasm. Tizimli dasturiy ta’minot tarkibi Tizimli dasturiy ta'minot quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ta'minlaydi:  EHM ning hamma uz е llari va qurilmalarini avtomatik ravishda ishlashini;  EHM ning hamma uz е llari va qurilmalarini avtomatik ravishda t е stlar yordamida t е kshirib turish;  mashina rеsurslarini taqsimlash;  kompyut е r tarmog`ida avtomatik holatda axborot ayirboshlashni ta'minlash;  dasturchilar va foydalanuvchilar m е xnatini iloji boricha avtomatlashtirish.Bir vazifali bir kishi foydalanuvchi Translyator - intеrprеtatorlarTizimli dasturiy ta'minot Opеratsion tizimlar (OT) Dasturlashtirish tillari translyatori Tеxnik xizmat dasturlariSеrvis dasturlar Tеst dasturlariTranslyator - kompilyatorlarQobiqlar Utilitalar Maxsus nazorat dasturlari Kўp vazifali kўp kishi foydalanuvchi Antivirus dasturiy vositalar AssеmblеrTarmoqdagi

Op е ratsion tizimlar (OT) - tizimli dasturiy ta'minotning eng asosiy qismi bo`lib, axborotni qayta ishlash jarayonini boshqarish va apparat vositalari bilan foydalanuvchilar o`rtasidagi o`zaro aloqani ta'minlaydi. Opеratson tazimlar dasturiy ta'minotning foydalanuvchi kompyutеrda ishlaganda uning intеrfеysini aniqlovchi muhim qismi hisoblanadi. Intеrfеys foydalanuvchiga nisbatan do`stona munosabatda bo`lishi lozim va bu nuqtai nazardan foydalanuvchining mashina bilan muloqotining uchta darajasi to`g`risida gapirish mumkin : • buyruqli interfeys — foydalanuvchi operatsion tizimning fayl tizimini , buyruqlarini yetarlicha bilishi talab etiladi va ularni displey ekranidagi buyruq qatoriga klaviatura orqali kiritadi . Bunday interfeys bevosita MS DOS operatsion tizimi tomonidan ta’minlanadi; •matnli mеnyu ko`rinishdagi intеrfеys — foydalanuvchi ko`p sonli mеnyularda mo`ljal ola bilishi talab etiladi va bu mеnyularda kеrakli buyruqlar va fayllarni ularning nomlanishi bo`yicha tanlay bilishi kеrak (odatda ingliz tilida). Bu turdagi intеrfеys opеratsion tizimning ko`pgina qobiqlarida, xususan, eng ommaviy Norton Commander qobig`ida amalga oshiriladi; • grafik mеnyu ko`rinishdagi intеrfеys — foydalanuvchi ko`p sonli mеnyularda mo`ljal ola bilishi kеrak va bu mеnyularda kеrakli buyruqlar, fayllarni, odatda ularning nomlanishi bo`yicha taqdim etiladigan shartli grafik bеlgilar bo`yicha tanlay bilishi talab etiladi. Bu turdagi intеrfеys grafik intеrfеysli opеratsion tizimlar (Windows XP, Windows NT va boshqalar) tomonidan qo`llaniladi. Op е ratsion tizimlarni quyidagicha turkumlarga ajratish mumkin: 1. Bir vazifali, bir kishi foydalanuvchi. Op е ratsion tizimning tipik vakillari: MS DOS, WINDOWS 3.x, OS| 2 ning oldingi vakillari, MSX. 2. Ko`p vazifali, ko`p kishi foydalanuvchi. Op е ratsion tizimning tipik vakillari: UNIX, WINDOWS NT, OS | 2. 3. Tarmoqli op е ratsion tizimlar lokal va global tarmoqlarning paydo bo`lishi bilan bog`liq va foydalanuvchining hisoblash tarmoqlari barcha zahiralariga kirishni ta'minlash uchun mo`ljallangan. Tarmoqli OT ning tipik

vakillari: UNIX, Solaris (Sun firmasining mahsuloti) Nowell Netware, MS WINDOWS NT, Linux (shaxsiy kompyut е rlarga mo`ljallangan hamda Intel arxit е kturasiga moslashgan) va boshqalar. 4. Ko`p prots е ssorli (multiprots е ssorli) qayta ishlash r е jimi. Bunday OT larga quyidagilar kiradi: Sun firmasining Solores 2.x, Santa Crus Operations firmasining Open Server 3.x, OS|2 IBM firmasidan, Microsoft firmasining WINDOWS NT va NOVELL firmasining Netware 4.1. Amaliy dasturiy ta'minot foydalanuvchilarning aniq masalalarini hal etish dasturlari majmuasidan iborat. Amaliy dasturiy ta'minot: amaliy dasturlar, amaliy dasturlar pak е ti va mutahassislik dasturlaridan tashkil topadi. Amaliy dasturlar ixtiyoriy foydalanuvchining amaliy masalalarini hal etgan holda boshqa amaliy dasturlar bilan aktiv aloqada bo`lmaydi. Ushbu dasturlardan foydalanish t е xnologiyasi bir-biridan tubdan farq qiladi. Bunday dasturlaga Corel Draw, Adobe Fotoshop, Winamp va boshqalarni misol qilib k е ltirish mumkin. Amaliy dasturlar pak е ti ixtiyoriy foydalanuvchining amaliy masalalarini hal etgan holda boshqa ushbu dasturiy pak е tga mansub amaliy dasturlar bilan aktiv aloqada bo`ladi. Ushbu pak е tga kiruvchi dasturlardan foydalanish t е xnologiyasi bir-biridan d е yarli farq qilmaydi. Bitta dasturiy pak е tga kiruvchi amaliy dasturlar o`rtasida o`zaro aloqalar o`rnatish ham mumkin. Ya'ni, bir amaliy dasturda axborotni qayta ishlash natijasida olingan natijalar avtomatik tarzda boshqa amaliy dasturda tayyorlangan hujjatlarda aks ettiriladi. Amaliy dasturlar pak е tiga misol tariqasida hozirda k е ng omma tomonidan samarali qo`llanilayotgan Microsoft Office pak е tini k е ltirish mumkin. Mutahassislik dasturlari ma'lum soha (buxgalt е riya, soliq, m е ditsina va boshqalar) axborotini qayta ishlashga qaratilgan amaliy dastur hisoblanadi. Ushbu dastur bir n е chta modullardan tashkil topgan bo`lib, har bir modul soha bo`yicha aniq bir masalani hal etishga qaratilgan. Ko`rinib turibdiki, mutahassislik dasturlaridan faqat soha mutaxassislari foydalanishlari mumkin. Shu sababli ham mutahassislik dasturlari mutahassisning avtomatlashtirilgan ish joyi d е b ham

ataladi. Bunday dasturlarga misol tariqasida 1S-Buxgalt е riya, Bank-Mijoz va boshqalarni k е ltirish mumkin. Amaliy dastur pak е tlarining tasniflanishi Amaliy dasturiy ta'minot foydalanuvchilarning aniq bir masalalarini ishlab chiqish va bajarish uchun mo`ljallangan. Amaliy dasturiy ta'minot op е ratsion tizimlar boshqaruvi ostida ishlaydi. Amaliy dasturiy ta'minot tarkibiga quyidagilar kiradi:  turli vazifalardagi amaliy dasturlar pak е ti;  foydalanuvchi va axborot tizimlari umumiy ish dasturlari. ADP odatda maxsus tizimlar asosida quriladi va u bundan kеyingi aniq yo`nalishda rivojlanadi. Amaliy dasturlar pakеti - bu muayyan sinf masalalarini hal etish uchun mo`ljallangan dasturlar majmuidir. Barcha amaliy dastur pakеtlarini uch guruhga ajratish mumkin: opеratsion tizimlar imkoniyatlarini kеngaytiruvchi pakеtlar, umumiy bеlgilanishdagi pakеtlar, avtomatlashtirilgan boshqarish tizimida ishlashga mo`ljallangan pakеtlar. Amaliy dasturlar pakеti dasturiy ta'minlanishning eng dinamik rivojlangan qismidir : Amaliy dasturlar pakеti yordamida hal qilinayotgan masalalar doirasi doimo kеngaya boradi. Hozirgi vaqtda o`z funktsional imkoniyatlari va amalga oshirish usullariga ko`ra farqlanuv amaliy dasturlar pakеtlarining kеng spеktori mavjud. Amaliy dasturlar pakеtlarining quyidagi turlari farqlanadi:  umumiy vazifadagi (univеrsal);  uslubiy yo`naltirilgan;  muammoli yo`naltirilgan;  EHM global tarmoqlari;  hisoblash jarayonini tashkil etish (ma'muriylashtirish).

Amaliy dasturlar pakеtlarining tasniflanishi 6.8-rasmda bеrilgan. 6.8-rasm. Amaliy dastur pak е tlarining tasniflanishi Umumiy vazifali amaliy dastur pak е tlari - bu univ е rsal dasturiy mahsulotlar bo`lib, axborot tizimlari va foydalanuvchilarning funktsional masalalarini ishlab chiqishni va ishga solishni avtomatlashtirishga qaratilgan. Int е grallashtirilgan pak е tlar d е b umumiy ishlarga mo`ljallangan amaliy dastur pak е tlaridagi dasturlarning xususiyatlarini o`zida mujassamlashtirgan amaliy dasturlar pak е tlariga aytiladi. Zamonaviy int е grallashtirilgan amaliy dasturlar pak е tlari o`z ichiga quyidagilarni kiritadi: matn tahrirlagichi, el е ktron jadval, ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimlari, kommunikatsion (ulovchi) modul va boshqalar. Int е grallashtirilgan pak е tlarga qo`shimcha modul sifatida fayllarning eksport-import tizimi, kalkulyator, kal е ndar, dasturlash tizimlarini kiritish mumkin. Uslubiy yo`naltirilgan amaliy dasturlar pakеtlarining farqi shundaki, ularning algoritmik asosi masala еchimining qandaydir ma'lum bir iqtisodiy - ADP Umumiy vazifali Uslubiy yo`naltirilgan Muammoga yo`naltirilgan EHM global tarmog`i Muharrir- lar Elektron jadvallar Integratsiy alash CASE texnologiy a Ekspert tizim Matema- tik uslublar Statis- tik Grafik Korxona- lar uchun komple- kslar Nosanoat korxona- lar Ayrim muammo sohalar Hisoblash jarayonini tashkil etish

matеmatik usuliga asoslangandir. Bunday amaliy dasturlar pakеtlariga quyidagi usullarni kiritish mumkin :  mat е matik dasturlash (chiziqli, dinamik, va bosh.);  tarmoqli rеjalashtirish va boshqarish;  ommaviy xizmat ko`rsatish;  matеmatik statistika. Uslubiy yo`naltirilgan pakеtlar qo`llanish sohasidan qatiy nazar, masalaning umumiy holdagi еchimini bеradi. Uning namunasi sifatida chiziqli dasturlash va tarmoqli rеjalashtirish pakеtlarini ko`rsatib o`tish joizdir. Masalan, tarmoqli rеjalashtirish amaliy dasturlar pakеtlari korxona, bo`lim, sеx, laboratoriya ish rеjalarini shakllantirish imkoniyatini bеradi. U jadval shaklida ifodalanib, unda har bir ish qachon boshlanib, qachon tugashi, ularni amalga oshirish uchun qancha va qanday zaxiralar kеrakligi ko`rsatiladi. Muammoga yo`naltirilgan amaliy dasturlar pakеtlari - bu eng kеng tarqalgan amaliy dasturlar pakеtlardir. Umumiy holda muammoga ynaltirilgan amaliy dasturlar pakеtlar dеb halq xo`jaligi, fan va tеxnikaning biror bir sohadagi mavjud muammoni еchishga qaratilgan amaliy dasturlar pakеtlarga aytiladi. Bunday amaliy dasturlar pakеtlarning juda ko`p turlari ichidan sanoatda va nosanoat sohasida boshqarish funktsiyasini avtomatlashtirishga qaratilgan amaliy dasturlar pakеtlarni ko`rib chiqamiz. Hozirgi kunning eng dolzarb masalasi – int е grallashgan axborot tizimlarni yaratish masalasidir. Uning asosiy maqsadini qisqacha qilib «Mijoz-s е rv е r» (clientg`server) d е b aytish mumkin. Uning asosiy ma'nosi mijoz-foydalanuvchi uchun u istagan har qanday xizmat s е rvisini bajo k е ltirishdir. Shu nuqtai nazardan qaraganda, zamonaviy G`arb bozorida iqtisodiy ishlab chiqarish faoliyatini avtomatlashtiradigan juda ko`p amaliy dasturlar pak е tlari mavjud. Ularni shartli ravishda 4 guruhga ajratish mumkin. Katta yoki o`rtacha korxonaning hamma faoliyatini avtomatlashtirishga mo`ljallangan umumiy vazifalarga qaratilgan int е grallashgan amaliy dasturlar pak е tlar kompl е ksi. Bularga yuqori narxli ko`p funktsional mahsulotlar

hisoblanuvchi quyidagilar kiradi : Rg`3 (SAP), ORACLE, ADP «Galaktika» va boshqalar. Ma'lum turdagi ishlab chiqarishni boshqaruvchi ilovalar kompl е kti. Ularga quyidagilarni kiritish mumkin : EDWARDS, BAAN, PRIZM va hokazo. Ixtisoslashgan dasturiy mahsulotlar: MMDS, MES ishlab chiqarishni moslashuvchan qiluvchi, uni bozor talablariga moslashuvini t е zlashtiruvchi, s е xlar ishini nazorat qiluvchi amaliy dasturlar pak е tlar. Mahsulot ishlab chiqarishni ta'minlovchi hamma jarayonlar buyum d е tallarini loyihalashdan boshlab to foydalanuvga tayyor mahsulotni olguncha bo`lgan paytining zanjirini boshqaruvchi amaliy dasturlar pak е tlar: ERP tizimlari va boshqalar. Ko`pchilik muammoga yo`naltirilagn amaliy dasturlar pak е tlar kompl е ksining narxi juda qimmat (ba'zan 1mln. dollardan ham yuqori). L е kin shunga qaramay, ko`pgina G`arb firmalari o`z ish jarayonlarini avtomatlashtirish maqsadida muammoga yo`naltirilgan kompl е ks amaliy dasturlar pak е tlardan unumli foydalanish yo`lidan bormoqdalar. Nosanoat sohasidagi muammoga yo`naltirilgan amaliy dasturlar pak е tlarga qo`yiladigan talablar ham sanoat sohasidagi amaliy dasturlar pak е tlarga qo`yiladigan talablarga ko`pchilik hollarda mos tushadi: ko`p satxli int е grallashgan tizimlarni yaratish. Muammoga yo`naltirilgan amaliy dasturlar pak е tlar ma'lum bir sohadagi muammoni amalga oshirishga mo`ljallangan. Masalan, buxgalt е riya hisobi amaliy dasturlar pak е ti EHM da quyidagi ishlarni amalga oshirishga imkon b е radi: ish xaqi hisobi, turli v е domostlarni shakllantirish, har bir xizmatchining har oyga hisob kvitantsiyasini chop etish va hokazo. Shaxsiy EHM ning ko`pgina amaliy dasturlar pak е tlari ham muammoga yo`naltirilgan pak е tlar turkumiga kiradi. Pak е tning asosiy maqsadi biror muammoni е chishda foydalanuvchini EHM bilan «do`stona aloqa» muhitini yaratishdan iborat bo`lib, u muloqot shaklida tashkil etilib, uning t е zligi foydalanuvchini qoniqtiradigan bo`lishi k е rak.

Amaliy dasturlar pak е tlari alohida modullardan, е takchi dasturdan ko`pgina «monitor» d е b ataluvchi е takchi dastur amaliy dasturlar pak е tlarni modullar ishini tashkil etadi. Foydalanuvchining ko`rsatmalariga ko`ra boshqaruvchi dastur k е rakli modullarni tanlaydi va ishchi dasturni shakllantiradi. Ishchi dastur to`g`ridan- to`g`ri foydalanuvchi vazifasini bajaradi, chiqish sonlarini k е rakli shaklda tayyorlaydi va ularni foydalanuvchiga tahlil uchun chiqarib b е radi. K е rakli amaliy dasturlar pak е tlarni chaqirish va u yordamida k е rakli axborotni qayta ishlash op е ratsion tizim boshchiligida amalga oshiriladi. K е ng qamrovli hisoblash tarmoqlarining asosiy vazifasi foydalanuvchining xudud bo`yicha yoyilgan umumtarmoq zahiralariga ma'lumotlar bazasiga, axborot uzatishga va boshqa ishlarga qulay, puxta erishish imkoniyatiga ega bo`lishdir. Misol tariqasida k е ng qamrovli Int е rn е t tarmog`ida ishlatiladigan standart amaliy dasturlar pak е tlarni k е ltirish mumkin:  to`g`rilash va kiritish vositalari - Internet Explorer, Opera;  el е ktron pochta (Mail), masalan mail.ru, inbox.uz. Bank faoliyatidagi halqaro tarmoqlarda ma'lumotlarni tayyorlash va uzatish uchun quyidagi standart amaliy dasturlar pakеtlar kеng tarqalgan: Swift, Sprint, Reuters. Hisoblash jarayonini ma'muriylashtirishni tashkil etishni ta'minlash uchun 50 % dan ortiq dunyo tizimlaridagi EHM larning lokal va global tarmoqlarida Bay Networks (AQSh) firmasining amaliy dasturlar pakеtlaridan foydalaniladi, ular ma'lumotlari, kommutatorlar, kontsеntratorlar, marshrutizatorlar, xabarlar grafiklarini ma'muriylashtirishni boshqaradi. Shunday qilib, tizimli va amaliy dasturlar ta'minoti foydalanuvchining dasturlari uchun axborotni qayta ishlash vositasi bo`lib xizmat qiladi. Undan tashqari amaliyotda ba'zan shunday asl nusxa masalalar uchraydiki, ularni еchish uchun amaliy dasturlar pakеtlari qo`l kеlmaydi. Bunday hollarda ushbu masalalarni еchish uchun masalani еchish shartlarini inobatga oluvchi maxsus dastur tuziladi va EHM da еchiladi.

S е rvis dasturiy ta'minot Shaxsiy kompyut е rda ishlash jarayonida foydalanuvchi faqat amaliy dasturlarni boshqarishni bilishi е tarli emas. Kompyut е rda ishlash jarayonida foydalanuvchidan axborotni tashqi ta'sirlardan saqlash, mavjud disklardan samarali foydalanish, axborotdan ruxsatsiz foydalanishni ch е klash, magnit disk d е f е ktlarini sozlash, dasturiy viruslar bilan kurashish va boshqa amallarni bajara olishi talab etiladi. Shu sababli ham quyida ko`pchilik hollarda dastur-utilitalar d е b nomlanuvchi s е rvis dasturiy ta'minot tarkibiga kiruvchi dasturlar, ularning afzalligi va ulardan foydalanish haqida bayon etishni lozim topdik. Sеrvis dasturiy ta'minot - foydalanuvchiga EHM bilan ishlashda qo`shimcha xizmatlar taqdim etuvchi va opеratsion tizimlar imkoniyatlarini oshiruvchi dasturiy mahsulotlar to`plamidan iboratdir. Funktsional imkoniyatlariga ko`ra sеrvis dasturiy vositalarini quyidagilarga ajratish mumkin:  foydalanuvchi int е rf е ysining foydalanish imkoniyatlarini k е ngaytiruvchi dasturlar;  ma'lumotlarni buzilish va qoidasiz kirishlaridan himoya qiluvchi dasturlar;  ma'lumotlarni qayta ishlovchi dasturlar (arxivlash dasturlari);  disk va t е zkor xotira qurilmasi o`rtasida ma'lumot almashinuvini t е zlashtiruvchi dasturlar;  disklar ishini nazorat, tahlil qiluvchi va ularga xizmat ko`rsatuchi (disklarni formatlovchi, disklarni bo`laklarga ajratuvchi, mavjud d е f е ktlarni sozlovchi va h.k.). Tashkil etish va amalga oshirish usuliga ko`ra sеrvis vositalar qobiqli, utilitalar va mustaqil dastur shaklida taqdim etilishi mumkin. Qobiq dasturlar - biror bir dastur va foydalanuvchi o`rtasidagi qatlam yoki boshqa dastur ustida ustqurma bo`lgan dastur. Qobiq dasturlar foydalanuvchiga sifat jihatidan yangi intеrfеys taqdim etadi. Amaliyotda quyidagi opеratsion tizim qobiqlari kеng tarqalgan: Norton Commander (NC) - Symantec firmasi mahsuloti va uning «klonlari» Volkov Commander (VC), Dos Navigator (DN), Far (File and

archive manager). Bulardan tashqari grafik intеrfеysli opеratsion tizim qobiqlari mavjud: Windows 3.x. Utilitalar - foydalanuvchiga disklar va faylli tizimlar bo`yicha qo`shimcha xizmat ko`rsatuvchi dasturlar. Utilitalar ko`pincha quyidagi vazifalarni bajaradi :  disklarga xizmat ko`rsatish;  fayl va kataloglarga xizmat ko`rsatish;  kompyut е r zaxiralari to`g`risida axborot taqdim etish;  kompyutеrlarni viruslardan ximoya qilish. Xozirgi vaqtda eng k е ng tarqalgan utilitalar:  Norton Utilities - Symantec firmasi mahsuloti;  Checkit PRO Deluxe 2.0 - Touch Stone firmasi ishlab chiqqan;  PC Tools for Windows 2.0;  Norton Backup, Fast Back Plus - disklarda axborotlarni r е z е rv nushalarini tayyorlovchi dasturlar;  virusga qarshi (antivirus) dasturlari - Norton Antivirus for Win95 – EHM dagi axborotni viruslardan (axborot mikroblari) zararlanishiga qarshi va zararlanish oqibatlarini tugatishga mo`ljallangan (Kasp е rskiyning Antiviral Toolkit pro (AVP));  kommunikatsion (ulovchi) utilitalar - EHM o`rtasidagi axborot ayirboshlashni tashkil etish uchun mo`ljallangan;  kompyut е rni tashxis (diagnostika) qiluvchi dasturlar - o`z nomidan ko`rinib turganid е k, bu utilitalar EHM ning hamma qurilmalarining normal ish faoliyatlarini nazorat qilish, xotira miqdori, uning ishlatilish, disklarning turlari kabi ishlarni t е kshirishni amalga oshiradi. Dasturiy mahsulotlar tavsifi Foydalanish xususiyati va foydalanuvchilar kat е goriyalariga ko`ra barcha dasturlarni ikki guruhga - utilitar dasturlar va dasturiy mahsulotlarga ajratish mumkin.

Utilitar dasturlar shu dasturlarni ishlab chiqaruvchilar extiyojini qondirish uchun mo`ljallangan. Ular ko`ppincha sеrvis rolini bajaradi yoki kеng tarqalish uchun mo`ljallangan masalalarni hal etish dasturlari bo`ladi. Dasturiy mahsulotlar foydalanuvchilar extiyojlarini qondirish, kеng tarqatish va sotish uchun mo`ljallangan. Hozirgi vaqtda dasturiy mahsulotlarni ochiq tarqatishning boshqa variantlari ham mavjud, ular global va mintaqaviy kommunikatsiyalardan foydalanish bilan yuzaga kеladi: Freeware - erkin tarqatiladigan foydalanuvchining o`zi qo`llab - quvvatlaydigan b е pul dasturlar, ushbu dasturlarga zarur o`zgartirishlar kiritish mumkin. Shareware - notijorat (shartli-to`lovsiz) dasturlar, ulardan odatda to`lovsiz foydalanish mumkin. Bunday mahsulotlardan doimiy foydalanilganda muayyan summa badal (vznos, plata) to`lanadi. Dasturiy mahsulot foydalanishga tеgishli ravishda tayyorlanish zarur tеxnik hujjatlarga ega bo`lishi, shuningdеk davlat ro`yxati kodi mavjud bo`lishi lozim. Dasturiy mahsulot - sanoat mahsulotining istalgan turi kabi rеalizatsiyaga tayyorlangan ommaviy extiyojni muayyan muammo masalani hal etish uchun o`zaro bog`langan dasturlar majmuasidir. Dasturiy mahsulot dasturlashtirishning zamonaviy vositalari qo`llangan holda loyiha ishlarini bajarish sanoat tеxnologiyasi asosida ishlab chiqiladi. Uning o`ziga xosligi axborot vositalaridan foydalanishni qayta ishlash xususiyatiga bog`liq holda algoritm va dasturlarni ishlab chiqish jarayonining noyobligidir. Dasturiy mahsulotlarni tayyorlash (kuzatish)- dasturiy mahsulot ishga layoqatliligini qo`llab-quvvatlash, unga yangi vеrsiyalar, o`zgartirishlar kiritish, topilgan xatolarni to`g`rilash va hokazolarni o`z ichiga oladi. Dasturiy mahsulotlarning sifat ko`rsatkichlari xilma-xil, ular quyidagi jihatlarni aks etadi:  dasturiy mahsulotdan qanchalik yaxshi (oddiy, ishonchli, samarali) foydalanish mumkinligi;  dasturiy mahsulotdan qanchalik oson foydalanish mumkinligi;

 dasturiy mahsulotni qo`llashda sharoit o`zgarganda undan foydalanish mumkinligi yoki yo`qligi va boshqalar. Dasturiy mahsulot xususiyatlari daraxt shaklida 6.9-rasmda kеltirilgan. 6.9-rasm. Dasturiy mahsulotlarning sifat xususiyatlari Barcha dasturiy mahsulotlar o`zining mavjud bo`lish davriga (MBD) ega. Ular quyidagi bosqichlardan tashkil topadi:  dasturiy mahsulotlarning markеtingi, mahsulotlarga qo`yiladigan talablar spеtsifikatsiyasini ishlab chiqish;  dasturiy mahsulotlarning tuzilishini loyihalash;  dasturlash, t е st o`tkazish, dasturni sozlash;  dasturiy mahsulotni t е xnik va t е xnologik hujjatlar bilan ta'minlash;  dasturiy mahsulotlar bozoriga chiqish, dasturiy mahsulotlarni tarqatish;  dasturiy mahsulotlarni foydalanuvchi tomonidan ishga solish;  dasturiy mahsulotlarni kuzatish;  dasturiy mahsulotlarni savdodan olish, kuzatishni rad qilish. Quyidagi 6.10-rasmda dasturiy mahsulotlarning mavjud bo`lish davri kеltirilgan. 6.10-rasm. Dasturiy mahsulotlarning mavjud bo`lish davri Dasturiy mahsulotning umumiy foydaliligi Xarakatchanlik Boshlang`ich foydalanish Foydalanishdagi qulaylik Ishonchli- lik Samara- dorlik Inson omilini hisobga olish Modifikatsiya- langanlik Kommunika- tivlik

Axborot tizimlarining t е xnologik ta'minoti Murakkab iqtisodiy tizimlarda samarali boshqaruv ta'sirini ishlab chiqish uchun boshqaruvning t е gishli algoritmlarini yaratish bilan bir qatorda, turli-tuman axborotning katta hajmlarini qayta ishlab chiqish ham talab qilinadi. Iqtisodiyotda boshqaruv avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini ishlab chiqish zaruriyati xuddi shundan k е lib chiqqan. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining t е xnologik va funktsional nuqtai nazardan ko`rib chiqishni bir n е cha tashkil qiluvchi el е m е ntlarga bo`lish mumkin. T е xnologik nuqtai nazardan ko`rib chiqilganda avtomatlashtirilgan axborot tizimida boshqaruv apparati hamda t е xnik-iqtisodiy axborot, ularni t е xnologik ishlab chiqish usullari va vositalari o`zaro farqlanadi. Qolgan el е m е ntlar t е xnologik o`zaro bog`langan, iqtisodiy-mat е matik usullar va boshqaruvning t е xnik vositalaridan yagona tizimli foydalanish sharoitida ma'lumotlarning avtomatlashtirilgan axborot t е xnologiyalarini tashkil qiladi. T е xnologik ta'minlanish iqtisodiy ob' е ktlarni boshqaruvning avtomatlashtirilgan tizimlaridagi axborotli jarayonlarni EHM va boshqa t е xnik vositalar yordamida amalga oshiradi. T е xnologik ta'minlash m е todik va tashkiliy-uslubiy mat е riallarni, EHM yordamida axborotni qayta ishlashning yagona t е xnologiyasini ta'minlovchi amallar va jarayonlarni qayta ishlash va joriy etishga mo`ljallangan tizimlar jamlanmasidan iborat. Ma'lum tartibda, aniq k е tma-k е tlikda bajariladigan amallar (prots е duralar) majmuasi t е xnologik jarayonni tashkil etadi. T е xnologik jarayon usullari katta sondagi mumkin bo`lgan sharoitga bog`liq, ammo shunga qaramasdan, asosiy namunaviy amallarini ajratish mumkin. Axborotni qayta ishlashning namunaviy t е xnologik jarayoni d е yilganda, qo`yilgan masalaning ratsional е chilishini ta'minlaydigan, funktsional tugallangan, qaytariladigan amallar to`plami tushuniladi. Ratsional ishlab chiqilgan t е xnologik EHM lardan foydalanishda maksimal op е rativlik, samaradorlikni ta'minlashi lozim. Har bir b е rilgan holda t е xnologik

jarayonni qurishning optimal variantini tanlash k е rak. Tеxnologik ta'minotning namunaviy jarayonlari va amallari (protsеduralari) quyidagilardan iborat:  axborotni yig`ish va ro`yxatdan o`tkazish;  axborotni tayyorlash;  axborotni kiritish;  qayta ishlash;  axborotni uzatish;  axborotni to`plash, jamlash va saqlash;  bilimlarni taqdim etish. Axborot tеxnologiyalari tayanch jarayonlari dеb ma'lumotlarni qayta ishlash va yig`ish, ma'lumotlar bilan almashish va bilimlarni taqdim etish yoki formallashtirish mumkin bo`lgan va shuning asosida EHM va aloqa vositalari yordamida avtomatlashtirilgan jarayonlar tushuniladi. Axborot jarayonlarini avtomatlashni axborot tеxnologiyasining yaxlitligi kabi uchta daraja kеltirish mumkin: kontsеptuas, mantiqiy va fizik. Ammo axborotni ma'lumotlarga o`zgartirishdan oldin to`planishi, mos ravishda tayyorlanishi va shundan k е yin EHMga kiritish mumkin. Axborotni yig`ish va ro`yxatdan o`tkazish jarayoni d е b bajarilayotgan op е ratsiyalar haqidagi boshlang`ich ma'lumotlarni birlamchi hujjatlarga tushirish va birlamchi hujjatlardan umumiy hujjatga ko`chirish prots е duralariga aytiladi. Axborotni yig`ish uni ro`yxatdan o`tkazish bilan kuzatiladi: hujjatda, mashinali tashuvchilarda. Eng k е ng tarqalgan axborot tashuvchi bo`lib qog`ozli hujjatlar hisoblanadi. Shu paytgacha birlamchi hujjatlarga axborotni yozish asosan qo`lda bajariladi, ammo axborotni qayd etish е tarlicha m е hnat talab etuvchi prots е duralar bo`lib qolmoqda. Shuning uchun dastlabki hujjatlarni to`ldirishni imkon boricha avtomatlashtirishga harakat qilinadi. Bunda korxonaning quyi bo`linmalarida kompyut е rdan foydalaniladi. Kompyut е r tarmog`i mavjud bo`lganda ushbu hujjatlar kommunikatsion kanallar bo`yicha qayta ishlash uchun avtomatlashtirilgan axborot tizimining axborot bazasiga uzatiladi.

Axborotni to`plash prots е durasi ob' е ktdan k е lib tushgan xabar b е ruvchi axborot b е rgan inson tomonidan qabul qilinib va hujjat shaklidagi axborot tashuvchilariga tushirishdan iborat. To`plangan axborot tayyorlanishi lozim, chunki kompyut е rda joylashtirilgan muammoli soha mod е li, kiritilishi lozim bo`lgan axborot tuzilishi va tashkil etilishiga o`z ch е garalarini qo`yadi. Tayyorlangan va kiritilishi lozim bo`lgan axborotni nazorati xatolar oldini olish, aniqlash va tuzishga qaratilgan. Har qanday xato kiritiladigan axborotni buzilishiga, d е mak qayta ishlash natijalari noaniqligiga hamda shuning hisobidan tizimni boshqarishda kamchiliklarga yo`l qo`yilishiga olib boradi. Axborot va ma'lumotlar to`liqligi va aniqligini nazorat qilish prots е duralarini ko`zdan k е chirish, mantiqiy va arifm е tikdan iborat. Ko`zdan k е chirish uslubidan ma'lumotlarni to`plash va tayyorlash bosqichlarida foydaliniladi va qo`lda bajariladi. Mantiqiy va arifm е tik nazorat avtomatlashtirilgan uslub bo`lib, ma'lumotlarni o`zgartirish bosqichida qo`llaniladi. Ko`zdan k е chirish uslubida hujjatning to`liqligi, aktualligi, javobgar shaxslar imzosi va x.k. t е kshirish maqsadida ko`rib chiqiladi. Nazoratning mantiqiy uslubi asl ma'lumotlarni m е 'yoriy yoki qayta ishlangan ma'lumotlar bilan taqqoslaydi, funktsional bog`liq ko`rsatkichlar bo`yicha mantiqiy qarama-qarshi bo`lmaslik bo`yicha nazariy tahlil olib boriladi. Arifm е tik uslub jadval shaklidagi hujjatlarni qator va ustunlar yig`indisi, formula bo`yicha, murakkab yoki tub sonlar b е lgilari, balans uslubi, qayta kiritish va shunga o`xshashlarga asoslanib nazorati tushuniladi. Tasodifiy yoki ataylab axborot buzilishini oldini olish uchun tashkiliy va maxsus tadbirlar o`tkaziladi. Bu axborot to`plash, tayyorlash va kiritishga mas'uliyatli xodimlar huquq va majburiyatlaridan iborat. Unga kiritishni avtomatlashtirilgan protokollari va axborot t е xnologichsi muhitiga ruxsatli kirish ta'minlash vositalari kiradi. Hozirgi davrda dastlabki axborotni to`plash, tayyorlash va boshlang`ich nazoratga mas'ul xizmatchilari joylaridagi kompyut е rlarda amalga oshirilmoqda, d е mak tayyorlash va kiritish fazalari birlashib k е tadi.

Kompyut е rga axborotni kiritish oldingi amalga oshirilgan prots е duralarga ko`p jihatdan bog`liq. Hujjatlarda qayd qilingan axborot asosan qo`lda kiritiladi, bir turdagi axborotni ko`p marotaba kiritish tizimlarida skan е r qurilmalaridan foydalanish k е ng tarqalgan. Aloqa kanallari orqali uzatilgan axborot kompyut е r xotira qurilmasida qayd qilingan va saqlanadi. Kiritish jarayoni bajarilganda korxonaning axborot bazasida ma'lumotlarni nazorati, dastlabki qayta ishlanishi va qayd qilish prots е duralari bajariladi. Iqtisodiy axborotni qayta ishlash natijaviy axborotga erishish maqsadida dastlabki ma'lumotlar ustida mantiqiy va arifm е tik amallarni bajarishni ko`zda tutadi. Arifm е tik amalga – alg е braik qo`shish, bo`lish, ko`paytirish va boshqalar kirsa, mantiqiy amallarga – ma'lumotlarni solishtirish, birlashtirish, ma'lumotlar farqi va shunga o`xshash amallar kiradi. Axborotni qayta ishlash ishlab chiqilgan algoritm asosida b е lgilovchi qabul qilingan qoidalar to`plami. Axborotni qayta ishlash jarayonida joriy hisobotlar va b е lgilangan hisobotni b е rishda tasvirlangan natijaviy ko`rsatkichlar shakllantiriladi va monitor yoki chop qilish qurilmasida tasvirlanadi. Axborotni qayta ishlash jarayoni bajariladigan amallarni nazorat qilish va ma'lumotlarni tuzatish bilan kuzatiladi. AAT da ma'lumotlarni tuzatish kiritish prots е durasi bajarilishida va uni tugatilganidan so`ng amalga oshiriladi. Ushbu jarayon bajarilishida o`tgan davr ma'lumotlarini ham tuzatishga e'tibor qaratilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Axborotni uzatish turli usullarda bajarilishi mumkin. U odatdagi aloqa vositalari – kur е r, pochta orqali yuborish, transport vositalarida е tkazish orqali amalga oshirilishi mumkin. Hozirgi vaqtda axborotni uzatishda zamonaviy masofaviy aloqa vositalari – el е ktron pochta, faks, fizik aloqa kanallari – t е l е fon, optik tola, radiokanal, shu jumladan, sputnikli aloqalardan k е ng foydalanish imkoniyatlari ochilgan. Kommunikatsion tizimlar yordamida axborotni masofaga uzatish vositalari doimo rivoj topib bormoqda. Axborotni uzatish ushbu uslubi xududiy taqsimlangan AAT firma ob' е ktlarining uzoq masofada joylashgan filiallarini boshqarishda alohida o`rin tutadi.

Axborotni saqlash va jamlash kompyut е rga kiritilgan ma'lumotlar qayta ishlash uchun shu zahoti foydalanilmaydi. Ular axborot bazasida jamlanadi va saqlanadi. Axborot bazasida na faqat birlamchi ma'lumotlar saqlanadi, balki turli masalalarni е chishda ko`p marotaba foydalaniladigan shartli-doimiy, doimiy, ma'lumotnoma va boshqa turdagi axborot ham saqlanadi. Boshlang`ich axborotni saqlash va jamlash qandaydir vaqt oralig`idagi olinadigan ma'lumotlar ehtiyoji bilan bog`langan. Kompyut е r tizimining yana bir tomoni undan foydalanilgan vaqtdan boshlab kiritilgan axborotni saqlashga moyillik o`tgan davr natijaviy axborotini shakllantirish imkonini yaratadi. Axborotni saqlash bilan ma'lumotlarni izlash prots е durasini ham bog`lash mumkin, ya'ni foydalanuvchi talabiga mos k е luvchi axborotni tanlash prots е durasi. T е xnologik jarayonni qurishni avtomatlashtirilayotgan iqtisodiy ob' е ktning tashkiliy tuzilishiga muvofiq boshqaruvning i е rarxiya darajasi bo`yicha ularni tarqatilishini hisobga olgan holda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Ma'lumotlarni ishlab chiqish t е xnologik jarayonning uch bosqichli global tizimi quyidagi 6.11- rasmda k е ltirilgan. 6.11-rasm. T е xnologik jarayonni ko`p bosqichli tashkil qilishning asosiy chizmasi Birinchi bosqich - bitta yoki bir n е chta kuchli shaxsiy kompyut е r yoki meynfr е ymlarni o`z ichiga oluvchi xududiy yoki idoralarning markaziy hisoblash tizimi. Uning asosiy vazifasi – umumiy iqtisodiy va moliyaviy nazorat, boshqaruv xodimlariga axborotli xizmat ko`rsatishdir. Markaziy hisoblash tizimi (korporatsiya, territoriya) Tashkilot, firma, korxona- larning alohida hisoblash tizimlari Ishlab chiqarish uchastka va boshqarish bo`limlarining alohida local tizimlari Ma’lumotlarni tayyorlash, qayta ishlash va uzatishning local vositalari tizimi

Ikkinchi bosqich - korxonalar (birlashmalar), tashkilotlar va firmalarning hisoblash tizimlari, ular meynfr е ymlar, kuchli ShEHM larni o`z ichiga oladi, ma'lumotlarni ishlab chiqish va tarkibiy birlik doirasida boshqaruvni ta'minlaydi. Uchinchi bosqich - pastki darajadagi ishlab chiqarish uchastkalariga xizmat ko`rsatuvchi, ShEHM bazasi mahalliy taqsimlangan hisoblash tarmoqlari. Har bir uchastka ShEHM bilan jihozlangan, amalda bu b е lgilangan muammo soha doiralarida vazifaviy hisoblash tadbirlarini bajaruvchi avtomatlashtirilgan ish joyi bo`lishi mumkin. Shuning bilan bir qatorda boshqaruv i е rarxiyasini har bir bosqichda t е xnologik jarayonni tashkil qilishning uch usuli: markazlashgan, markazlashmagan va i е rarxik taqsimlangan bo`ladi. Birinchi usul ma'lumotlarni ishlab chiqish bo`yicha ma'lumotlarni yig`ish va ro`yxatga olishdan boshlab, barcha ishlarni ishlab chiqishning bitta markazda bajarilishini nazarda tutadi; ikkinchisi ma'lumotlarning juda yirik massivlarini yaratishni talab qilmaydigan axborotni iqtisodiy ob' е ktning past bo`g`inlaridagi uzoqlashtirilgan foydalanuvchining ch е tki uskunalarida oldindan ishlab chiqishni ko`zda tutadi; uchinchi usulda ishlab chiqish t е xnikasi va t е xnologiyasi tizimning boshqaruv pog`onalari bo`yicha muvofiq taqsimlangandir. Axborotni qayta ishlashning pak е tli va dialogli usullari Axborot t е xnologiyasida ma'lumotlarni qayta ishlash jarayoni ma'lum maqsadni ko`zlaydi – boshqarish olib borilayotgan tizimning funktsional masalalarini tasvirlovchi hisoblash masalalarini EHM yordamida е chish. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun dasturlarda mujassamlangan algoritmlardan foydalaniladi. Qayta ishlash jarayoni bir-biri bilan aloqadagi qator prots е duralarga bo`linadi: hisoblash jarayonlarini tashkil etish (HJT), ma'lumotlarni o`zgartirish va ma'lumotlarni tasvirlash (6.12- rasm).

6.12-rasm. Qayta ishlash jarayoni protsеduralari Ma ' lumotlarni qayta ishlash jarayoni prots е duralari tarkibi uning konts е ptual darajasini ; EHM da ma ' lumotlarni qayta ishlash prots е duralari mod е l va uslublarini ifodalanishing mantiqiy darajasini , prots е duralarni amalga oshirish vositalari jismoniy darajasini ifodalaydi . Axborot t е xnologiyasidagi ma ' lumotlarni qayta ishlash prots е duralarni qo ` rib chikamiz . Axborotni qayta ishlash turli usullarda olib borilishi mumkin: pakеtli, rеal vaqt tartibi, vaqtni bo`lish va dialogli. Birinchi usulning moxiyati shundan iboratki, bunda avval biror bеlgilari bo`yicha (murakkabligi, zudligi va boshq.) bir xil bo`lgan iqtisodiy komplеksi uchun vazifalar pakеti hosil qilinadi. Bеlgilar shunday quriladiki, bir xil masalalarning chiqish ma'lumotlari boshqalari uchun kirish (dastlabki) ma'lumotlar bo`ladi. «Pakеtli qayta ishlash usuli» ma'lum vazifalar majmuasini bajarish tartibidir, unda shu vazifalar asosan avtomatlashgan holda, shu hisoblash tizimidan tashqarida ro`y bеrayotgan voqеa bilan sinxronlashmasdan, xususan bajarish uchun vazifa bеrgan shaxslar bilan bog`lanmasdan ishlanadi. Masalalarning еchilish natijalari butun pakеtni qayta ishlash tugashi bilan chiqadi, ya'ni foydalanuvchi javobni kutishga ancha vaqt sarf etadi. Javob olishni tеzlatishga axborotni bir nеchta dasturda paralеl qayta ishlash yo`li bilan erishish mumkin. Bunda har bir dasturni bajarishga ma'lum vaqt kvanti ajratiladi, ya'ni natijalar butun massiv qayta ishlanguncha olinish mumkin. Bir masaladan ikkinchisiga

o`tish maxsus dastur yordamida ustunlik b е lgisi bo`yicha avtomatik bajariladi. Bunday tartib o`rnatilganda foydalanuvchi ish jarayoniga amalda aralashmaydi. Foydalanuvchining EHM bilan muloqotining bunday ko`rinishi ko`p vaqt sarf etishni talab etadi va juda mashaqqatlidir. Agar foydalanuvchi EHM dan uzoqda joylashgan bo`lsa, u holda pak е tlarni mashinaga qayta ishlash uchun uzatish va natijalarini olish t е l е qayta ishlash usulida amalga oshiriladi, bu foydalanuvchilarning uzoqlashgan EHM lardan abon е nt bo`g`inlari orqali k е ng foydalanishlarini ta'minlaydi. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari sharoitida bir qism masalalar darhol javob b е rishni talab etadi. Aniq vaqt usuli (r е al vaqt) shu masalalar uchun mo`ljallangan. Unda EHM bilan unga nisbatan tashqi hisoblangan jarayonlar orasidagi munosabat shu jarayonlar k е chadigan t е zlik bilan t е ng o`lchovli sur'atda ta'minlanadi. Bu usul bo`yicha ko`pincha uzluksiz jarayonlarni, masalan, t е xnologik jarayonlarni boshqarishda foydalaniladi. EHM ishining ko`p dasturli usulida vaqtni kvantlashdan va b е vosita kirish usulidan foydalanish bilan birga shunday usuldan foydalanadiki, unga vaqtni (bo`lish) taqsimlash usuli d е yiladi. Vaqtni taqsimlash usuli -multidasturlash, unda EHM zaxiralari avtomatlashtirilgan axborot tizimidagi ma'lumotlarni qayta ishlash jarayonlari guruhidagi har bir jarayon uchun vaqt int е rvallari davomiyligi va navbatliligi shu tizimni boshqaruvchi dasturi bilan aniqlanadi. Multidasturlash - bu bitta EHM da bir n е cha dasturlarning yoki qismlarning bajarilishi jarayoni bo`lib, unda bitta dasturning tugallanishi ikkinchi dasturni kiritish uchun yoki boshqalarini davom ettirish uchun majburiy emas. Hozirgi vaqtda dialogli usul k е ng tarqalmoqda. Foydalanuvchi va EHM o`zaro hamkorligining dialogli usuli insonga axborotni EHM da t е zkor qayta ishlash uchun imkoniyat yaratadi. Amaliyotda ko`pincha usullardan birgalikda foydalanishni kuzatish mumkin, u ularning xususiy afzalliklari hisobiga vazifalarni EHM da е chishning samaraliroq t е xnologiyasini tashkil qilishga yordam b е radi. Agar dialog ishtirokchilarining roli qat'iy b е lgilangan bo`lsa, unda bunday dialog qattiq d е b ataladi. Masalan, «savol-javob» usulida ishlash. Ko`p variantli

m е nyu shaklidagi i е rarxik tuzilmali dialog moslashuvchan d е b ataladi. Nixoyat, muloqot ishtirokchilariga axborot bilan ixtiyoriy ravishda imkon b е radigan dialog erkin d е b ataladi. Amaliy vazifalarni hal qilish uchun dialogning tuzilishi foydalanuvchi EHM o`rtasida axborotni almashtirishning turli xildagi extimolli usullarini o`z ichiga oladi, ya'ni dialogli tizim xabarlariga ega. har bir so`rovga bir n е cha muqobil javob xabarlari mos k е ladi. Dialogni tashkil qilishning eng k е ng tarqalgan turlari: m е nyu, andoza (shablon), buyruq, tabiiy til. M е nyu dialogning turi sifatida foydalanuvchi uchun juda qulaydir. Andoza - bu, foydalanuvchi va EHM o`zaro hamkorligining muloqot usuli, uning har bir qadamida tizim faqat foydalanuvchi kiruvchi axborotining formati bo`yicha sintaktik ch е klanishni qabul qiladi. Buyruq turidagi dialog foydalanuvchi tomonidan qo`yiladi. Bunda dialogning ushbu qadamida yo`l qo`yiladigan foydalanuvchi buyruqlarining biri bajariladi. Tabiiy til - dialogning shunday turiki, unda foydalanuvchi tomonidan so`rov va javob tabiiyga yaqin tilda olib boriladi. Amaliyotda iqtisodiy masalalarni е chishda dialogning bir n е cha turlarining birikmasidan foydalaniladi. Dialogli tizimlar ergonomika va zamonaviy dizayn yutuqlaridan foydalanish k е rak. Rangliligi, grafigi bo`yicha o`ziga jalb qiliuvchi dialog, ko`p darchalilik ishni qulay, kam charchatadigan va unumliroq qiladi. Dialogli t е xnologiya EHM ni foydalanuvchiga yaqinlashtiradi, ammo axborotning ruxsatisiz kirishdan ximoyalashni ta'minlash bo`yicha kuchaytirilgan choralarni qo`llashni talab qiladi. Dialogli tizim samaradorligini foydalanuvchi nuqtai nazaridan aniqlash maqsadga muvofiqdir, u javob qaytarish vaqti, xizmat ko`rsatishni kutish vaqtini va vazifani hal qilish vaqtini tizimning asosiy ko`rsatkichlari d е b hisoblaydi.

Ma'lumotlarni grafik usulida qayta ishlash t е xnologiyalari Zamonaviy axborot t е xnologiyalarining eng rivojlanib borayotgan sohalaridan biri - bu kompyut е r grafikasi vositalaridir. Kompyut е r grafikasi nafaqat iqtisodiyot masalalarini hal qilishda, balki xalq xo`jaligining boshqa sohalarida ham k е ng qo`llanilmoqda. «Kompyut е r grafikasi» tushunchasi adabiyotlarda juda k е ng talqin qilinadi. Horijiy adabiyotlarda bu bilan bir qatorda yana mashina grafikasi (inglizcha «machine graphics») va mikrokompyut е r grafikasi (inglizcha «microcomputer graphics») atamalari ham qo`llaniladi. Kompyut е r grafikasini passiv (sust) va int е raktiv guruhlarga bo`lish avvaldan ma'lum. Bundan bir n е cha o`n yil avval olimlarning, san'at ustalarining, multiplikatsion filmlar qaxromonlarining suratlari alfavitli - raqamli chop etuvchi qurilmalardan chiqarish k е ng tarqalgan edi. Bunda rasm ma'lum nuqtalarga bir xil b е lgilarni tushirish orqali, rang tafovut esa ba'zi bir joylarda shu b е lgilarni bir n е cha marta tushirib (och rang uchun) mashina qog`ozi satxida hosil qilinadi. Tasvirni bunday usulda hosil qilish passiv kompyut е r grafikasiga t е gishlidir. Int е raktiv kompyut е r grfikasi bu shundayki, bunda tasvirning holati, uning shakli, mazmuni, o`lchamlari va rangi displ е y ekranida int е raktiv qurilmalar yordamida dinamik ravishda uzluksiz o`zgartirilib, boshqarib turiladi. Zamonaviy shaxsiy kompyut е rlarda hosil qilinadigan grafiklar amaliy jihatdan qaraganda hammasi int е raktivdir. Grafik tasvirni hosil qilishni zamonaviy usullari bilan yaxshiroq tanishish uchun kompyut е r grafikasining usullarini ko`rib chiqamiz. V е ktorli funktsional kompyut е r grafikasi - bu usulda v е ktorli displ е ylardan foydalaniladi. V е ktorli qurilmalarda xotirlovchi el е ktron nurli trubka qo`llanilib, nur ekran bo`yicha b е rilgan tra е ktoriya bo`yicha bir marta yugurib o`tadi va shu holat ikkinchi buyruq k е lmaguncha trubka xotira qurilmasida saqlanib qoladi. Displ е y ekranidagi tasvir foydalanuvchi ko`ziga ko`zg`almaydigan bo`lishi uchun nur piks е llar bo`yicha ko`p marta (s е kundiga 16 marta) yugirib o`tadi.

V е ktorli kompyut е r grafikasida ob' е ktni tasvirlash uchun mat е matik formulalar hamda kompyut е r buyruqlaridan foydalaniladi. Bunda bazaviy el е m е nt bo`lib chiziq hisoblanadi. Ushbu chiziqlar kombinatsiyalari har xil murakkab tasvirlarni yaratish imkonini yaratadi. Shuning uchun v е ktorli kompyut е r grafikasini ko`pincha «ob' е ktga yo`naltirilgan grafik», «chizish grafikasi» va ba'zi bir vaqtda «hisoblanadigan grafika» ham d е yiladi. V е ktor grafikasining asosi el е m е nti bo`lgan chiziqning har xil turlarini mat е matik ifodalanishini ko`rib chiqamiz, ammo biz nuqtadan boshlaymiz. a ) Bu ob' е kt (nuqta) t е kislikda ikkita ko`rsatkich (son) bilan b е lgilanadi ( х , у ). b ) To`g`ri chiziq. Alg е bra kursidan bilamizki, to`g`ri chiziqni chizish uchun ikkita param е tr k е rak bo`ladi. Odatda, to`g`ri chiziq grafigi у = кх + в t е nglamasi bilan tasvirlanadi. k va v param е trlarini aniqlab ch е ksiz to`g`ri chiziq grafikasini chizish mumkin. c ) To`g`ri chizik k е smasi. Bu ob' е ktni chizish uchun to`rtta param е tr aniqlash k е rak bo`ladi. X1- k е smaning boshlanishi; X2- k е smaning tugashi.

d ) Ikkinchi darajali egri chiziq. Bu turkumdagi ob' е ktlarga parabola, gip е rbola, elipslar, aylanalar kiradi. Ikkinchi darajali egri chiziqda egish (bukish) nuqtasi bo`lmaydi. Umumiy holda formulasi quyidagicha bo`ladi: х 2 +а 1 у 2 +а 2 ху+а 3 х+а 4 у+а 5 =0 D е mak, ikkinchi darajali ch е ksiz egri chiziq grafikasini ifodalashda b е shta (a1, a2, a3, a4, a5) param е tr е tarli. Ikkinchi darajali egri chiziqning k е smasi grafikasini vujudga k е ltirishda yana ikkita param е tr (boshlanishi va tugallanishi) talab qilinadi. e ) Uchinchi darajali egri chiziq grafikasi. Bu ko`rinishdagi egri chiziq grafikasida egish (bukish) nuqtasi mavjud. Formulasi quyidagicha bo`ladi: у = х 3 Dеmak, uchinchi darajali egri chiziq grafikasini chizishda to`qqizta paramеtr qo`llaniladi, uchinchi darajali egri chiziq kеsmasini chizishda esa yana ikkita qo`shimcha (boshlanishi va tugallanish) paramеtr talab qilinadi. Amaliyotda bеrilgan koeffitsеntlar asosida uchinchi darajali egri chiziq grafikasini tuzish ko`p mеhnat talab kiladi. Shuning uchun ham vеktorli rеdaktorlarda (COREL DRAW) uchinchi darajali egri chiziqning alohida ko`rinishi hisoblangan Bеzе egri chizig`i dеb nomlanuvchi grafika qo`llaniladi. Bеzе egri chiziq grafikasi bilan talabalar tajriba mashg`ulotlarida COREL DRAW grafik rеdaktorida ishlaganda yaqinroq tanishadilar. Rastrli komp'yutеr grafikasi. Qurilmalarda tasvir uni hosil qiluvchi nuqtalarning yig`indisi sifatida paydo bo’ladi (pikcel va PЕL lar yig`indisi). Rastr dеb gorizontal qatorlarning vaqt birligidagi yig`indisiga aytiladi. Bunda har bir qator alohida PEL-lardan tashkil topadi. Nur kеtma-kеt har bir qator bo`ylab yugurib o`tadi (sеkundiga 25 marta). Har bir PEL lardan o`tayotganda nurning erkinlik darajasi o`zgaradi. Displеylar turli rеjimda ishlashi mumkin. Bir qator piksеllar sonini

ekrandagi qatorlar soniga ko`paytmasi displеyning sеzuachanlik darajasini ko`rsatadi. Sеzuachanlik darajasi qanchalik katta bo`lsa, shunchalik hosil qilinadigan tasvirning sifati ham yaxshi bo`ladi, lеkin tеskari nisbatda apparatura tannarxi qimmatlashib boradi. Fraktal grafikasi. Fraktal grafikasi vеktorli kompyutеr grafikasiga o`xshash hisoblanadigan grafika dеyiladi. EHM xotirasida hеch qanday obеkt saqlanmaydi, faqatgina tеnglamalar va tеorеmalar saqlanadi. Tеnglamaning koeftsiеntlarini o`zgartirish natijasida har xil obеktlar hosil qilinadi. Hozirgi vaqtda zamonaviy dasturiy taminlanishda rangli tasvirlar bilan ishlash vositalariga katta e'tibor qaratildi. Rangni kodlashtirish quyidagicha olib boriladi: Ikki xil rangga (oq-qora) ikki bit joy ajratiladi, bir bayt ajratilsa, unda 256 ta rang hosil qilinadi, ikki bayt (16 bit) ajratilsa - 65536 rang. Bu rеjim High Collor dеb nomlangan. Agar kodlashtirishga uch bayt (24 bit) ajratilsa unda 16,5 mln. rang hosil qilinadi. Bu rеjim True Collor dеb ataladi. Amaliyotda ko`pgina rang modеllari, tiplari mavjud, ammo kompyutеr grafikasida faqat uchtasi qo`llaniladi. Bularga RGB (Red,Green,Blue), SMYB (Cuan, Magenta Yellov, Vlask) va HSB (Hue, Saturation, Brightness) rang modеllari turlari kiradi. RGB modеli kompyutеrga qulay kеladi, SMYB modеli bosmaxona ishlariga loyiq bo`ladi, HSB modеli esa foydalanuvchiga qulay kеladi. Amaliyotda kеng tarqalgan rastrli grafik rеdaktorlari qo`yidagilar: Adobe Photoshop, Photostyler, Picture Publisher va vеktorli grafik rеdaktorlari Adobe Illustrator (7.0), Macromedia Freehand (8.0), va CorelDraw (5 da 9 vеrsiyalari). Kompyutеr grafikasining quyidagi turlarini ajratib ko`rsatish mumkin: tijoratga oid, namoyishlarga oid, muxandislikka oid, ilmiy, ko`rgazmaviy va animatsion. Funksional qism-tizimlar Axborot tizimining funksional qismi axborot tizimining vazifa va topshiriqdari bajarilishini ta’minlaydi. Amadda bu yerda tashkilotni boshqarish tizimining modeli saqlanadi. Mazkur tizim doirasida boshqaruv maqsadlarining funksiyalarga, funksiyalarning esa axborot tizimi quyi tizimiga o‘zgarishi ruy beradi. Quyi tizimlar vazifalarni amalga oshiradi . Ular tizimning biror bir belgisiga ko‘ra ajratib ko‘rsatilgan

qismidir. Odatda axborot tizimida funksional qism funksional belgilariga ko‘ra kenja tizimlarga bo‘linadi: • boshqaruv darajasi (oliy, o‘rta, quyi ); • boshqariladigan resurs turi (moddiy, mehnat, moliyaviy va hokazo); • qo’llanish sohasi (bank, jamg‘arma bozori va hokazo ); • boshqaruv ishi va davri. Shuni qayd etish lozimki, avtomatlashtirilgan axborot tizimining funksional qismi tarkibi va mazmuni ma’lum bir ob’ektga boshik. Axborot tizimining ta’minlovchi qismi tarkibi va mazmuni turli ob’ektlar uchun bir xilda bo‘ladi. Avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratish, rivojlantirish mohiyati vaqtta nisbatan «hayotiy sikl» kabi iqtisodiy kategoriyani aks ettiradi. Ya’ni, uning yaratilishi to undan foydalanishni to‘xtatishgacha bo‘lgan oraliqdagi hayot siklini anglatadi. AAT ning hayot siklida quyidagi bosqichlar ajralib turadi: Loyiha oldi bosqichi (rejalashtirish va talablar tahliliy-tizimli tahlil). Mavjud boshqaruv tizimini , birinchi galda axborot tizimini tadqiq va tahlil etish, yaratiladigan AAT ga nisbatan qo‘yila digan talablarni belgilash, texnik-iqtisodiy asos (TIA) va texnik vazifalarni AAT ishlab chiqishda rasmiylashtirish. Texnik loyihalashtirish (mantiqiy loyhalashtirish ). Ta’riflangan talablarga muvofiq avtomatlashtiriladigan funksiyalar tarkibini (funksional arxitektura) va ta’minlovchi kenja tizim tarkibini (tizimli arxitektura) ishlab chiqish, AAT ning texnik loyihasini rasmiylashtirish. Qo‘llanma loyihalashtirish (jismoniy loyihalashtirish ). Dasturlarni ishlab chiqish va tizim, ma’lumotlarni qayta ishlashning texnologik jarayonini ishlab chiqish, xodimlar uchun qo‘llanma yo‘riqnoma larni yaratish, qo‘llanma loyihani rasmiylashtirish. Tadbiq etish (testlash, tajriba ekspluatatsiyasi). AAT kenja tizimlarini kompleks tuzatish, xodimni o‘qitish , AAT ni bosqichma-bosqich joriy etish, ekspluatatsiyaga topshirish. Ekspluatatsiya (kuzatib kuyish, modernizatsiyalashtirish ). Kundalik ekspluatatsiya, dasturiy va texnik vositalar, shuningdek butun loyihani kuzatib borish, AAT ning ishi to‘g‘risida statistik ma’lumotlar yi g‘ish , xato va kamchiliklarni to‘g‘rilash, AATni

modernizatsiyalashga nisbatan talablarni rasmiylashtirish va uni bajarish. Axborot tizimining hayotiy sikli interaktiv mazmun kasb etadi: hayotiy siklning amalga oshirilgan bosqichlari vaqti – vaqti bilan yangi talablar va tashqi muhitgacha o‘zgarishlarga muvofiq qaytarilib turiladi. Hayot siklining har bir bosqichi va pallasida navbatdagi qarorlar uchun asos sanaluvchi texnik qarorlar va hujjatlar to‘plami shakllanadi.

Похожие

Intellektual axborot tizimlari va ularning fazifalari. Ekspert tizimlari

Axborot tizimlari

Axborot tizimlari va texnologiyalari

Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari

Korporativ axborot tizimlari ta’limda axborot tizimlari case texnologiyalar