Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи Ўзбекистон миллий ҳуқуқининг соҳаси сифатида - Юриспруденция - Рефераты

Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи Ўзбекистон миллий ҳуқуқининг соҳаси сифатида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101 KB

Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи Ўзбекистон миллий ҳуқуқининг соҳаси сифатида Режа : 1. Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи соҳасининг ривожланиш шарт- шароитлари 2. Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи тушунчаси ва предмети 3. Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқий нормалари ва институтлари 4. Ўзбекистон Республикаси миллий ҳуқуқ тизимидаги ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи

Ў зини ўзи бошқариш ҳуқуқи соҳасининг ривожланиш шарт-шароитлари Ўзбекистон давлат мустақиллигига эришгач, ҳуқуқий демократик давлатни барпо этиш ва бозор муносабатларини ривожлантириш соҳасида туб демократик ислоҳотлар йўлига кирди. Ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятини вужудга келтириш муаммоси давлат ҳокимиятини, давлат ҳокимиятининг ваколатли органлари ва ўзини ўзи бошқариш органларини ташкил этиш билан чамбарчас боғлиқдир. Мазкур органларни ҳокимият манбаи бўлган халқнинг ўзи тузади. Ўзбекистоннинг жамият ва давлатни ташкил этиш ва уларнинг фаолиятини йўлга қўйишдаги демократик тамойиллар (принциплар)га ўтишида фуқароларнинг ўзини ўзи бошқаришини йўлга қўйиш ва ривожлантириш, унинг ҳуқуқий негизини шакллантириш, адолатли фуқаролик жамиятини барпо этиш учун қонунчилик соҳасида ва конституциявий даражада кўпгина ишлар қилинди, зеро ўзини ўзи бошқариш шароитидагина фуқароларда умумий манфаат ва масъулият туйғуси вужудга келади, фуқаролар ўз ишларини мустақил ҳал этиш усулларини ўрганибгина қолмай, айни вақтда энг муҳим ҳаётий масалаларни ҳал этиш учун ўз масъулиятини ҳам ҳис қилади. Бундан ташқари ўзини ўзи бошқариш сабоғини олган фуқаролар давлат сиёсати тўғрисида холис ва малакали фикр юрита оладилар. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида мустаҳкамлаб берилган ўзини ўзи бошқариш тўғрисидаги моддалар (32, 105-моддалар) конституциявий тузумнинг асосларидан биридир. 1999 йилда қабул этилган «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги Қонунда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқаруви, мустақиллиги, унинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунлари билан кафолатланганлиги (1-модда), ўзини ўзи бошқариш органлари маҳаллий давлат ҳокимияти органлари тизимига кирмаслиги (7-модда) таъкидланган эди. Ўзини ўзи бошқариш жамият сиёсий тизимининг таркибий қисми (элементи) сифатида белгилаб қўйилганлиги Ўзбекистонда шахс ва давлат

манфаатлари билан биргаликда маҳаллий манфаатлар ҳам тан олинади ва кафолатланади, бу эса маҳаллий аҳоли (шаҳар, шаҳарча, овул ва бошқа жойлардаги аҳоли)нинг ҳаёти ва фаолиятини бевосита таъминлаш масалаларини ҳал этиш билан боғлиқдир. Айни вақтда бу манфаатларнинг ҳаммаси (яъни жамият, давлат манфаатлари ва маҳаллий манфаатлар) тенг ҳуқуқли деб қаралади. Ҳуқуқнинг янги тармоғи бўлмиш ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи вужудга келиш ва ривожланиш жараёнини бошидан кечирмоқда. Унинг шаклланиши ўзини ўзи бошқариш органларининг вужудга келиш ва ривожланиш жараёни билан чамбарчас боғлиқдир. Ўзини ўзи бошқариш органлари ўзбек халқи ҳаётида, давлат ва жамият ишларини бошқариш умумий тизимида алоҳида ўрин касб этаётганлиги сабабли ўзини ўзи бошқариш соҳасидаги муносабатларни тартибга солувчи махсус ҳуқуқ соҳасини яратиш эҳтиёжи юзага келди. Ўзбекистонда миллий ҳуқуқ тизимининг бир сохаси сифатида ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқини вужудга келишига қуйидаги омиллар асос деб ҳисоблаймиз: Мустақиллик йилларида республикамизда ўзини ўзи бошқаришни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган муносабатларнинг барқарор ва кўп қиррали гуруҳи вужудга келди. Айни мана шундай муносабатлар республика ҳуқуқ тизимидаги янги тармоқ - ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқининг предметини ташкил этади. Кейинги бир неча йил мобайнида ўзини ўзи бошқаришнинг аҳамияти муттасил ошиб борди: у алоҳида ҳуқуқий институт мақомидан сиёсий- ҳуқуқий феномен даражасигача кўтарилди, Ўзбекистон Республикаси конституциявий тузумининг асосларидан бири бўлиб қолди. Шу жиҳатдан олганда ўзини ўзи бошқаришнинг аҳамияти турли шаклларда намоён бўлади. Уни халқ ҳокимиятининг бир шакли; фуқаролик ҳуқуқларини амалга ошириш усули; жамият ва давлатни

идора қилиш тизимидаги ташкилий ва функционал жиҳатдан алоҳида институт, деб таърифлаш мумкин. Мазкур институтнинг аҳамиятини қисқача кўриб чиқамиз. Ўзини ўзи бошқариш халқ ҳокимиятининг бир шаклидир. Давлат ҳокимияти билан бир қаторда ўзини ўзи бошқариш Ўзбекистонда ягона халқ ҳокимиятини ифодалайди. Бу қоида Ўзбекистон Республикаси Конституцияси моддасидан келиб чиқади (105-модда). Ўзини ўзи бошқариш органлари ўз ҳуқуқларини амалга оширишда халқ хоҳиш-иродасини бевосита изҳор этувчи институтларга (ўзини ўзи бошқариш органларига ўтказиладиган сайлов ва бошқа тадбирларда қатнашиш), шунингдек ўзини ўзи бошқариш органлари ва уларни бошқарувчи шахсларга таянади. Фуқаролик ҳуқуқларини амалга ошириш усули сифатида махсус конституцион нормалар тизими орқали амалга оширилади ва бу нормаларда ўзини ўзи бошқариш органларига сайлаш ва сайланиш, жамият ва давлат ишларини идора қилишда қатнашиш (32-модда), ўзини ўзи бошқариш органларига шахсан мурожаат этиш, якка ҳолда ва жамоа бўлиб мурожатномалар юбориш ҳуқуқи мустаҳкамлаб қўйилган. Шундай тарзда фуқароларнинг шахсий ҳуқуқларидан ташқари асосан жамоа бўлиб амалга ошириладиган кўпгина юридик кафолатлар тизими белгилаб қўйилган. Маҳаллани тузиш, қўшиб юбориш, бўлиш ва ўзгартириш фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг ташуббусига кўра маҳаллий давлат ҳокимияти органлари томонидан амалга оширилади («Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари» тўғрисидаги Қонуннинг 5-моддаси). Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш орқали амалга ошириладиган ҳуқуқ ва эркинликлар ғояси хилма-хил эканлигини ҳисобга олганда Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида мазкур институт шахс билан ўзаро муносабатлар асосида талқин этилади. Бу қоида Ўзбекистон Республикаси Асосий Қонунининг 32-моддасидан келиб чиқади, унда фуқароларнинг жамият ва давлат ишларини бошқаришда

иштирок этиш ҳуқуқлари белгилаб қўйилган. Ўзини ўзи бошқариш жамият ва давлатни идора қилиш тизимида ташкилий ва функционал жиҳатдан алоҳида тарзда ифодалаб берилганлиги Ўзбекистон тараққиётининг аввалги даврига нисбатан мутлақо янги қоидадир Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи тармоғи вужудга келишининг иккинчи омили - мамлакатимизда ўзини ўзи бошқариш органларини ташкил этиш ва уларнинг фаолиятини тартибга солиш соҳасидаги ҳуқуқий нормаларнинг миқдор жиҳатидан кўпайиши ва сифат жиҳатидан янгиланишидир. Мустақиллик йилларида ўзини ўзи бошқариш конституциявий мақомга эга бўлди (32, 105-моддалар). Айни вақтда Ўзбекистон Конституцияси асосида ўзини ўзи бошқаришнинг ҳуқуқий асосларини, ўзини ўзи бошқариш органларини тузиш тартиби ва уларнинг ваколатларини белгиловчи ҳуқуқий-меъ ё рий ҳужжатлар ишлаб чиқилиб, қабул этилди. 1993 йил 2 сентябрда Ўзбекистон Республикасининг «Фу қ аролар ўзини ўзи бош қ ариш органлари тў ғ рисида»ги Қ онуни қ абул қ илинди, 1999 йил апрел ва 2004 йил октябрида бу Қ онунга Қў шимча ва тузатишлар киритилди. Қонунда фуқаролар ўзини ўзи бошқариши тизими ривожлантирилди ва унга аниқлик киритилди. Шу тариқа мазкур Қонун ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқининг энг муҳим манбаи ва уни ривожлантиришнинг ҳуқуқий негизи бўлиб қолди. 2004 йилда Ўзбекистон Республикасининг «Фу қ аролар йи ғ ини раисини ва унинг масла ҳ атчиларини сайлаш тўғрисида»ги Қ онуни қ абул қ илинди. Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқининг нормалари Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонларида ва ҳукумат қарорларида баён этилган. Масалан, «Республика «Ма ҳ алла» жам ғ армасини тузиш тўғрисида»ги 1992 йил 12 сентябр фармони; «Фу қ ароларнинг ўзини ўзи бош қ ариш органларини қў ллаб- қ увватлаш тўғрисида » ги 1998 йил 23 феврал фармони; «А ҳ олига ани қ мўлжалли ижтимоий ёрдам кўрсатишда фу қ ароларнинг ўзини ўзи

бош қ ариш органларининг ролини ошириш тўғрисида»ги 1999 йил 23 январ фармони; Вазирлар Ма ҳ камасининг «Ма ҳ алла посбони» жамоат тузилмалари тўғрисидаги 1999 йил 19 апрел, «Фу қ ароларнинг ўзини ўзи бош қ ариш органлари ҳ узуридаги яраштирув комиссиялари тўғрисида»ги 1999 йил 19 апрел қ арорлари ва бош қ а ҳ ужжатлар. Юридик нормалар, йўл-йўриқларнинг ҳажми ғоят ошганлиги ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи тармоғини тартибга солувчи муносабатларнинг салмоғи ўсиб бораётганлигининг натижасидир. Ҳозир Республикада фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари 14 мингдан ошди, бу соҳадаги нормалар тинимсиз такомиллашиб бормоқда. Бу ҳолат ҳам ўзини ўзи бошқариш соҳасидаги юридик қоидаларни ҳар тарафлама ишлаб чиқиш заруратини туғдирмоқда. Шундай қилиб, ўзини ўзи бошқаришни тартибга солувчи норматив ҳужжатлар миқдори анча кўпайди. Бунинг устига ўзини ўзи бошқариш соҳасидаги ишларни ҳуқуқий тартибга солиш предмети ва усули жиҳатидан бир-биридан фарқ қиладиган турли ҳуқуқ тармоқларининг нормалари ўртасидаги алоқалар анча жадаллашди ва мураккаблашди. Эҳтимол, келгусида ўзини ўзи бошқариш соҳасида амал қилувчи юридик қонун- қоидаларни кодификациялаш ва инкорпорациялашзарур бўлиб қолиши мумкин. Мазкур жараён ҳам Ўзбекистон Республикаси ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқининг алоҳида ҳуқуқий тармоғини шакллантириш заруратини келтириб чиқаради. Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи муаммоларини ишлаб чиқиш Ўзбекистонда ҳуқуқнинг, қонунчиликнинг, ва юридик фаннинг маълум даражада ривожланиши билан боғлиқдир. Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи муаммоларини ишлаб чиқиш икки йўналишда олиб борилмоқда. Биринчи йўналиш янги тармоқни назарий жиҳатдан асослаш, унинг предмети, услубияти (методи), манбаини аниқлаш билан боғлиқдир. Ҳозиргача мазкур муаммога оид тадқиқот материаллари эълон қилинди,

монография ва диссертация ишлари пайдо бўлди. Аммо илмий изланишлар ҳали илк босқичда турган бўлса ҳам, ҳар бир янги иш ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи тармоғининг мақомини аниқлаш сари илгарилаб бормоқда. Иккинчи йўналиш доирасида бирмунча ташкилий ва услубий ишлар қилинмоқда. Республиканинг баъзи давлат олий ўқув юртларида ҳуқуқ мутахассисларини тайёрлаш режаларига «Ўзбекистон Республикасининг ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи» ўқув дарси киритилди. Жумладан, Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий Университети Ҳуқуқшунослик факультетида 2002-ўқув йилидан бошлаб «Ўзбекистон Республикаси ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи» талабалар ва магистрлар учун ўқув фан сифатида ўқитила бошланди. Ў зини ўзи бошқариш ҳуқуқи тушунчаси ва предмети Ҳуқуқнинг ҳар қандай тармоғи каби ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи ижтимоий муносабатларнинг алоҳида доирасини мустаҳкамлайдиган ва тартибга соладиган ҳамда ўзаро боғлиқ бўлган ҳуқуқий нормалар мажмуасидан иборат. У ҳуқуқ тармоғи сифатида ҳуқуқий тартибга солишнинг фақат ўзига хос бўлган предмети ва усулига эгадир, бу предмет ва усул бошқа ҳуқуқий тузилмалардан фарқ қиладиган тизим ҳосил қилувчи асосий омиллар, деб ҳисобланади. Нормалар билан тартибга солинадиган ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи муносабатларининг ўзига хослиги шундан иборатки, улар жамият ҳаётининг алоҳида соҳаси бўлмиш ўзини ўзи бошқариш соҳасида вужудга келади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 105-моддасига биноан ўзини ўзи бошқариш шаҳарча, қишлоқ ва овулларда, шунингдек улар таркибидаги маҳаллаларда ҳамда шаҳарлардаги маҳаллаларда амалга оширилади. Ўзбекистон Республикасининг «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш тўғрисида»ги Қонунида бу органлар ҳудудий ўзини ўзи бошқариш бирликлари, деб ҳам аталади (5-модда).

Бу ерда фуқаролар маҳаллий аҳамиятга эга бўлган масалаларни, ўзини ўзи бошқариш мулкига эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш масалаларини мустақил равишда ҳал қиладилар. Шундай қилиб, «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариши Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва Қонунлари билан кафолатланадиган уларнинг ўз манфаатларидан, ривожланишнинг тарихий хусусиятларидан, шунингдек миллий ва маънавий қадриятлардан, маҳаллий урф-одатлар ва анъаналардан келиб чиққан ҳолда маҳаллий аҳамиятга молик масалаларни ҳал қилиш борасидаги мустақил фаолиятидир». Ўзини ўзи бошқариш тушунчасини қонунчилик асосида таърифлашда, мустақиллигини тан олиниши ва Конституция томонидан кафолатланиши энг муҳим кўрсаткичлар ҳисобланади. Мустақил фаолият - одамлар ўз ихтиёри билан, ўз манфаатлари йўлида ва ҳеч кимнинг аралашувисиз амалга оширадиган фаолият демакдир. Тан олинадиган фаолият – ҳуқуқий жиҳатдан йўл қўйилишидан қатъий назар, одамлар томонидан бир ёқлама тартибда ўзларининг табиий ижтимоий талаби сифатида амалга ошириладиган фаолият. Давлат маҳаллий аҳолининг ўзини ўзи бошқарувчилик фаолиятини, фаоллигини ҳуқуқий воситалар ёрдамида тартибга солади, расмийлаштиради. Кафолатланадиган фаолият - аввало Конституцияда ва қонунчиликда кўзда тутилган бир қатор чора-тадбирлар ёрдамида давлат томонидан қўллаб-қувватланадиган, ҳимоя қилинадиган фаолият демакдир. Бунда аввало давлат томонидан маҳаллий аҳолига, ўзини ўзи бошқариш органларига моддий, ташкилий, услубий ва бошқа тарздаги кўмаклашув назарда тутилади. Ўзини ўзи бошқаришни ташкил этиш ва амалга ошириш хусусиятларидан келиб чиқадиган ўзини ўзи бошқариш муносабатларининг, оммавий ўзини ўзи бошқариш ҳокимиятининг ўзига

хос жиҳатлари ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқининг предметини ташкил этади. Ўзини ўзи бошқариш асосида ҳуқуқий тартибга солиш предметини ташкил этувчи муносабатларнинг бошқа муносабатлардан ажралиб турадиган белгилари қуйидагилардан иборат: Биринчидан, маҳаллий, ҳудудий характерга эга бўлган муносабатлар, бунда маҳаллий аҳоли маҳаллий аҳамиятга молик масалаларни бевосита ҳал эта олади; Иккинчидан, комплекс характерга эга бўлган муносабатлар, бу муносабатлар маҳаллий турмушнинг барча соҳалари: иқтисодий, молиявий, ижтимоий-маданий, жамоат тартибини сақлаш ва шу каби соҳаларда ўзини ўзи бошқариш вазифалари ва функцияларини амалга ошириш билан боғлиқдир. Ўзини ўзи бошқаришнинг табиатидан келиб чиқадиган мазкур муносабатлар муштарак эканлиги сабабли уларни ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи доирасида бирлаштириш мақсадга мувофиқ бўлади. Ўзини ўзи бошқаришнинг моҳияти шундан иборатки, бунда фуқаролар маҳаллий аҳамиятга молик масалаларни мустақил ҳал этадилар. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ўзини ўзи бошқаришни кафолатлаганда қайси масалалар маҳаллий аҳамиятга молик эканини баён этмайди. Бу масала принципиал аҳамиятга эгадир, чунки «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги Қонун фуқароларнинг мустақил фаолиятини айни маҳаллий аҳамиятга молик бўлган масалаларни ҳал этиш билан боғлайди. Бизнинг фикримизча, маҳаллий аҳамиятга молик масалалар доираси қонунлар, фармонлар, ҳукуматнинг қонун ҳужжатлари билан белгиланади ҳамда шаҳарча, қишлоқ ва овуллар, шаҳарлардаги маҳаллалар аҳолиси ҳаёти ва фаолиятининг барча асосий соҳаларини ўз ичига олади. Шунга асосланиб айтиш мумкинки, мазмуни ва характерига кўра турли ижтимоий муносабатлар: ташкилий, бошқарув, мулкий, молиявий ва шу каби муносабатлар ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи предметидир. Бироқ ана шу

муносабатларнинг ҳаммасини мустақил бир турга бирлаштирилса, уларнинг муштарак бир белгиси намоён бўлади - бу муносабатлар маҳаллий аҳамиятга молик масалаларни ўзини ўзи бошқарувчи ҳудудий тузилма аҳолиси томонидан бевосита Ёки ўзини ўзи бошқариш органлари орқали ҳал этиш жараёнида вужудга келади; Учинчидан, маҳаллий аҳамиятга молик масалаларни бевосита ёки референдум, сайлов ва хоҳиш изҳор этишнинг бошқа шакллари орқали ҳал этиладиган ўзини ўзи бошқариш тузилмасининг аҳолиси ёки ўзини ўзи бошқариш органи, ёҳуд мазкур масалаларни ҳал этиш ваколатини олган мансабдор шахс ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи муносабатларининг зарурий субъекти бўлади. Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи предметининг таркибида муносабатларнинг шундай бир гуруҳи борки, улар бевосита маҳаллий аҳамиятга молик масалаларни ҳал этишга алоқадор бўлмайди, балки давлат сиёсатини маҳаллий даражада амалга оширишда ўзини ўзи бошқариш органларининг иштироки билан боғлиқ бўлади. Бу муносабатлар қонунчиликка биноан ўзини ўзи бошқариш органларига топширилган давлат ваколатларини амалга ошириш жараёнида, шунингдек ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан республика давлат ҳокимияти ва бошқарув органларининг қонунчилик ва ҳуқуқ ҳужжатлари ижросини уюштириш жараёнида вужудга келадиган муносабатлардир. Хуллас, ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи ўзини ўзи бошқаришни ташкил этиш жараёнида ва унинг фаолиятида вужудга келадиган ижтимоий муносабатларни мустаҳкамлайди ва тартибга солади. Юқорида айтилганларни умумлаштириб, шундай хулоса чиқариш мумкин; «Ўзбекистон Республикасининг ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи»-ўзини ўзи бошқаришни ташкил этиш ҳамда аҳолининг маҳаллий аҳамиятга молик масалаларни ўзини ўзи бошқариш органлари орқали ҳал этиш жараёнида, шунингдек маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларига берилиши мумкин

бўлган айрим давлат ваколатларини амалга ошириш жараёнида вужудга келадиган ижтимоий муносабатларни мсутаҳкамлайдиган ва тартибга соладиган ҳуқуқий нормалар мажмуасидан иборатдир. Ў зини ўзи бошқаришнинг ҳуқуқий нормалари ва институтлари Ўзини ўзи бошқариш органларини ташкил этиш жараёнида ва уларнинг фаолиятида вужудга келадиган ижтимоий муносабатларни мустаҳкамлайдиган ва тартибга соладиган ҳуқуқий нормалар ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи нормалари, деб аталади. Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи нормалари мажмуаси Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқининг бир тармоғи сифатида ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқини ҳосил қилади. Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи тамойиллари, институтлари ва нормалари ушбу тизимнинг таркибий қисмларидир. Одатда, ҳуқуқий нормалар давлат ва унинг органларининг ҳуқуқ ижод қилиш фаолияти натижасида юзага келади. Давлат ҳокимияти органлари тизимига кирмайдиган ўзини ўзи бошқариш органларининг норматив ҳужжатларида баён этилган ва ҳаммага мажбурий бўлган хулқ-атвор қоидалари ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи нормаларининг каттагина қисмини ташкил этади. «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни ўзини ўзи бошқариш органларининг, улар мансабдор шахсларининг ўз қарамоғидаги масалалар юзасидан қарорлар қабул қилиш ҳуқуқини мустаҳкамлайди (16-модда). Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқини ҳосил қилувчи нормаларнинг хусусияти яна шундан иборатдирки, ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи-айни вақтда ҳуқуқнинг асосий тармоқлари, чунончи Конституциявий (давлат) ҳуқуқи, фуқаролик ҳуқуқи, молия ҳуқуқи кабиларнинг нормалари ҳам ҳисобланадиган ҳуқуқнинг комплекс тармоғидир. Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи нормалари хусусиятларини тушуниб олиш учун уларни қуйидагича таснифлаш зарур: - ҳуқуқий тартибга солиш объекти бўйича, яъни тартибга солинадиган муносабатлар қоидаси бўйича ҳуқуқий нормалар:

- халқ ҳокимияти тизимида ўзини ўзи бошқаришни (ўзини ўзи бошқариш тушунчаси, тамойиллари, функциялари); - ўзини ўзи бошқариш фаолиятининг асосларини (ҳудудий, ташкилий, молиявий-иқтисодий асосларини); - ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини юритиш ва уларнинг ваколатлари предметларини, ўзини ўзи бошқариш кафолатини; - ўзини ўзи бошқариш органларининг ва улар мансабдор шахсларининг масъулиятини мустаҳкамлайдиган қоидаларга бўлинади. Йўл-йўриқларнинг характери бўйича улар: - бошқарув ваколатлари (нормалар, ўзини ўзи бошқариш органлари нималар қилиши лозимлигини белгилайдиган, масалан, бу соҳадаги ишларни аниқлайдиган ижозатлар)га; - мажбурият юклайдиган нормалар (нималар қилиш кераклиги ҳақидаги йўл-йўриқлар)га; - таъқиқловчи нормалар (нималар қилиш керак эмаслигини белгилайдиган таъқиқ нормалари)га бўлинади. Сўнгги икки нормани қуйидагича изоҳлаш мумкин: ўзини ўзи бошқариш органлари, уларнинг мансабдор шахслари аҳоли олдида ҳисоб беришлари, ўзини ўзи бошқариш органларининг фаолият соҳасига кирувчи масалалар юзасидан туман, шаҳар ва вилоят ҳокимликлари раҳбарларининг ҳисоботларини тинглашлари лозим. Мажбурият юкловчи деб аталган мазкур нормаларда давлатнинг ўзини ўзи бошқариш органлари хусусидаги мажбурияти, ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи субъектларининг мажбуриятлари ҳам белгилаб қўйилади. Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқини чеклаш, ўзини ўзи бошқариш органларининг фаолиятига аралашиш ҳолларини ман этувчи нормалар таъқиқловчи нормалар ҳисобланади. Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқида Ўзбекистон Республикаси Конституциясида эълон қилинган ва "Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги Қонунда ифодалаб берилган қоидаларни алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин:

- Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудидаги шаҳарча, қишлоқ, овулларда, шунингдек шаҳар ва туманларнинг маҳаллаларида ўзини ўзи бошқариш органлари ташкил этилади (105-модда). Ўзини ўзи бошқариш органлари ўз мақомини ва ўз органларининг мақомини мустақил равишда белгилайдилар (5,7,10-моддалар); - ўзини ўзи бошқариш органлари ва мансабдор шахсларининг аҳоли ҳузурида ҳисобот бериши ва масъулияти (24,25-моддалар); - ўзини ўзи бошқариш органларининг ўз ваколатлари доирасида қабул қилган қарорлари фуқаролар ва юридик шахслар (тегишли ҳудудда жойлашган муассасаларнинг мансабдор шахслари) томонидан бажарилиши мажбурийдир; фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг ва улар мансабдор шахсларининг қарорларини бажармаслик ёки уларнинг қарорлари давлат органлари ва мансабдор шахслар томонидан бекор қилиниши мумкин эмас, бу қарорлар фақат суд қарорига кўра ҳақиқий эмас, деб топилиши мумкин (16-модда). Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи тармоғига жамланган ҳуқуқий институтлар ўзини ўзи бошқаришнинг турли жиҳатлари билан боғлиқ бўлган бир турдаги ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи нормалар гуруҳларидан иборат. Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи институтлари жумласига қуйидагилар киради: ўзини ўзи бошқаришнинг ҳудудий асослари; ўзини ўзи бошқариш органлари ва уларнинг мансабдор шахслари; маҳаллий аҳамиятга молик масалалар ва ўзини ўзи бошқариш органларининг ваколатлари, ўзини ўзи бошқариш органларининг сайловлари ва маҳаллий референдум, ўзини ўзи бошқариш органларининг мол-мулки ва шу кабилар. Шундай қилиб, ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқидаги ҳуқуқий институт ўзаро боғлиқ ижтимоий муносабатларнинг муайян доирасини тартибга солувчи ва ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи предмети доирасида алоҳида, мустақил гуруҳни ташкил этувчи ҳуқуқий нормаларнинг мажмуасидан иборатдир.

Ў збекистон республикаси миллий ҳуқуқ тизимидаги ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи ҳуқуқий тузилма сифатида ҳуқуқнинг асосий тармоқлари жумласига кирмайди. Унинг мамлакат ҳуқуқ тизимидаги ўрнини белгилашда шуни эътиборга олиш керакки, у ўзини ўзи бошқариш ривожланиши, унинг жамият ва давлат бошқаруви тизимида алоҳида ажралиб туриши, шунингдек ўзини ўзи бошқариш тўғрисидаги махсус қонунчилик ривожланиши негизида вужудга келган ҳосила тузилмадир. Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи – комплекс тармоқдир. Ҳуқуқ тизимидаги ана шу мазкур ҳуқуқий тузилмаларнинг ўзига хослиги шунда намоён бўладики, комплекс тармоқни ташкил этувчи кўпгина нормалар, биринчидан, ҳуқуқнинг асосий тармоқлари, нормалари тарзида кўринади, иккинчидан, ҳуқуқнинг асосий тармоқлари нормаларига ўхшаб кетса ҳам, иккиламчи ҳуқуқий тузилма – комплекс тармоқ таркибига киради. Шу боисдан ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи ўз предметини тартибга солиш билан бирга ўзини ўзи бошқариш фаолияти масалаларига ҳам дахлдор бўлган кўпгина ҳуқуқ тармоқлари билан ўзаро чамбарчас алоқада бўлади. Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқининг етакчи тармоғи бўлган Конституциявий (давлат) ҳуқуқи билан белгиланган. Конституциявий ҳуқуқнинг нормалари, унда мустаҳкамлаб берилган қоидалар барча юридик нормаларга, ҳуқуқнинг ҳар бир тармоғига, ҳар бир қонунга ва ҳар бир қонун ости ҳужжатига асос бўлади. Унинг етакчи роли шундан иборатки, унда мустаҳкамлаб қўйилган энг муҳим қоидалар ҳуқуқнинг бошқа барча тармоқларини ривожлантиришнинг негизини ташкил этади. Ҳуқуқдаги мазкур етакчи тармоқнинг нормалари давлат тузумининг асосларини белгилаб беришига алоҳида эътиборни қаратиш керак. Конституциявий (давлат) ҳуқуқ нормалари ўзини ўзи бошқаришни ташкил этишнинг илк асослари ва қоидаларини, унинг халқ ҳокимияти тизимидаги

ўрнини аниқлаб бериш билан бирга ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқининг асосларини ҳам белгилайди. Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи фуқаролик ҳуқуқи билан ўзаро чамбарчас боғлиқ бўлиб, ўзини ўзи бошқариш тузилмасининг, ўзини ўзи бошқариш органларининг фуқаролик ҳуқуқий мақомини аниқ белгилаб беради, ўзини ўзи бошқариш органлари эса, ўзини ўзи бошқариш тузилмаси номидан ўз қарамоғидаги мол-мулкка нисбатан эгалик ҳуқуқини амалга оширади. Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқининг молия, ер, экология, хўжалик ҳуқуқи каби ҳуқуқ тармоқлари билан ўзаро алоқаси ўзини ўзи бошқариш органларининг фаолиятини тартибга солиш соҳасида намоён бўлади. Мазкур органлар "Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги Қонунга биноан ўз бюджетини тузади ва ижро этади, ўз ҳудудидаги ердан фойдаланишни назорат қилишда қатнашади, атроф муҳитни муҳофаза қилишда иштирок этади, ўз ҳудудидаги аҳолини ижтимоий- маиший хизмат турлари билан таъминлаш учун шароит яратади. Шундай қилиб, ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи – турли тармоқлар (Конституциявий, молиявий, экологик, фуқаролик тармоқлари ва бошқа тармоқлар) йўл-йўриқларини бирлаштирадиган, маҳаллий ҳокимият ва бошқарув органлари, умуман ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини тартибга соладиган иккиламчи комплекс тузилмадир. Тартибга солиш предмети ва усули бўйича ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқининг мақомини белгилашдан ташқари ҳуқуқ тармоқларини таснифлашнинг яна бир йўналиши, яъни субъект таркиби бўйича ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи мақомини ҳам белгилаш мумкин. Шу тариқа ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи тармоғини субъект бўйича ажратиб олиб ҳуқуқий таснифлаш тўғрисидаги масалага нисбатан барча ёндашувларнинг ижобий жиҳатларини умумлаштириш мумкин бўлади. Шу маънода ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи ўзини ўзи бошқариш тузилмаларининг, уларда яшовчи аҳолининг ва улардаги ички субъектлар

ҳамда мансабдор шахсларнинг ҳуқуқий мақомини белгилаб ва мустаҳкамлаб берувчи норматив йўл-йўриқлар йиғиндисидир. Ўзини ўзи бошқарувчи ҳудудий бирликларнинг ҳар бири жамиятнинг энг содда модели бўлиб, ўз ичида унинг асосий қонуниятлари, институтлари, зиддиятларини намоён этиб туради. Миллий ҳуқуқнинг микро модели бўлмиш ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи ўзини ўзи бошқариш тузилмаларида ишлайдиган, уларнинг ҳаёт фаолиятини таъминлайдиган барча тармоқлар, институтлар, нормаларни бирлаштиради. Хуллас, ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи ўзини ўзи бошқариш тузилмаларининг, маҳаллий аҳолининг ва ўзини ўзи бошқариш муносабатларидаги бошқа субъектларнинг ҳуқуқий мақомини тартибга солишга оид норматив кўрсатмалар мажмуасидир.

Похожие

Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи фани

Ўзини ўзи бошқариш асослари

Ўзбекистон республикаси халқ ҳокимияти тизимида ўзини ўзи бошқариш

Халқ ҳокимиятчилиги тизимида ўзини ўзи бошқариш органларининг ўрни

Ўзини ўзи бошқаришнинг ваколатлари