Ўзини ўзи бошқариш асослари - Юриспруденция - Рефераты

Ўзини ўзи бошқариш асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

141.5 KB

Ў зини ўзи бошқариш асослари Режа : 1. Ўзини ўзи бошқаришнинг ҳуқуқий асослари 2. Ўзини ўзи бошқаришнинг ҳудудий асослари 3. Ўзини ўзи бошқаришнинг ташкилий асослари 4. Ўзини ўзи бошқаришнинг молиявий-иқтисодий асослари

Ў зини ўзи бошқаришнинг ҳуқуқий асослари Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг муқаддимаси ва 11- моддасида Ўзбекистон - суверен демократик республика эканлиги ва келгусида ҳуқуқий давлатга айланиши мустаҳкамлаб берилган. Инсонпарвар демократик ҳуқуқий давлатнинг ўзига хос белгилари қуйидагилардан иборат: Биринчидан, жамоат ва давлат турмушининг барча соҳаларида ҳуқуқ ва қонуннинг устуворлиги, қонун талабларининг давлат ҳокимияти ва барча органлари, ўзини ўзи бошқариш органлари, мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан ижро этилиши; Иккинчидан, шахс ҳуқуқлари ва эркинликларининг реаллиги, уни эркин камол топтириш таъминланиши, давлат билан шахснинг ўзаро масъуллиги; Учинчидан , давлат ҳокимиятини қонунчилик, ижрочилик ва суд ҳокимиятига бўлиш асосида амалга ошириш. Ҳуқуқий давлат принципларига биноан аҳолининг маҳаллий ўзини ўзи бошқариш масалаларини самарали ҳал этиш соҳасидаги мустақил фаолиятини ўзини ўзи бошқаришни амалга ошириш жараёнида вужудга келадиган ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий жиҳатдан фаол тартибга солиш шароитидагина амалга ошириш мумкин. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ҳаётини маълум бир меъёрга солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар, улар фаолиятининг асосий йўналишини белгилаб беради. Умуман, у ёки бу орган ўз фаолиятини бирон-бир ҳуқуқий ҳолатга асосланган тарзда амалга оширади. Юриспруденцияда "ҳуқуқий асос", ҳолат", "ҳуқуқий мақом" каби категориялар кўп қўлланилади. Ҳуқуқий асос - ижтимоий муносабат иштирокчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини ҳамда уларни амалга ошириш тартибини белгилаб берувчи ҳуқуқ нормаларининг муштарак тизими, деб тушунилади. Фуқаролар ўзини ўзи бошқаришининг ҳуқуқий асосларига доир тушунчалар илмий ва ўқув адабиётида турлича таърифланади. Жумладан,

россиялик Е.М. Ковешниковнинг тарифлашича, маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг ҳуқуқий асоси маҳаллий ўзини ўзи бошқаришда вужудга келадиган ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилган барча учун мажбурий қоидаларни ўрнатувчи, ўзгартирувчи ёки бекор килувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар йиғиндисидир. М.И. Сувонкуловнинг фикрича, фуқаролар ўзини ўзи бошқаришининг ҳуқуқий асоси фуқароларнинг ўзини ўзи бошқаришини ташкил қилиш ва амалга ошириш жараёнида вужудга келадиган ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг муштарак тизимидир. Демак, фуқаролар ўзини ўзи бошқаришининг ҳуқуқий асосларини фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини тартибга солувчи турли хил норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ташкил этади. Юриспруденцияда барча соҳадаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни таснифлаш услублари ва йўллари турлича. Таснифлашнинг энг кенг тарқалган илмий усуллари сифатида қўйидагиларни кўрсатиш мумкин: алифболи предметли кўрсаткичлар; иерархияга асосланган таснифлаш; фасетли таснифлаш ва дескриптор таснифлаш. Фуқаролар ўзини ўзи бошқаришининг ҳуқуқий асосларига хос хусусиятларни чуқурроқ тушуниш учун мазкур ҳуқуқий асосларни ташкил килувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни турли хил мезонлар асосида таснифлаш лозим, деб ўйлаймиз. Фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг фаолиятини тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар кўпгина илмий ва ўқув адабиётларида турлича таснифланади. Жумладан, Л.М. Бойко фуқаролар ўзини ўзи бошқаришининг турли хил шакллардаги ҳуқуқий асослари асл моҳияти ва мазмунини тушуниш учун, авваламбор, уларни таснифлаш ва гуруҳлаш зарур, деган фикрни илгари суради. Муаллиф фуқаролар ўзини ўзи бошқаришининг ҳуқуқий асосларини мақсад ва вазифалари, ташкил этилиш усули, расмий аъзолиги, ташкилий тузилиши, молиявий ва иқтисодий асоси, фаолият миқёси ва

доираси, шахслар доираси, кимнипг манфаатига хизмат қилиши буйича таснифлашни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайди. Россиялик олимлардан О.Е. Кутафин ва В.И. Фадеевлар эса, ҳуқуқий тартибга солиш объекти, ҳуқуқий тартибга солиш предмети, ҳаракат ҳудуди, юридик кучига, ҳужжатни қабул қилган субъект бўйича таснифлаш мақсадга мувофиқ бўлишини таъкидлайдилар. Е.М. Ковешников ва И.И. Овчинников эса фуқаролар ўзини ўзи бошқаришининг ҳуқуқий асосларини тўлиқ ўрганиш учун фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг юридик кучига кўра таснифлаш етарли деб ҳисоблайдилар. Олимларнинг юқоридаги фикрларини инобатга олган ҳолда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини ҳуқуқий тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни уларни чиқарадиган давлат органларининг мавқеига, ҳужжатларнинг юридик кучига кўра қуйидагича таснифлаш мақсадга мувофиқ, деб ўйлаймиз: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва жорий қонунлар; 2. Ўзбекистон Республикаси Президенти фармонлари, қарор, фармойишлари ва Ҳукумат қарорлари ва фармойишлари; 3. Давлат ва хужалик бошқарув органларининг қарор, буйруқ ва йўриқномалари; 4. Маҳаллий вакиллик ва ижроия органларининг қарорлари ва фармойишлари; 5. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва уларнинг мансабдор шахслари қарорлари ҳамда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг низомлари ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариши билан боғлиқ масалаларни тартибга солувчи бошқа ҳуқуқий ҳужжатлар. Фуқаролар ўзини ўзи бошқаришининг ҳуқуқий асослари Ўзбекистон мустақилликка эришгунига қадар ҳам маълум бир тарзда мавжуд эди. Гарчанд маҳаллалар одамларнинг бошини қовуштиришда, турмуш маданиятини шакллантиршда, жуда зарур ижтимоий муаммоларни хал

этишда тарихий вазифани бажариб келган бўлса-да, 1932 йил 17 апрелда Ўзбекистонда биринчи марта "Ўзбекистон шаҳарларидаги маҳалла қўмиталари тўғрисида"ги Низом чиқди. Орадан 29 йил ўтгач, яъни 1961 йил 30 августда Ўзбекистон Олий Совети "Республика, шаҳар, қишлоқ, посёлкалар ва овуллардаги маҳалла қўмиталари тўғрисида"ги Низомни тасдиқлади. Лекин мазкур иккита низомда ҳам маҳаллаларга юридик шахс мақоми берилмаган эди. Аксинча, 1961 йилдаги Низомнинг 12-моддасида қуйидаги сўзлар қайд этиб қўйилган: "Маҳалла (квартал) комитетлари бирон молиявий-хўжалик фаолияти билан шуғулланишлари (ошхоналар, сартарашхоналар ва шу кабиларни ташкил қилишлари ва улардан фойдаланишлари) мумкин эмас. Улар олди-сотди, ижарага бериш ишларини амалга оширишда қатнашишлари мумкин эмас". Бундан кўриниб турибдики, маҳаллаларнинг ҳуқуқ ва ваколатлари доимо чеклаб келинган. Ўзбекистон мустақиликка эришгач, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг асосий бўғинини ифодалайдиган "маҳалла" атамаси биринчи марта Конституцияга киритилди. Унга аҳоли ўзини ўзи бошқарувининг ноёб шакли сифатида конституциявий мақом берилди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 105-моддасида шундай дейилади: "Шаҳарча, қишлоқ ва овулларда, шунингдек улар таркибидаги маҳаллаларда ҳамда шаҳарлардаги маҳаллаларда фуқаролар йиғинлари ўзини ўзи бошқариш органлари бўлиб, улар икки ярим йил муддатга раисни (Оқсоқолни) ва унинг маслаҳатчиларини сайлайди. Ўзини ўзи бошқариш органларини сайлаш тартиби, фаолиятини ташкил этиш ҳамда ваколат доираси қонун билан белгиланади». Ушбу модда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг асосий мазмун ва моҳиятини англатувчи фундаментал ҳуқуқий асосдир. Фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг конституциявий ҳуқуқий ҳолатини кўпгина илмий юридик адабиётларда ва ўқув қўлланмаларида олимларимиз турлича талқин қиладилар.

Жумладан, М. Бойдадаев ва Р.Р. Сиддиқов: Ўзини ўзи бошқариш органларининг давлат тизимига тегишли эканлиги Конституцияда белгилаб қўйилган. Бу уларда давлат органи хусусияти мавжудлилига ишора қилувчи ушбу кўрсатмадан ташқари яна бошқа кўрсатмалар ҳам мавжуд, деган фикрларни илгари сурадилар. Мазкур олимлар "фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг давлатий хусусияти" мавжудлиги Конституцияда белгилаб қўйилган деган фикрни исботлашга ҳаракат қиладилар, ҳолбуки Конституцияда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари давлат ҳокимияти органи таркибига киради, деб тўғридан-тўғри белгиланмаган. О.Ҳусанов эса, "фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари бевосита демократия кўринишларидир, лекин у маҳаллий давлат вакиллик органлари тизимига кирмайди. Бу конституция нормасида ҳам, махсус қонунларда ҳам ўз аксини топган" деб ҳисоблайди. М.И.Сувонқуловнинг фикрича, Асосий қонундаги фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ҳақидаги конституциявий қоида фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларини давлат органи эмас, балки мустақил орган сифатида тан олган. Сабаби, мазкур орган айрим давлатларда бўлганидек "маҳаллий ўзини ўзи бошқариш" эмас, балки "фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариши"деб аталган, яъни мазкур органнинг номланишидаёқ унинг мустақиллиги тан олинган. Шундай экан, қонунда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари мустақил фаолият олиб бориш ҳуқуқига эга бўлган жамоатчилик органи эканлиги назарда тутилган. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг мустақиллигини тан олади ва кафолатлайди. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида берилган норма бевосита фуқароларнинг ўзини ўзи бошқаришини шакллантиришдаги дастлабки, етакчи ҳуқуқий асос деб ҳисобланди ва шу асосда бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилина бошлади, жумладан, Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши томонидан 1993 йил 2 сентябрда "Фуқароларнинг ўзини ўзи

бошқариш органлари тўғрисида"ги қонун қабул қилинди ва бу қонун шу соҳада тубдан қайта қуришни ўтказиш учун ҳуқуқий асос яратди. Ҳар бир давлатнинг ўзига хос хусусиятларини кўрсатувчи Асосий Қомуси унинг Конституциясидир. Жамият ҳаётини умумбашарий қадриятлар асосида ташкил этишда Конституциянинг аҳамияти беқиёсдир. Асосий қонун ўз моҳият-эътибори билан ҳар қандай демократик жамиятнинг муҳим белгиларидан бўлиб, унда инсон, шахс ва жамиятнинг ҳуқуқий жиҳатлари, давлат ҳокимиятининг тузилиши ва унинг идоралари фаолиятини ташкил этишнинг асосий қоидалари ифода этилади. Агар жаҳон тажрибасига мурожаат қилсак, ҳозирги дунё давлатларининг конституцияларида фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш масаласи ҳар хил ҳал этилганлигини кўрамиз. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 32-моддасида: Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари жамият ва давлат ишларини бошқаришда бевосита ҳамда ўз вакиллари орқали иштирок этиш ҳуқуқига эгадирлар. Бундай иштирок этиш ўзини ўзи бошқариш, референдумлар ўтказиш ва давлат органларини демократик тарзда ташкил этиш йўли билан амалга оширилади",-деб белгиланган. Бу модданинг мазмунидан кўриниб турибдики, ўзини ўзи бошқариш институти фуқароларнинг жамият ва давлат ишларида иштирок этишини таъминловчи муҳим воситадир. Республиканинг қуйи маъмурий-ҳудудий бўлинмаларида давлат ҳокимиятининг маҳаллий органлари тузилмаслиги шу жойларда авваллари давлат органлари бажариб келган вазифалар фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига юкланишини, бу жойларда ҳокимиятга тааллуқли баъзи масалалар ҳам шу органлар ихтиёрига ўтганлигини кўрсатади. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фуқароларнинг давлат ва жамият ишларида иштирок этишини таъминлаш билангина чекланмай, фуқароларнинг давлат ва жамиятни бошқаришда иштирок этиш ҳуқуқини амалга оширишга кўмаклашади. Буни турли органларга бўладиган сайловларда, аҳолининг

референдумларда иштирок этишида, маҳаллий аҳамиятга молик турли тадбирларнинг ўтказилишида маълум вазифаларни бажариш учун комиссиялар тузиш ҳуқуқига эгалигида кўришимиз мумкин. "Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси 1991 йил 18 ноябрь қонуннинг 17-моддасида сайловчилар истиқомат жойларидан участка сайлов комиссияси таркибига аъзолар кўрсатиш ҳуқуқига, 24-моддасида эса президентликка номзод кўрсатиш ҳуқуқига эгалиги кўрсатилган. Бу моддалар бевосита фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига тааллуқлидир, чунки истиқомат жойларида ҳамма масалаларни шу органлар уюштиради. Фуқаролар номзод кўрсатиш ҳуқуқига эга экан, бу ҳуқуқни амалга оширишда ўзини ўзи бошқариш органлари иштирок этади. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига ҳуқуқ беради ва уларни кафолатлайди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг асосий ҳуқуқий манба сифатидаги кўриниши яна шунда акс этадики, у ёки бу давлат органларининг фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида чиқарган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари конституциявий нормаларга зид равишда бўлиши тақиқланади. Агар шундай ҳолат юз берадиган бўлса, уша ҳуқуқий норма бекор қилинади ва конституциявий норма амал қилади, яъни Конституциянинг устуворлиги таъминланади. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини тартибга солувчи ҳуқуқий ҳужжатлар тизимида Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва жорий қонунлари билан бир қаторда, Президент фармонлари, фармойишлари ва қарорлари, ҳукумат қарорлари ва фармойишлари, давлат ва хўжалик бошқарув органларининг қарор, буйруқ ва йўриқномалари, маҳаллий вакиллик ва ижроия органларининг қарорлари ва фармойишлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва уларнинг мансабдор шахслари чиқарган қарорлар ҳамда

фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг низомлари алоҳида аҳамиятга эга. Ўзбекистон Республикасининг Президенти давлат ва ижроия ҳокимиятнинг бошлиғи сифатида республика ҳудудида мажбурий тарзда амал қилувчи фармонлар чиқаради. Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари ҳам норматив-ҳуқуқий хусусиятга эга бўлиб, иқтисодиётнинг ижтимоий ва маънавий соҳалардаги фаолиятига самарали раҳбарликни таъминлаш мақсадида қонунлар, Олий Мажлис қарорлари, Ўзбекистон Президенти фармонлари, қарорлари ва фармойишларининг ижросини таъминлайди. Президент фармонлари ижроия ҳокимият тизимида энг юқори кучга эга бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатдир. Анъанага кўра, фармон юридик кучи ва аҳамияти жиҳатидан қонундан кейинги ўринда туради. Фармонлар, умумий Қоидага кўра, Ўзбекистон Конституцияси ҳамда қонунларига мувофиқ ва уларнинг ижросини таъминлаш мақсадида чиқарилади, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари эса мазкур фармонларнинг ижро этилишини таъминлайди. Президент фармонлари юксак нуфузга эгалиги туфайли мамлакат иқтисодиётининг, аҳоли ижтимоий ҳаётининг ҳамда давлат бошқарувининг қонунлар ва ҳукумат қарорлари билан қамраб олинмаган талайгина долзарб масалаларини тез ва самарали ҳал этиш имконини беради. 1992 йил 12 сентябрда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 472-сонли "Маҳалла" хайрия жамғармасини ташкил этиш тўғрисидаги фармони қабул қилинди ва бу фармон асосида 1992 йилда Республика "Маҳалла" хайрия жамғармаси таъсис этилди. "Маҳалла" хайрия жамғармасининг мамлакатимиз ижтимоий-сиёсий ва маънавий ҳаётида тутган ўрни ошиб бораётганлиги эътиборга олиниб ҳамда унинг фаолиятини янада такомиллаштириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Республика "Маҳалла" хайрия жамғармаси фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари

тўғрисида"ги қарори қабул қилинди ва бу қарорга асосан республика давлат бюджетидан 1 млрд сўм миқдорида пул ажратилди. Фуқаролар йиғинлари, маҳалла раислари ва котибларининг ижтимоий- сиёсий ҳаётдаги фаоллигини ошириш, уларни ижтимоий ҳимоя қилиш ҳамда қўллаб-қувватлаш мақсадида 1998 йил 23 апрелда Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларини қўллаб-қувватлаш тўғрисида"ги фармони қабул қилинди . Бу фармонга асосан фуқаролар йиғинлари, маҳалла раислари ва котибларининг маоши иш ҳақи тўлашнинг ягона таърифи бўйича 1998 йилнинг 1 майидан бошлаб икки разрядга оширилди. Маошларни тўлаш билан боғлиқ харажатлар маҳаллий бюджет ҳисобидан қопланадиган бўлди. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида эса 1999 йил 30 мартда 683-рақам билан рўйхатдан ўтказилган "Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларини уй-жой, коммунал хизматлар ҳақининг аҳоли томонидан тўлиқ тўланишини таъминланганлик учун рағбарлантириш тартиби" ишлаб чиқилди. Маҳаллий вакиллик ва ижроия органлари Конституция, қонунлар, фармонлар, ҳукумат қарорлари, марказий давлат ва хўжалик бошқаруви органларининг ҳужжатларига мувофиқ ҳолда уларни ижро этиш учун қарор ва фармойишлар чиқарадилар. Масалан, маҳаллалардаги оилалар, кўчалар, кўп қаватли уйлар ўртасида озодалик, санитария, тозалаш ва кўкаламзорлаштириш юзасидан "Маҳалла" жамғармасининг соврини учун кўрик-танлов ўтказилди. Кўрик-танлов Тошкент шаҳар ҳокимининг Тошкент шаҳрида "Маҳалла куни" тадбирини ўтказиш тўғрисидаги қарорида эълон қилинган низом асосида "Наъмунали маҳалла" номинацияси остида ўтказилган. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг фаолиятини бевосита тартибга солувчи ҳуқуқий асослар таркибига фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва мансабдор шахслари қабул қиладиган норматив- ҳуқуқий ҳужжатлар ҳам киради.

Фуқаролар йиғини ва фуқаролар йиғининг раиси у ёки бу масала юзасидан қарор қабул қилади. Мазкур қарорнинг юридик табиати ўзига хосдир, яъни фуқаролар йиғининг раиси (оқсоқоли) қабул қилган қарорнинг бажарилиши мажбурийлиги "Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги қонун билан ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамлаб қўйилган. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ёки фуқаролар йиғини раисининг қарорларини бажармаслик тегишли тарзда жавобгарликка асос бўлади. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва фуқаролар йиғининг раиси қабул қилган қарорлар Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларига ҳамда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларидан юқори турувчи органлар қабул қилган қонун ости ҳужжатларига зид келмаслиги лозим, бундай ҳолда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг қарорлари ўз кучини йўқотади. Фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг фаолиятини ташкил қилиш ва амалга ошириш белгилаб берувчи низомлар ҳуқуқий ҳужжатлар тизимида алоҳида ўрин тутади. Ушбу низомлар Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва "Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги қонун асосида тузилади ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларига зид келмаслиги лозим. Низом - муайян давлат ёки жамоат тузилмаларини ташкил этиш тартибини, тузилиши, вазифаси, функциялари ва ваколатларини белгиловчи кодекслаштирилган норматив ҳужжат ҳисобланади. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларини фаолияти айрим йўналишларини белгиловчи ва ташкил қилувчи низомлар қаторига "Жазони ўташ жойларидан озод қилинган шахсларга ижтимоий-маиший жиҳатдан ва ишга жойлашишда ёрдам кўрсатиш бўйича Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши ва ҳокимликлар хузуридаги махсус комиссиялар" тўғрисидаги низом; "Маҳалла посбони" жамоат тузилмаларининг низомлари; фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ҳузуридаги "Яраштириш

комиссиялари" тўғрисидаги низомлар; «Маҳалла посбони» жамоат тузилмалари ҳақидаги низомлар киради. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятининг алоҳида жиҳатларини ҳуқуқий тартибга солувчи жорий қонунлар – ўзини ўзи бошқариш органлари ҳуқуқий асосларининг таркиби ҳисобланади. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини тартибга солувчи жорий қонунлардан бири "Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида"ги Қонун бўлиб, мазкур қонун бошқа жорий қонунлар тизимида алоҳида ўрин тутади. Ушбу қонунда маҳаллий давлат ҳокимияти органларига ўз ҳудудидаги фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларини ривожлантиришда кўмаклашиш мажбурияти, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари билан яқинда алоҳида фаолият юритиши лозимлиги ҳамда улар ваколатларининг чегаралари белгилаб берилган. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг айрим мулкий муносабатлари Фуқаролик кодексига мувофиқ тартибга солинган бўлиб, унга кўра маҳалла мулки бошқа барча мулклар сингари давлатнинг ҳимоясидадир. Ўзбекистон Республикасининг Уй-жой кодексида фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг уй-жой муносабатларини тартибга солиш соҳасидаги иштироки ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамланган, унга кўра фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фуқароларга уй-жой фондидан фойдаланишда ҳамда унинг сақланишини таъминлашда кўмаклашади, турар жой қуриш ва уй ён-атрофини сақлаш қоидаларига риоя этилиши устидан жамоатчилик назоратини амалга оширади, фуқароларнинг маиший, уй-жой шароитларини яхшилаш тўғрисида тегишли органларга таклифлар киритади ҳамда қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади. Ўзбекистон Республикасининг Оила кодекси фуқароларнинг оилавий- ҳуқуқий муносабатларга киришишининг айрим тарафларини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солади, жумладан, боланинг ҳаёти ва соғлиги хавф остида

қолганда васийлик ва ҳомийлик органи болани ота-онадан (уларнинг биридан) ёки болани ўз қарамоғига олган бошқа шахслардан зудлик билан олишга ҳақлидир. Бу иш фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органининг тегишли ҳужжатига асосан амалга оширилади. Оила кодекси фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этувчи орган сифатидаги айрим ваколатларини ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамлаб қўйган, бунга кўра фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ваколатига кирадиган туғилиш, ўлим, никоҳ тузиш, никоҳдан ажралиш, оталикни белгилаш масалаларини фуқаролар йиғинининг раислари (оқсоқоллари) ҳал этадилар. Фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг фуқаролик ҳолати далолатномаларини рўйхатга олиш борасидаги ҳаракатлари ўзлари жойлашган ҳудудлардаги тегишли фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш бўлимининг назоратида бўлади. "Уй-жой мулкдорларининг ширкатлари тўғрисида"ги қонунда ширкатлар билан фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг ўзаро муносабатлари тартибга солинган бўлиб, уй-жой мулкдорларининг ширкатлари мажбурий тўловлар ундирилишини таъминлаш, иссиқлик ва электр энергиясидан, иссиқ ва совуқ сувдан тежамкорлик билан фойдаланиш, ободонлаштириш, кўкаламзорлаштириш ва уйларни намунали сақлаш ишларини ихтиёрийлик асосида ташкил этиш тадбирларини фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари билан бирга ўтказадилар. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари уй-жой фондидан фойдаланиш ва унинг асралишини таъминлаш борасида ширкатларга ёрдамлашадилар. "Тадбиркорлик ва тадбиркорлар фаолиятининг кафолатлари тўғрисида"ги қонунга биноан, асосий вазифаси тадбиркорлик фаолияти бўлмаган давлат муассасалари, ташкилотлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, жамоат бирлашмалари, диний ташкилотлар ва бошқа

ташкилотларга нисбатан ушбу қонун улар фаолиятининг ўз хусусиятига кўра тадбиркорлик ҳисобланадиган қисмига нисбатан қўлланилади. "Фуқаролар соғлигини сақлаш тўғрисида"ги қонун эса ўз навбатида фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг бажарилишини таъминлаш, бирламчи тиббий-санитария ва тиббий-ижтимоий ёрдамлардан барчанинг баҳраманд бўлишини таъминлаш, фуқароларнинг санитария-эпидемиология жиҳатидан хотиржамлигини таъминлаш, табиатни муҳофаза қилиш тадбирларини амалга ошириш ва бошқа ваколатларни амалга оширади. "Ер тўғрисида"ги қонунга биноан фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг ердан фойдаланиш ҳамда уни муҳофаза қилиш устидан назоратни ваколатлари доирасида амалга оширадилар. Шу билан бир вақтда, табиатни муҳофаза қилиш жамиятлари, илмий жамиятлар ва бошқа жамоат бирлашмалари ерлардан фойдаланиш ҳамда уларни муҳофаза қилиш устидан назоратни амалга оширишда шаҳарча, қишлоқ, овул фуқароларининг ўзини ўзи бошқариш органларига кўмаклашадилар. "Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида"ги қонунда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг диний ташкилотлар билан ўзаро муносабатлари борасидаги ваколатлари белгилаб берилган, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ўз ҳудудларида мазкур қонуннинг бажарилиши учун жавобгардир. "Давлат уй-жой сиёсатининг асослари тўғрисида"ги қонунда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг уй-жой сиёсатини амалга оширишдаги иштироки белгиланган бўлиб, унга кўра фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фуқароларга уй-жой фондидан фойдаланишда ҳамда унинг асралишини таъминлашда кўмаклашади, уй-жой қуриш ва унинг атрофидаги ҳудудларга қараб туриш қоидаларига риоя қилиниши устидан жамоатчилик назоратини амалга оширади, фуқароларнинг уй-жой ва маиший шароитларини яхшилаш тўғрисида давлат ва жамоат

органларига таклифлар киритади ва ушбу қонунда кўрсатилган бошқа ваколатларни амалга оширади. "Нотариат тўғрисида"ги қонунда шаҳарча, қишлоқ ва овул фуқаролар йиғинларининг раислари (оқсоқоллари) томонидан айрим фуқаролик ҳолати далолатномаларининг рўйхатга олиниши ва нотариал ҳаракатларнинг амалга оширилиши белгиланган бўлиб, унга кўра шаҳарча, қишлоқ ва овул фуқаролар йиғинларининг раислари (оқсоқоллари) айрим фуқаролик ҳолати далолатномаларини рўйхатга олишлари мумкин. Аҳоли пунктида нотариус бўлмаган тақдирда, шаҳарча, қишлоқ ва овул фуқаролар йиғинларининг раислари қонунга мувофиқ айрим нотариал ҳаракатларни амалга оширадилар. "Ўзбекистон Республикасида маъмурий-ҳудудий тузилиш, топономик объектларга ном бериш ва уларнинг номларини ўзгартириш тўғрисида"ги қонун вилоят, туманр, шаҳар, шаҳарча, қишлоқ, овулларни тузиш, тугатиш, уларнинг чегараларини ўзгартириш, маъмурий марказларни кўчириш ҳамда аҳоли пунктларини шаҳар, шаҳарчалар туркумига ўтказиш, маъмурий-ҳудудий бирликлар, аҳоли пунктлари ва уларнинг таркибий қисмларига, шунингдек корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, физик- жўғрофий, экологик ва бошқа объектларга ном бериш ва уларнинг номини ўзгартириш тартибини белгилайди. Шу билан бирга қонунда маҳалла, кўча, майдон, ҳиёбон, боғларга, аҳоли пунктларининг бошқа таркибий қисмларига ном бериш ва уларнинг номини ўзгартириш фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг тақдимномасига мувофиқ халқ депутатлари тегишли туман, шаҳар кенгашлари томонидан амалга оширилиши белгиланган. Айни пайтда фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятининг бошқа айрим жиҳатларини Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси, Маъмурий Жавобгарлик Кодекси, "Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида"ги, "Кадрлар тайёрлаш тўғрисида"ги, "Оммавий ахборот воситалари тўғрисида"ги, "Таълим тўғрисида"ги, "Нодавлат

нотижорат ташкилотлар тўғрисида"ги қонунлари ҳам маълум бир тарзда ҳуқуқий тартибга солади, яъни фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига ҳуқуқ беради ва айни бир вақтнинг ўзида мажбуриятлар юклайди. Ў зини ўзи бошқаришнинг ҳудудий асослари Фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг ҳудудий асоси фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларини тузиш, бирлаштириш, тугатиш ҳамда уларнинг чегараларининг ўрнатиш ва ўзгартириш тартиб-қоидаларини белгилаб берувчи ҳуқуқий нормаларнинг муштарак тизимидир. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқаришини ифодаловчи муҳим белги улар фаолиятининг ташкил этилишидир. Ўзбекистон Республикасида фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш миллий давлатчилик шароитлари ва ҳусусиятларини хисобга олган ҳолда бутун мамлакатда ҳудудий принцип асосида ташкил қилинади. Ўзбекистон Республикасида фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи муайян ҳудудда, яъни шаҳарча, қишлоқ, овул ва маҳаллаларда амалга оширилади. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг ҳудудига кичик шаҳарчалар (микрорайон), турар–жой мажмуаси, қишлоқ, посёлка, кўча, мавзе, кўп хонадонли уй (тегишли ери билан) ҳудудлари киради. Ушбу ҳолатдан келиб чиқиб фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ҳудудларини қуйидаги икки гуруҳга бўлиш мумкин: 1) шаҳарча, қишлоқ, овул фуқаролари ўзини ўзи бошқариш органларининг ҳудудлари; 2) шаҳар, қишлоқ ва овулдаги маҳалла фуқаролари ўзини ўзи бошқариш органларининг ҳудудлари. Ҳозирда Ўзбекистон Республикасида жами 9627та фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органлари бўлиб, шу жумладан 1556таси шаҳарча, қишлоқ ва овулларда, 4151таси қишлоқларда ва 4151таси шаҳарлардаги маҳаллаларда,

шунингдек, 1782таси жамоатчилик асосида фаолият кўрсатаётган маҳаллаларда ҳудудий принцип асосида ташкил қилинган. Аввалги қонунда ҳудудий ёндашувнинг ушбу ҳусусиятларини инобатга олган ҳолда ўзини ўзи бошқариш органлари фаолият олиб бораётган ҳудудларни фуқаролар таклифига кўра туман, шаҳар ҳокими белгилар эди. Янги таҳрирдаги қонунга биноан эса шаҳарча, қишлоқ, овулларни тузиш, тугатиш, шунингдек уларнинг чегараларини ўзгартириш, уларга ном бериш ва уларнинг номини ўзгартириш фуқароларнинг ўзини ўзи бошқаришининг тегишли органлари фикрини ҳисобга олган ҳолда қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда амалга ошириладиган бўлди. Маҳаллаларни қўшиб юбориш, бўлиш ва тугатиш, шунингдек уларнинг чегараларини белгилаш ва ўзгартириш масалаларини, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг ташаббусига кўра, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари ҳал қилади. Яъни ҳоким бу ҳақда қарор қабул қилиб, бу қарор тегишли халқ депутатлари кенгашлари томонидан тасдиқланади. Лекин ҳар қандай фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ҳудуди билан боғлиқ масалалар, яъни уни тузиш, бирлаштириш ёки тугатиш бевосита маҳаллий аҳолисининг урф-одатлари ва анъаналаридан келиб чиққан ҳамда мазкур ҳудудда яшовчи маҳаллий аҳолининг фикрини инобатга олган ҳолда ҳал этилиши лозим. Шундай қилиб ўзини ўзи бошқаришнинг ҳудудий асослари: - Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариши Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида, шаҳарчалар, қишлоқлар, овуллар, маҳаллаларда амалга ошириши; - Ўзбекистон Республикасининг бирон бир ҳудудий бирликлари – шаҳарча, қишлоқ, овулларнинг аҳолиси уларнинг ҳажмига қараб, ўзини ўзи бошқаришга доир ҳуқуқидан чекинмаслик; - Ўзини ўзи бошқаришнинг иқтисодий ва ташкилий шарт-шароитларини таъминлаш; - Ўзини ўзи бошқариш ҳудудларининг бирлигини таъминлаш;

- Ўзини ўзи бошқариш ҳудудий бирлигида истиқомат қилувчи фуқароларнинг манфаати ва фикрларини ҳисобга олиш; - Миллий ва маънавий қадриятлар, маҳаллий урф-одатлар ва анъаналарни ҳисобга олиш принципларига мувофиқ равишда хал қилиниши керак. Ў зини ўзи бошқаришнинг ташкилий асослари Ўзини ўзи бошқаришнинг энг мақбул ташкилий тузилиши ва у ўзини ўзи бошқариш вазифалари ва функцияларига қанчалик мувофиқлиги, маҳаллий ва умумдавлат манфаатларига баб-баравар хизмат қилиши унинг самарадорлигини белгиловчи муҳим шартлардир. Ўзини ўзи бошқаришнинг ташкилий асослари доимий ўзгариб туради. Бундай ўзгаришлар ўзини ўзи бошқаришнинг ривожланиши, ўзини ўзи бошқариш ҳақидаги қонунчилик ўзгариши, унинг иш услуби ва шаклининг такомиллашуви билан боғлиқдир. Шундай қилиб, ўзини ўзи бошқаришнинг ташкилий асоси - ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқининг институти сифатида ўзини ўзи бошқариш органларининг тузилиши, фаолият тартиби, шакли ва принципларини, фаолият доирасини белгилаб берувчи ҳуқуқий нормаларнинг муштарак тизимидир. Ҳозирги даврда фуқаролар ўзини ўзи бошқаришининг ташкилий асосини шакллантириш учун "Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги қонунда назарда тутилган қуйидаги концептуал ҳолатлар инобатга олиниши лозим: биринчидан , Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисидаги қонунга асосан фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари маҳаллий аҳамиятга молик масалаларни ҳал қилишда ўз ҳуқуқларидан мустақил равишда фойдаланади ва маҳаллий давлат ҳокимияти органлари тизимига кирмайди ҳамда ташкилий-тузилиш жиҳатдан давлат ҳокимияти органлари ва мансабдор шахсларга фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқини амалга ошириш тақиқланиши лозим;

иккинчидан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг ички тузилишини маҳаллий аҳолининг ўзи маҳаллий шарт-шароит, анъана ва қадриятларни ҳисобга олган ҳолда мустақил равишда белгилаши лозим; учинчидан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари икки шаклда, яъни сайлаш ва тайинлаш йўли билан ташкил қилиниши лозим (Ўзбекистон Республикасида фуқаролар ўзини ўзи бошқаришнинг барча органлари сайлаш орқали ташкил қилинади); тўртинчидан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари мансабдор шахслари қаторига фуқаролар йиғинининг раиси (оқсоқоли), раис (оқсоқол) маслаҳатчилари, масъул котиб, фуқаролар йиғини фаолиятининг асосий йўналишлари буйича комиссиялар ҳамда маъмурий комиссия раислари киради. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларида касбий фаолият олиб бораётган шахслар фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг хизматчилари ҳисобланади. бешинчидан, жаҳон амалиётида фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари вакиллик ва ижроия органларига бўлинган ҳолда тузилади. Мазкур принципга биноан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясига ва янги таҳрирдаги фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисидаги Қонунга биноан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари вакиллик (шаҳарча, қишлоқ, овул фуқароларининг, шунингдек шаҳар, шаҳарча, қишлоқ ва овулдаги маҳалла фуқароларининг йиғини (вакиллар йиғилиши) ижроия органлари (фуқаролар йиғинининг кенгаши; фуқаролар йиғини фаолиятининг асосий йўналишлари бўйича комиссиялар; фуқаролар йиғинининг тафтиш комиссияси; туман марказидан олисда жойлашган ва бориш қийин бўлган шаҳарча, қишлоқ ва овулларда қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда тузиладиган маъмурий комиссиялар) каби гуруҳларга бўлинган ҳолда ташкил этилган. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисидаги Қонунда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари маҳаллий давлат ҳокимияти органлари тизимига кирмаслиги, юридик шахс ҳуқуқларидан фойдаланиши

ҳамда белгиланган намунадаги муҳрга эгалиги ва маҳаллий давлат ҳокимият органларида рўйхатга олиниши лозимлиги белгилаб қўйилган, зеро, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари давлатдан ажратилган, алоҳида мустақил ташкилот бўлиб, юридик шахс мақомини олган тақдирдагина, тўла ҳуқуқли субъект бўла олади, шундагина бу институт мустақил равишда ривожланиши ва шаклланиши мумкин. Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикаси фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларида иккита орган, яъни вакиллик ва ижроия органи мавжуд. Фуқаролар ўзини ўзи бошқаришининг вакиллик органи - фуқаролар йиғини бўлиб, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқаришининг юқори органи ҳисобланади ва аҳоли манфаатларини ифодалаш ҳамда унинг номидан тегишли ҳудудда амал килувчи қарорлар қабул қилиш ҳуқуқига эгадир. Фуқаролар йиғинида 18 ёшга тўлган ҳамда мазкур шаҳарча, қишлоқ, овул ва маҳалла ҳудудида доимий яшаётган шахслар қатнашадилар. Чунки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фақат ушбу ҳудудда яшовчи аҳолинигина ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қила олади. Сабаби фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ҳудудий принцип асосида ташкил қилинган, яъни бир ҳудудда ташкил қилинган фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи томонидан қабул қилинган норматив ҳужжат, иккинчи бир ҳудудда яшовчи аҳолига таалуқли эмас, яъни уларга таъсир қилмайди. Фуқаролар йиғини фуқаролар йиғинининг раиси (оқсоқоли), йиғин кенгаши томонидан заруратга қараб, лекин йилнинг ҳар чорагида камида бир марта чақирилади, шу билан бир қаторда шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, халқ депутатлари туман, шаҳар кенгашлари, туман, шаҳар ҳокимининг ёки 18 ёшга тўлган ва мазкур ҳудудда доимий яшовчи фуқароларнинг камида учдан бир қисми ташаббуси билан чақирилиши мумкинлиги қонун билан мустаҳкамлаб қўйилган. Ушбу ҳолатда фуқаролар йиғини фуқаролар йиғинида қатнашиш ҳуқуқига эга бўлган маҳаллий аҳолининг ярмидан

кўпроғи ҳозир бўлган тақдирда ваколатли ҳисобланади ҳамда у ёки бу тарзда қабул қилинган ҳужжат юридик аҳамиятга эга бўлади . Фуқаролар ўзини ўзи бошқаришининг ижроия органлари фуқаролар йиғини томонидан қабул қилинган ҳуқуқий ҳужжатлар ижросини таъминлаш билан шуғулланадилар. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг ижроия органлари: фуқаролар йиғини кенгаши, фуқаролар йиғини фаолиятининг асосий йўналишлари бўйича комиссиялар, фуқаролар йиғинининг тафтиш комиссияси ва маъмурий комиссиялар таркибида ташкил этилган. Зеро, мазкур органлар аввалги қонунда умуман назарда тутилмаган эди. Жамият эҳтиёжи ва давр талаби билан янгидан ташкил этилган ушбу органлар ҳозирда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятида жуда муҳим ўурин эгалламоқда. Янги ташкил қилинган фуқаролар йиғини кенгаши фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг ижроия органларидан бири бўлиб, унинг асосий иш шаклини мажлис ташкил қилади ва уни фуқаролар йиғинининг раиси (оқсоқоли) томонидан, заруратга қараб, лекин ойига камида бир марта ўтказилади. Фуқаролар йиғинининг кенгаши ўз девонига эга бўлиб, унинг ходимлари сонининг йиғин белгилайди. Йиғиннинг масъул котиби ва кенгаш девони ходимлари йиғинни, кенгаш мажлисини ўтказишга доир ҳужжатларни тайёрлайдилар, йиғин, кенгаш ва раис (оқсоқол)нинг қарорлари ижрочиларга ўз вақтида етказилишини таъминлайдилар, иш юритилишини амалга оширадилар ва ўз ваколатига кирувчи бошқа қонуний вазифаларни амалга оширадилар. Фуқаролар йиғинининг кенгаши фуқаролар йиғинининг раиси (оқсоқоли) билан келишилган ҳолда фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг фаолиятини ташкил этишни амалга оширади. Фуқаролар йиғини кенгашининг мажлиси, агар унинг ишида кенгаш аъзоларининг камида учдан икки қисми қатнашаётган бўлса, ушбу мажлис ва қабул қилинган қарор ваколатли ҳисобланади.

Фуқаролар ўзини ўзи бошқаришининг ижроия органи – тафтиш комиссияси ҳисобланиб, мазкур орган фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг молия-хўжалик фаолиятини текшириш учун тузилади. Фуқаролар ўзини ўзи бошқаришининг ижроия органи бўлмиш маъмурий комиссия мамлакатимизда олиб борилаётган жиноий жазоларни либераллаштириш сиёсатини амалга ошириш мақсадида тузилган бўлиб, у кам аҳамиятли қилмишлар ёки ижтимоий хавфи унча катта бўлмаган ҳуқуқбузарликларни ўз ваколатлари доирасида кўриб чиқиш учун олади. Маъмурий ва тафтиш комиссиялари ўз фаолиятини фуқаролар йиғинида қабул қилинадиган ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тасдиқлайдиган низомлар ва бошқа қонун ҳужжатлари асосида амалга оширадилар. Улар ўз фаолиятида мустақил бўлиб, фақат фуқаролар йиғинига ҳисобдордирлар. Юқорида санаб ўтилган ижроия органларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, асосий функциялари, вазифалари ҳамда ваколатлари "Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги қонун ҳамда қонун ости ҳужжатлари билан ҳуқуқий тартибга солинади. Юқорида таъкидлаб ўтилган фуқаролар ўзини ўзи бошқаришнинг вакиллик ва ижроия органлари фаолиятини мувофиқлаштириш мақсадида Республика оқсоқоллар кенгаши, шунингдек фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш ишлари бўйича вилоят, туман, шаҳар мувофиқлаштириш кенгашлари мавжуд бўлиб, улар ўз фаолиятларини бевосита мазкур қонун ва бошқа қонун ҳужжатлари асосида амалга оширадилар. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисидаги қонун фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятида фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг мансабдор шахслари бўлиб, улар фуқаролар йиғини, йиғин кенгаши, йиғин фаолиятининг асосий йўналишлари бўйича комиссиялар, йиғиннинг тафтиш комиссияси, маъмурий комиссияларнинг раислари ҳамда котиблар ва бошқа мансабдор шахслардан иборат таркибини ва уларнинг ҳуқуқий холатини белгилаб беради.

Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг мансабдор шахслари ичида энг асосий ўринни фуқаролар йиғинининг раиси (оқсоқоли) эгаллайди. Оқсоқоллик институти ўз ичига минг йиллик тарихий даврни қамраб олган. У давлат пайдо бўлгунга қадар даврда ҳамда давлатимиз мустақилликка эрушгунга қадар бўлган даврда ҳам мавжуд бўлган бўлиб, жуда катта тажриба тўплаган. Оқсоқол лавозими мамлакатимизда собиқ Совет Иттифоқи даврида ҳам сақланиб қолган эди ва маълум даражада «эллик боши», «маҳалла қўмитасининг раиси (оқсоқоли)» каби иборалар ўрнида қўлланиб келган. Маҳалла раиси (оқсоқоли) тегишли ҳудудда ўз фаолиятини якдиллик принципи асосида амалга оширади ҳамда умуммажбурий аҳамиятга эга бўлган қарорлар қабул қилади. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва уларнинг мансабдор шахслари ўз ваколатлари доирасида қабул қилган қарорларни тегишли ҳудудда яшовчи фуқаролар, шунингдек шаҳарча, қишлоқ, овул ва маҳалла ҳудудида жойлашган юридик шахслар (уларнинг мансабдор шахслари) бажаришлари шарт. Агарда раиснинг (Оқсоқол)нинг қарорини тегишли ҳудуддаги шахслар бажармасалар, қонуний асосда жавобгарликка тортиладилар. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва уларнинг мансабдор шахслари қабул қилган қарорларни уларнинг ўзлари бекор қилишлари ёки суд ўз қарори билан ҳақиқий эмас деб топиши мумкин. Шу билан бир қаторда, Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисидаги қонунда раис (оқсоқол)нинг ваколатлари, у ўз ваколатларини зиммасидан соқит қилганда, белгиланган тартибда муомалага лаёқатсиз деб топилганда, фуқаролар йиғини қарор қабул қилганда унга нисбатан суднинг айблов ҳукми қонуний кучга кирган ҳолларда муддатидан илгари тугатилиши белгилаб қўйилган.

Ў зини ўзи бошқаришнинг молиявий-иқтисодий асослари Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари зиммасидаги вазифаларни тўла ва муваффақиятли бажаришлари учун улар кучли молиявий асосга эга бўлишлари лозим. улар етарли молиявий салоҳиятга эга бўлмаса, биринчидан, қонунда белгилаб қўйилган ваколатларни амалга ошира олмайди; иккинчидан, уларнинг давлат органларига қарамлиги сақланиб қолаверади. Шу сабабли уларнинг даромадларини шакллантирувчи манбаларни мунтазам кенгайтириб бориш зарур бўлади. Ушбу мақсадда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисидаги қонунда мазкур органларнинг молиявий-иқтисодий асослари ҳуқуқий тартибда мустаҳкамлаб қўйилган. Ф уқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари қурган, олган ёки қонунда белгиланган тартибда уларга берилган жамоат, ижтимоий- маиший ва бошқа мақсаддаги объектлар, шунингдек, транспорт воситалари, хўжалик анжомлари ҳамда бошқа кўчар ва кўчмас мулклар уларнинг молиявий-иқтисодий асосини ташкил этади. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ўз мулки бўлган объектларни вақтинчалик ёки доимий фойдаланиш учун юридик ва жисмоний шахсларга беришга, ижарага топширишга, белгиланган тартибда ўз тасарруфидан чиқаришга, шунингдек, қонун ҳужжатларига мувофиқ, ушбу мол-мулк билан боғлиқ бошқа битимлар тузишга ҳақлидир. Давлат фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг ўз мулкини ўзи мўлжаллаган соҳага мустақил равишда сарфлаш ҳуқуқи мавжудлигини тан олади. Бу, албатта, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари маблағини кўр-кўрона, бўлар-бўлмасга сарф қилиши мумкинлигини билдирмайди, балки ўз маблағларидан унумли ва самарали фойдаланишини назарда тутади. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисидаги қонунда таъкидланишича, фуқаролар йиғини – фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг ўз маблағларини шакллантиради, фуқароларнинг ўзини ўзи

бошқариш органлари мулкига эгалик қилади, ундан фойдаланади ва уни тасарруф этади; ободонлаштириш ишларини ўтказиш, умумий фойдаланишдаги жойларни таъмирлаш, шунингдек, кам таъминланган оилаларнинг уйлари ва квартираларини таъмирлашда ёрдам кўрсатиш учун аҳолидан ихтиёрийлик асосида маблағ йиғиш тўғрисида қарорлар қабул қилади. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятининг молиявий асоси - фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг ўз маблағларидан, ушбу органларга халқ депутатлари туман ва шаҳар кенгашлари белгиланган тартибда ажратган бюджет маблағларидан, юридик ва жисмоний шахсларнинг ихтиёрий ҳайр-эҳсонларидан, шунингдек, қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа маблағлардан ташкил топади. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг молиявий маблағлари банк муассасасидаги мустақил ҳисоб варақда сақланади, улар бу маблағлардан белгиланган тартибда мустақил фойдаланадилар. Бу маблағларнинг олиб қўйилиши мумкин эмас. Фуқаролар йиғинининг кенгаши молиявий маблағлардан фойдаланганлик тўғрисида йилнинг ҳар чорагида ҳисобот беради. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг молиявий-иқтисодий таъминоти ҳали муаммолар борлиги сир эмас. Жумладан мазкур органлар маълум даражада иқтисодий қарамдирлар, чунки улар тегишли туман, шаҳар халқ депутатлари кенгашларининг бюджетидан маблағ ажратишга кўз тутадилар. Агарда фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг фаолияти учун фуқароларнинг эҳсон, меҳнат жамғармаларининг маблағ ажратишлари онда- сонда бўлиб турадиган воқеа эканлигини, фойдали ишлаб чиқариш ва пули хизматни ҳамма жойда ҳам ташкил этиш имконияти йўқлигини ҳисобга олсак, ушбу органларнинг, ҳеч шубҳасиз, молиявий жиҳатдан давлатга қарам эканлигини қайд қилиш мумкин. Шу билан бирга, фуқаролар йиғинининг

раиси (оқсоқоли) ва котиби учун иш ҳақи тегишли туман, шаҳар халқ депутатлари кенгаши бюджет маблағлари ҳисобидан ажратилади.

Похожие

Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи фани

Хорижий давлатларда ўзини ўзи бошқариш шаклланишининг назарий-ҳуқуқий асослари

Ўзбекистон республикаси халқ ҳокимияти тизимида ўзини ўзи бошқариш

Халқ ҳокимиятчилиги тизимида ўзини ўзи бошқариш органларининг ўрни

Ўзбекистонда ўзини ўзи бошқаришнинг тарихий назарий асослари