Хорижий давлатларда ўзини ўзи бошқариш шаклланишининг назарий-ҳуқуқий асослари - Юриспруденция - Рефераты

Хорижий давлатларда ўзини ўзи бошқариш шаклланишининг назарий-ҳуқуқий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

195 KB

Х орижий давлатларда ўзини ўзи бошқариш шаклланишининг назарий-ҳуқуқий асослари Режа : 1. Ўзини ўзи бошқариш тушунчаси, тизими ва назарий асослари 2. Ўзини ўзи бошқариш органларига сайлов тизимининг хусусиятлари 3. Ўзини ўзи бошқарув қонунчилигида –маҳаллий ўзини ўзи бошқариш Европа Хартияси 4. МДҲ давлатларида ўзини ўзи бошқариш органларининг шаклланиши ва ривожланиши

Ў зини ўзи бошқариш тушунчаси, тизими ва назарий асослари XIX асрдаги манбаларда «ўзини ўзи бошқариш» тушунчаси давлат- республикалар, АҚШ штатлари, Швейцария кантонларига берилган нисбат сифатида ишлатилган. Буюк Британияда эса, ўзини ўзи бошқариш органлари деганда келишув судлари, маслаҳатчилар судлари ва парламент институтлари тушунилган. XIX асрдаёқ марказ билан маҳаллий органлар ўзаро муносабатларнинг учта - инглиз, француз ва прусс моделлари шаклланган эди . Ҳозирги пайтда инглиз-саксон, француз (ёки жанубий Европа) ва герман (ёки шимолий - Ўрта Европа) моделлари ҳаётда амал қилмоқда. Инглиз-саксон модели маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг энг намунали типи ҳисобланиб, «бутун маҳаллий ҳақиқий ҳокимият манфаатлари доирасида» амал қилади. Французча ўзини ўзи бошқаришда ҳокимият (расман) ўзини ўзи бошқаришни назорат қилувчи маҳаллий ҳокимият органларининг қўлида бўлади. Германча моделда эса давлат бошқаруви билан маҳаллий ўзини ўзи бошқариш ягона институт бўлиб уйғунлашади. Инглиз-саксон модели гуруҳига Буюк Британия, АҚШ, Канада, Австралия, Янги Зеландия, Ирландия мамлакатлари киради. Француз модели Франциядан ташқари кўпроқ Италия, Бельгия, Нидерландия ва баъзи бир Лотин Америкаси мамлакатларида амал қилади. Германия ва Скандинавия мамалакатларида маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари ўзига хос бетакрор сифатларга эга бўлиб, уларни юқорида кўрсатилган икки моделга ўхшатиб бўлмайди. Ҳар қандай назария каби ўзини ўзи бошқариш назарияси ҳам амалиёт билан чамбарчас боғлиқдир. Ушбу назария юридик амалиёт хулосалари ва тажрибаларининг мантиқан умумлашмаси, синтези бўлиб, юридик амалиёт тараққиётининг йўналишлари ва қонуниятларини аниқлаб беради. Ўзини ўзи бошқариш назарияси юридик амалиёт қонуниятларини акс эттирувчи тажрибани мантиқий умумлаштирилади, улар тараққиётнинг асосий принципларини белгилаб беради.

Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш назарияси мазкур бошқарувнинг вужудга келиши, ривожланиши ва тараққиёти қонуниятларини, мавжуд муаммоларни умумлаштирилган ҳолда ишга асосланган билимлар тизимидир. Шу ўринда «назария» сўзининг маъносига ойдинлик киритиш лозим бўлади. Назария жамият тараққиёти қонуниятларини мужассамлаштирган амалиётнинг мантиқан илмий умумлаштирилишидир. Тарихий тараққиёт жараёнида ҳаёт илгари сурган вазифалар негизида фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш назарияси ўз хулоса ва таклифларига аниқликлар киритади, уларни бойитади, ривожлантиради ва амалиёт учун хизмат қилади. Замонавий илмий ва юридик адабиётларда маҳаллий ўзини ўзи бошқаришга доир бир қанча асосий назариялари ажратиб кўрсатилади. Жумладан : Эркин жамоа назарияси XIX асрнинг бошларида немис олимлари томонидан ишлаб чиқилган бўлиб, унинг бош ғояси тарихан давлатдан илгари юзага келган жамоа ишларига давлатнинг аралашувини чеклаш зарурлигини асослашдан иборат. Табиий ҳуқуқ ғоясига асосланган ушбу назария жамоани давлатдан мустақил равишда табиий шаклланган организм сифатида тан олишдан келиб чиққан. Эркин жамоа назариясининг ғоялари айрим мамлакатлар қонунчилигида ҳам ўз аксини топган. Масалан, Белгиянинг 1831 йилги Конституциясида қонун чиқарувчи, ижроия ва суд ҳокимияти билан бир қаторда, махсус «жамоа» ҳокимияти ҳам тан олинган. Ана шундай назариялардан яна бири ижтимоий ўзини ўзи бошқариш назарияси бўлиб, у ҳам давлат ва жамиятнинг қарама-қарши туриши, маҳаллий жамоаларнинг ўз вазифаларини бажаришда эркин эканлигини тан олишдан келиб чиқади. Бу назария маҳаллий ўзини ўзи бошқариш фаолиятининг давлатга хос хусусиятларини эмас, балки айнан хўжалик хусусиятини ўзини ўзи бошқаришнинг белгилари сифатида илгари суради. Ўзини ўзи бошқаришнинг моҳияти шундан иборатки, маҳаллий жамоа ўз

ижтимоий манфаатларини давлатнинг ҳеч қандай аралашувисиз амалга оширишини назарда тутади. Маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг ижтимоий назарияси XIX асрнинг 60-йилларида дунё юридик фанида кенг ёйилди. Бу назария маҳаллий ташкилотларнинг жойлардаги хўжалик ва ижтимоий фаолият билан мустақил шуғулланиши, маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг давлатга керак эмаслигидан келиб чиқувчи А.И.Васильчиков, В.И.Лешковларнинг ишларида асослаб берилган. Ўзини ўзи бошқаришнинг давлат назарияси XIX асрда немис олимлари Лоренц Штайн ва Рудольф Гейтс томонидан ишлаб чиқилган. Мазкур назарияга кўра, ўзини ўзи бошқариш маҳаллий давлат бошқарувини ташкил этишнинг шаклларидан бири ҳисобланади. Маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг барча ваколатлари давлат томонидан берилган. Бироқ маҳаллий ўзини ўзи бошқаришни ҳукуматга тегишли шахслар эмас, балки унинг натижаларидан манфаатдор бўлган маҳаллий аҳоли амалга оширади. Унда маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг айнан давлатга хос хусусияти таъкидлаб ўтилади. Ушбу назария доирасида иккита асосий йўналиш, яъни Р.Гейтс номи билан боғлиқ сиёсий йўналиш ва Л. Штайн номи билан боғлиқ юридик йўналишга ажратилади. Сиёсий йўналиш тарафдорлари маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг мустақиллигини улар ташкил этилишининг тартиби билан боғлаб кўрсатадилар. Р.Гейст маҳаллий бошқарувни шу жой аҳолиси ўртасида обрў-эътибор қозонган шахслар бепул асосда амалга ошириши керак, деб ҳисоблайди. Бунга маҳаллий ўзини ўзи бошқарув функцияларини бепул амалга оширадиган мансабдор шахсларни сайлаб ёки тайинлаб қўйиш йўли билан эришилиши керак. Юридик йўналиш тарафдорлари маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг мустақиллигини бу органлар бевосита давлат органлари эмас, балки давлат маълум бошқарув ваколатларини зиммасига юклаган маҳаллий жамоатчилик органлари эканлигида деб биладилар.

Ғарбий Европа мамлакатларида яшаш жойларидаги бошқарув маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари, шунингдек марказий ҳокимият томонидан амалга оширилади. Маъмурий-ҳудудий бирликлардаги аҳолининг манфаатларини ифодалайдиган ва сайлаб қўйиладиган органлар ҳамда уларнинг маъмурий аппарати томонидан амалга ошириладиган маҳаллий аҳамиятга молик ишларни бошқариш маҳаллий (ёки муниципал) бошқарув деб аталади. Маҳаллий бошқарув - нисбатан номарказлашган давлат бошқарувининг шаклидир. Бундай бошқарув органларининг асосий белгилари, бу – уларнинг сайланишлиги ва маҳаллий аҳамиятга молик бўлган ишларга раҳбарлик қилишдаги нисбатан мустақиллигидир (ўз ижроия аппарати, маҳаллий солиқларни белгилаш, олиш ва меъёрий ҳужжатлар қабул қилиш ҳуқуқлари мавжуд бўлади). Маҳаллий бошқарув органларида давлат ташкилотининг элементлари бўлади. Аммо жойлардаги давлат органлари ўртасида улар олий даражани эгалламайди, чунки, ҳудудларни бошқариш ваколатларининг кўпчилиги улардан олиниб, ҳукумат, вазирликлар ва айрим агентликларга берилган. Маҳаллий бошқарув давлат механизмида алоҳида бўғин бўлиб, у давлат маъмурияти аппаратига функционал равишда бирикади. Хорижий олимларнинг фикрича, «ўзини ўзи бошқариш» тушунчаси Буюк француз инқилоби давридаги маҳаллий ўзини ўзи бошқаришга дахлдор бўлиб, у давлатга нисбатан жамоалар мустақиллигининг пайдо бўлиши билан боғлаган бўлса, немис олимлари (барон фон Штейн ва бошқалар) бу тушунчани - маҳаллий ўзини ўзи бошқарув «фуқароларнинг давлат ишларини бошқаришдаги фаол шаклидир», деб ёзган эди. 1985 йил 15 октябрда Европа Иттифоқи томонидан қабул қилинган «Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш тўғрисидаги Европа Хартияси»нинг 3- моддасида бу тушунча қуйидагича ифодаланади: «Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш деганда маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг ўз масъуллигида, маҳаллий аҳоли мафаатлари асосида, қонунлар доирасида

давлат ишларининг аксарият қисмини бошқариш ва уни реал уддалай олиш қобилияти тушунилади. Бу ҳуқуқлар эркин, яширин, тенг, тўғридан-тўғри умумий сайловларда сайланган аъзолардан иборат кенгашлар ёки мажлислар томонидан амалга оширилади. Кенгашлар ёки мажлислар ўзларига ҳисоботлар бериб борувчи ижроия органларига эга бўлиши мумкин. Бу қоидалар фуқаролар мажлисларига, референдумларга ёки фуқаролар тўғридан тўғри иштирок этишининг қонун йўл қўйган бошқа шаклларига мурожаат қилишни истисно этмайди». Г.Холлис ва К.Плоккер (Европа Иттифоқи экспертлари) каби олимлар маҳаллий ўзини ўзи бошқаришга доир тушунчаларни қуйидагича талқин қиладилар: «маҳаллий бошқарув» - давлат бошқарувидан қуйидаги барча даражалар, «маҳаллий ҳокимият» – «сайланган кенгаш ва унинг ижроия органлари воситасида ўз сайловчилари манфаатларини ифода этувчи ва шу йўлда ҳаракат қилувчи ташкилотлар», «маҳаллий ўзини ўзи бошқариш» эса – «миллий бошқарувдан қуйи даражадаги демократик мухтор бирликларнинг маҳаллий аҳоли манфаатлари асосида жамоа муаммоларининг аксарият қисмини мувофиқлаштириши ва бошқариши»дир. Ривожланган мамлакатларда маҳаллий бошқарув органлари ва уларнинг аппаратлари давлат ташкилотларининг йирик бўғинларидан бирига айланди. Жумладан, АҚШдаги муниципал хизматда барча давлат хизматчиларининг 55 фоизи фаолият кўрсатади. Маҳаллий бошқарув органлари маҳаллий аҳолининг вакиллари сифатидаги расмий ўринларига биноан вакиллик тизимининг таркибий қисмларидан биридир. Уларнинг иқтисодий ва ижтимоий соҳадаги фаолияти аҳоли учун катта аҳамиятга эгадир. Давлат аппаратининг бошқа бўғинларига нисбатан муниципал органларда бюрократизмга берилиш камроқ бўлади. Ана шу барча фазилатлар сайланувчи маҳаллий бошқарувни демократия қадриятларидан бирига айлантирди. Маҳаллий бошқарувнинг назарий асослари дастлаб Ғарбий Европадаги инқилоблар мафкурачилари томонидан ишлаб чиқилган бўлиб, унинг

табиати ва ўрни ўзини ўзи бошқариш органларининг сайланиши лозимлиги тўғрисидаги ғоялар билан боғлиқдир. Маҳаллий ҳокимиятнинг сайланиш принципи феодал абсолютизмига қарши ҳаракат шакли сифатида туғилди. Сайланган муниципал органларнинг мустақиллиги концепцияси, уларнинг қишлоқ жамоалари ва шаҳарлардаги ишларга раҳбарлик қилишида марказдан мустақиллиги янги тарих бошланишида маҳаллий ўзини ўзи бошқариш функцияларини ифодалаб, бу органларга давлат манфаатлари соҳасидан ташқаридаги бўғин сифатида қарала бошлади. Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш назарияси жамоанинг ўзини ўзи бошқаришга бўлган «табиий ҳуқуқи»ни асослаб берди, феодал Европа шаҳарларидаги тарқоқлик шароитида ижтимоий табақалар шаклланиб, улар қирол томонидан инъом этилган иқтисодий ва сиёсий имтиёзларни феодал ҳукмдорлардан сотиб ёки тортиб ола бошладилар. Турли мамлакатларда маҳаллий ўзини ўзи бошқариш қадриятлари бир- биридан фарқланади. XIX аср – XX аср бошларидаги классик капитализм даврида маҳаллий бошқарувнинг ривожланиши илгариги озодлик ва тенглик каби демократик шиорлардан анча чекинди. Биринчидан, аҳолининг мулкдор қисми, кўчмас мулк эгаларининг иштироки кучайиши билан муниципал органларни шакллантиришдаги сайловлар чеклана бошлади. Иккинчидан, маҳаллий ва гуруҳий манфаатларни умумдавлат манфаатларига бўйсундириш мақсадларида муниципал органлар ҳукумат назорати остига олинди. Ҳукумат ва партияларнинг муниципал сиёсатида марказлаштириш тамойиллари аста- секин устунлик қила бошлади. Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг маориф, коммунал хўжалик ва бошқа соҳалардаги функциялари кенгайиб бориши билан марказнинг маҳаллий ишларга аралашуви ҳам кучайиб борди. XX асрга келиб маҳаллий бошқарув давлатнинг тазйиқи билан ҳақиқий маҳаллий ўзини ўзи бошқариш сифатларини, шунингдек марказий ҳокимият бюрократик аппарати аралашувларидан мустақиллик хусусиятларини йўқота борди. Германия ва

Италияда фашистик режимларда ўрнатилгач, бошқа демократик институтлари қаторида сайланадиган маҳаллий бошқарув ҳам йўқ қилинди. Маҳаллий бошқарув ваколатларини қисқартириш, унинг бюрократик аппаратга қарамлигини ошириш марказий ҳокимият интилишларининг умумий тамойилига айланди. Фашизм тор-мор қилиниб, демократик кучлар обрўси ва таъсирининг кескин ўсиши натижасида кўпчилик мамлакатлардаги муниципал органлар аҳволида ижобий ўзгаришлар юз берди. Жумладан, урушдан кейинги Франция, Италия, Япония конституцияларида маҳаллий ўзини ўзи бошқарувнинг демократик принциплари мустаҳкамланди. Ғарб давлатларида минтақа ҳокимият ва бошқарув органларини тузиш соҳасида илмий изланишлар олиб борилди. Минтақа органлари ваколатига қуйи органлар, маҳаллий бошқарув органлари фаолиятини назорат қилиш ва мувофиқлаштириш кабилар киритилди. АҚШдаги муниципал тизим майда тузилмалардан иборат бўлишига қарамай, баъзи ўзгаришларга учради-оралиқ бошқарув даражаларини тузиш шаклида муниципалитетларни қисман кооперативлаштириш амалга оширилди. Францияда ва бошқа баъзи мамлакатларда аҳолига хизмат кўрсатиш соҳасидаги қатор функциялар жойлардаги юқори органлар ёки уларнинг агентликларига ҳеч бир оралиқ даражаларсиз берилди. Миллий ҳукуматлар нуқтаи назаридан бу жараёнлар номарказлаштириш деб қаралди. 70-80 йилларда Буюк Британия, Франция, ГФР ва бошқа мамлакатларда маҳаллий бошқарувни ислоҳ қилишга киришилди. Бу йўл давлат аппаратини илмий-техникавий инқилобларга мослаштириш мақсадида замонавийлаштиришнинг умумий йўлини ифодалар эди. Бу ислоҳотлар бошқарувни ташкил этишдаги архаизмга тўла бўлмаса-да барҳам берди. Шу билан бирга умумий муниципал органлар аппарати ўзининг бошқарувдаги ўрнини мустаҳкамлаб, сайлаб қўйиладиган маҳаллий бошқарув органлари функцияларини қисқартирди.

Марказий ҳокимиятнинг турли ижтимоий хизматлар учун ажратадиган маблағлари қисқариб, маҳаллий ҳокимиятнинг соғлиқни сақлаш, уй-жой хўжалиги каби соҳалардаги фаолияти пасайди. Маҳаллий бошқарув эволюцияси, давлатнинг муниципал сиёсатидаги янгиликлар ҳозирги давр давлатшунослигида кенг тарқалган маҳаллий бошқарув назарияларида ўз ифодасини топди. Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш ғояларидан қайтишни билдирувчи муниципалитетларни давлат маъмуриятига бўйсунишини ифодаловчи турли назариялар мавжуд. Маҳаллий бошқарувдаги дуализми концепцияси мазкур йўналиш учун характерлидир. Бу назария тарафдорлари марказий маъмуриятнинг маҳаллий ҳаётга кенгроқ аралашувини маҳаллий аҳамиятга молик кўпгина ишлар (масалан, маориф, йўл қурилиши) умумдавлат аҳамияти касб этиб бораётганлиги билан боғлайдилар. Бу назарияга мувофиқ, муниципалитет маълум бошқарув функцияларини бажариш жараёнида маҳаллий манфаатлар доирасидан чиқиб, давлат маъмурият инструменти сифатида фаолият кўрсата бошлайди. Шу билан бирга муниципалитетлар соф маҳаллий ишларда ўз мустақиллигини сақлаб қоладилар. Шундай қилиб, марказнинг муниципал ишларга аралашиш сабаби умумдавлат аҳамияти касб этган соҳаларни бошқаришдаги бир хил юксак стандартларни таъминлаш, деб талқин этилади. Лекин, аслида, муниципалитетлар устидан марказий ҳокимиятнинг назорати авваламбор унинг маориф, коммунал хўжалик ва бошқа соҳаларда ўзининг манфаатларини таъминлашига хизмат қилади. Муниципалитетларнинг мустақиллиги умумдавлат аҳамиятига молик соҳалардагина чекланиб, соф маҳаллий ишларда бу мустақиллик сақланади, деган қарашлар ҳам асосли эмас. Ҳозирги шароитда марказий органларнинг назоратигина эмас, тўғридан тўғри берадиган фармойишлари ҳам маҳаллий бошқарувнинг барча соҳаларига мажбурий қилиб қўйилмоқда.

Баъзи муаллифларнинг кўрсатишича, тобора кўпроқ асосий қарорлар марказ томонидан қабул қилиниб, маҳаллий вакиллик органларининг вазифаси уларни бажаришдангина иборат бўлиб қолмоқда. Бу ҳолат маҳаллий вакиллик органларига марказий ҳукумат директиваларининг ижрочиси ролини бериб, улар умумдавлат маъмуриятининг ўсимтасига айланмоқда. «Умумий фаровонлик давлати» назарияси муниципал идораларнинг ўрни ва аҳамиятига ҳам таъсир қилди. Муниципалитетлар жамиятнинг барча табақалари манфаатларини таъминловчи ва қўриқловчи ижтимоий хизмат муассасаси деб қаралди. Ижтимоий хизмат кўрсатиш назарияси «умумий фаровонлик давлати» моҳиятининг кўринишларидан бири сифатида талқин этилди. Лекин, давлат ҳокимияти фақат йирик тадбиркорлар манфаатларига мос келувчи муниципал хизматларни ривожлантириш ва қўллаб-қувватлаш йўлини ўтказа бошлади. Фуқароларнинг уй-жойга, маориф, ижтимоий таъминотга бўлган эҳтиёжлари билан ҳокимиятнинг, ўртасида зиддиятлар келиб чиқа бошлади. Хусусий тадбиркорликни кенгайтириш билан боғлиқ уй-жой, соғлиқни сақлаш ва бошқа соҳаларга доир муниципал ижтимоий дастурлар устунлик қила бошлади, маҳаллий бошқарув органлари ижтимоий функцияларининг моддий базалари қисқариб борди. Айрим мамлакатларда эса, маҳаллий бошқарувни сиёсатдан четлаштириш концепциялари пайдо бўлди, муниципалитетлар сиёсатдан ташқарида туриши, хизмат кўрсатувчи аппарат бўлиши, улар жамиятга муайян хизматлар кўрсатишга ихтисослашиши лозим, деган фикрлар баён этилди. Кўпинча, «муниципалитетлар – сиёсатдан ташқарида» концепцияси муниципал хизматчиларнинг иш ташлашларини тақиқлаш учун асос бўлиб хизмат қила бошлади. Муниципалитетларда хусусий корпорацияларга хос бўлган фаолият шакллари ва услубларини қўллаш кераклигини ҳам исботлашга ҳаракат қилинмоқда. Муниципал маслаҳатчилар ўзларида сайловчиларнинг маълум таъсирларини сезмоқдалар. Натижада улар ёмон

маъмуриятчилар, деб ҳам эълон қилинмоқда. Муниципалитетларнинг сиёсатдан ташқарида туришини тарғиб қилувчиларнинг асосий мақсади - бу органларни сиёсий ҳаётдан ажратиб қўйиш эмас (бу мумкин ҳам эмас), балки, уларни ҳукумат сиёсатини ўтказишнинг итоатгўй воситасига айлантиришдир. Шундай қилиб, ҳозир муниципал органлар ҳақиқий маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органи сифатида талқин қилинмаяпти. Ижтимоий-сиёсий жиҳатдан олиб қараганда, улар ҳеч бир вақт барча аҳолининг ўзини ўзи бошқариш органига айлана олмаган. Бошқа томондан қараганда, маҳаллий ўзини ўзи бошқаришга, бу муассасаларнинг ҳал қилувчи сиёсий-ҳуқуқий сифати деб қараш муниципализм учун ўтмишдаги ҳолат бўлиб қолмоқда. Агар, маҳаллий мансабдорларнинг аҳоли томонидан сайланиши, юқоридан тайинлашнинг йўқлиги Х I Х асрдаги маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг асосий мезонлари бўлиб хизмат қилган бўлиб, улар марказнинг минимал аралашуви шароитида иккинчи даражали ишларнинг тор доирасидаги ишларни бажарган бўлса, ХХ асрнинг ўрталарига келиб, аҳвол кескин ўзгарди. Сайланиш, жойларда марказий ҳокимият агентларининг йўқлиги муниципал демократиянинг элементлари сифатида ўз аҳамиятини сақланаётган бўлса-да, бу ҳолатлар марказнинг муниципал фаолиятни ҳар томонлама мувофиқлаштиришига халал бермаётир. Ў зини ўзи бошқариш органларига сайлов тизимининг хусусиятлари Ҳозирги замоннинг кўпгина сайлов анъаналари халқларнинг тарихий таржрибаларига таянади. Давлат, жамиятнинг ваколатли шахсларини сайлаш миллоддан аввалги икки минг йилликдан бошлаб Мисрда, Хитойда, Ҳиндистонда ва қадимги дунёнинг бошқа мамлакатларида маълум эди. Давлатнинг бошқарув идораларини сайлаш антик даврда ва ўрта асрларда мавжуд эди, ўрта асрларда табақалар вакилларидан таркиб топган идоралар сайланар эди. Буларга мисол тариқасида Францияда Генерал штатлар, 1302 йилда ташкил топган испан кортеслари, 1169 йилдан бери маълум инглиз

парламенти, Россиядаги земство соборлари, Германиядаги рейхстагни кўрсатиш мумкин. Ислом оламида суннийлар шиалардан фарқ қилиб, мусулмон жамоаси (умма) бошлиғини, имомликни юксак ахлоқли, ҳурматли, обрўли мусулмонлардан сайлаш тарафдори эдилар. Халқ демократияси анъаналари илк мусулмон жамоаларида истилочилик юришлари бошланмасидан илгарироқ ривожланган эди. Саҳобаларнинг гувоҳлик беришича, дастлабки халифалар сайлов асосида тайинланган ва улар жамоанинг иродасига бўйсунганлар. Шарқ мамлакатларида бу давлат ҳукмдорини сайлаб қўйиш одати юз йиллар давомида сақланиб келди. Бундай сайловларда фақатгина ҳарбийлар ва уруғ зодагонлари вакиллари эмас, балки ўлпон тўлайдиган табақалар- савдогарлар, ҳунармандлар, деҳқонлар вакиллари ҳам иштирок этган. Буржуа инқилоблари даврида вакиллик органлари Х VIII асрдан бошлаб конституцияларда изчил эълон қилиб келинган халқ суверенитети принципи билан чамбарчас боғлиқ эди. Вакиллик муассасалари сайлаб қўйилган депутатлардан иборат бўлиб, давлатнинг коллегиал, доимий ёки даврий амал қилувчи сайланадиган органлари ҳисобланган. Улар ҳуқуқий нормаларни белгилаш, молия-бюджет ва назорат масалаларига оид ваколатларга эга бўлган. 80-90 йилларнинг энг аҳамиятли моделлари маҳаллий демократия ва сайлов тизимининг ривожланиши билан боғлиқ. Кўпгина тадқиқотчиларнинг фикрича, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларига сайлов тизимини қайта ташкил қилишнинг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат: биринчидан, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари тизимини, даражасини ва хусусан, пойтахт шаҳарнинг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, сайловларни ташкил этишнинг турли-туман моделларидан фойдаланиш; иккинчидан, ҳокимият органларининг депутатлар корпусини шакллантиришда маҳаллий ва умуммиллий даражадаги сайлов механизмларини бирлаштириш; учинчидан, нисбий даражада ўзига хослиги

билан ажралиб турадиган ҳудудий бирликлар ва сайлов ҳуқуқларини, шу жумладан, этник озчиликларнинг ҳуқуқлари ва манфаатларини тенгма-тенг ҳисобга олишга интилиш; тўртинчидан, бевосита ва билвосита сайловлар нисбатининг биринчиси фойдасига ўзгарганлиги; бешинчидан, чет эллик фуқароларга тегишли ҳуқуқлар берилиши ҳисобига сайловчилар корпусининг кенгайиши. Айрим мамлакатларда шаҳарнинг ўзини ўзи бошқаруви, аслида, туман даражасида ўз вазифаларини бажарадиган ҳолда бўлиб, бошқарувни марказдан узоқлаштириш тенденцияси ривожланмоқда. Бундай ҳолда шаҳар маъмурий-ҳудудий бирлик сифатида бир нечта мустақил коммуналардан таркиб топади ва шаҳардаги туман бўғинини маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органи сифатида ижроия ҳокимияти органларига берилган ҳуқуқ-ваколатлар билан сақлаш ва жиддий мустаҳкамлаб бориш лозим бўлади. Шундай тизим Буюк Британиянинг собиқ Бош вазири М.Тэтчернинг таклифи билан Лондонда ўрнатилган. Бу шаҳарда мэр ҳам, шаҳар кенгаши ҳам йўқ. Унда Ситидаги маҳаллий маъмурият раҳбари каби лорт-мер ҳамда Катта Лондонга кирувчи 32 та шаҳар туманларининг мэрлари бор. Мэр унвони, одатда Лондоннинг туман кенгашларида, шаҳар агломератцияси округларида ҳамда тегишли мақомга эга давлат округларида ишлатилади. Мэрлар фақат кенгаш мажлисларида раислик қиладилар ва бошқа ҳокимият органлари билан муносабатларда вакиллик қиладилар, ижро вазифаларини бажармайдилар, сиёсий етакчи эмаслар. Бу лавозимга Кенгаш олдидаги хизматларининг эътирофи сифатида қаралади, ёш жиҳатидан катта депутатларнинг алмашиниб туришлари мўлжалланган, бу лавозим оппозициядаги партиялар депутатларига ҳам берилиши мумкин. Францияда 1982 йил 31 декабрда қабул қилинган қонунга кўра, Парижнинг ҳудуди битта ёки бир нечта шаҳар туманларига тақсим қилинган. Туман ҳудудида сайланган шаҳар Кенгаши депутатлари бир вақтнинг ўзида шаҳардаги туман кенгашининг депутатлари ҳисобланадилар.

Венгрияда пойтахт шаҳар кенгашига 88 депутатнинг 66 нафари бевосита аҳоли томонидан партиялар рўйҳатлари бўйича сайланади, 22 депутат эса, шаҳар туманлари томонидан юборилади. Мексикада пойтахт Мехико ўз шаҳар атрофи билан биргаликда ягона маъмурий бирликни ташкил этиб, федерациянинг бир бўлаги ҳисобланади. Республика президенти федерал округ бошлиғи (мэр)ни тайинлайди, у пойтахтни бошқаришга бевосита жавоб беради. Президент истаган вақтида мэрни алмаштириш ҳуқуқига эга, чунки мэр Вазирлар Маҳкамасининг аъзоси ҳисобланади. Президент олдидаги барча маъсулияти билан бирга мер миллий конгресснинг депутатлар палатаси ва сенати ҳамда Федерал округ вакиллари ассамблеяси олдида масъул бўлиб, конституция ва қонунлар билан белгилаб қўйилган мажбуриятлар мажмуасига эга. Ўз навбатида Мехико шаҳари муниципалитетлар томонидан бошқариладиган 16 туманга бўлинган. Муниципалитетлар мэрнинг пойтахтдаги ҳокимиятини ифодалайди, мэр уларга ўз ваколатларининг маълум қисмини беради. Шаҳар ва туманлар муниципалитетлари орасида ваколатларнинг тақсимоти шаҳарни бошқаришда марказлаштирилган ва марказдан узоқлаштирилган асослар нисбатининг мақбул бўлишига асосланади. Ҳозир бошқаришни марказдан узоқлаштириш, шаҳар туманлари вазифалари ва ваколатларини кенгайтириш тамойили кучайиб боришга мойил. Бизнингча, маҳаллий ўзини ўз бошқаришнинг бундай тажрибасини Ўзбекистон шароитида кенгроқ қўллаш мумкин. Ўзини ўзи бошқариш органларига сайлов соҳасида ҳам чет элларнинг тажрибаси диққатга сазовор. Францияда, масалан, муниципатитетларга сайловларда 18 ёшга, департаментлар ва регионлар ассамблеяларига сайловларда эса 21 ёшга тўлган фуқаролар қатнашадилар. Швецияда ҳамма фуқаролар 18 ёшдан фаол сайлов ҳуқуқига эга бўладилар, чет эллик фуқаролар сайловларда қатнашиш учун шу мамлакатда уч йил яшаётган бўлишлари зарур. Буюк Британияда 18 ёшдан ўтган ҳамма фуқаролар сайловларда қатнашиш ҳуқуқига эга, сайлаб қўйиладиган органларга

номзодлар эса 21 ёшдан ўтган бўлишлари ҳамда камида 12 ой давомида ушбу маҳаллий ҳокимият органи ҳудудида яшашлари, ишлашлари ва шахсий мулкка эгалик қилишлари лозим. Муниципалитетлар хизматчилари шу ҳокимият органининг ўзида бир вақтда ихтисосликлари бўйича ва депутатлик фаолиятини олиб бориш ҳуқуқига эга эмаслар. Бу қоида маҳаллий ҳокимият органи хизматчиларига, агар уларнинг йиллик иш ҳақлари 19 минг фунт стерлингдан ортиқ бўлса ҳамда шу органда раҳбарлик лавозимини эгаллаб турган шахсларга тааллуқли. Инглиз парламенти фаолиятининг самарадорлиги кўп жиҳатдан унинг аъзоларининг асосий кўпчилиги маҳаллий бошқарув аппаратининг фаолияти соҳасида аниқ кўникмаларга эга бўлган депутатлари ва хизматчилар ҳисобига тўлдирилишига боғлиқ, деб тахмин қиладиган тадқиқотчиларнинг фикрларига қўшилмаслик мумкин эмас. Кўпгина чет давлатларнинг қонунлари таҳлил қилинганда, бу қонунларда миллий озчиликларнинг сайлов ҳуқуқларини таъминлашга жиддий эътибор берилганлиги маълум бўлади. Масалан, Хитой Халқ республикасининг 1979 йилда қабул қилинган ва 1986 йилда ўзгаришлар киритилган «Халқ вакиллари Умумхитой мажлисига ва халқ вакиллари турли даражадаги маҳаллий мажлисларига сайловлар ҳақида»ги қонунида гавжум яшовчи ҳар бир оз сонли миллат алоҳида ҳуқуқий тартиб асосида ўз вакилларига эга бўлишлари ҳақидаги меъёр мустаҳкамлаб қўйилган. Масалан, тўпланиб яшаш жойларида оз сонли миллатнинг умумий аҳолиси ушбу туман аҳолиси умумий сонининг 30 фоизидан ортиқ бўлса, ушбу оз сонли миллат аҳолисининг сони шу жойдаги халқ вакиллари мажлиси битта депутатни вакил қиладиган аҳоли сонига мувофиқ бўлиши лозим. Агар гавжум яшовчи битта миллат аҳолисининг умумий сони, ушбу маъмурий район аҳолисининг 15 фоизидан камроқ бўлса, битта миллатдан битта депутат вакил қилинадиган аҳоли сони ушбу жойдаги халқ вакиллари маҳаллий мажлиси битта депутатини вакил қиладиган аҳоли сонига нисбатан кам бўлиши мумкин, лекин ярмидан кам бўлмаслиги лозим. Мухториятга эга миллат

аҳолиси жиддий даражада кам бўлганда вилоят ёки мухтор туман халқ вакиллари мажлиси доимий қўмитаси қарорига биноан бу сон мухтор уездда ярмигача камайтирилиши мумкин. Бирор миллатнинг кам сонли аҳолиси жуда бўлмаганда бир депутатни вакил қилиши лозим. Битта оз сонли миллат аҳолисининг умумий сони ушбу туман аҳолиси умумий сонининг 15 фоизидан ортиқ бўлса, лекин 30 фоизга етмаса, бунда шу оз сонли миллат аҳолисининг битта депутатни вакил қиладиган сони тегишли равишда ушбу жойдаги халқ вакиллари мажлиси битта депутатни вакил қиладиган аҳоли сонидан кам бўлиши мумкин. Лекин ушбу оз сонли миллатдан бўлган депутатларнинг умумий сони ҳамма депутатлар умумий сонининг 30 фоизидан ортиқ бўлмаслиги керак. Оз сонли миллатлар гавжум яшайдиган шаҳарча, шаҳар, туман, уездлар, волостлар, миллий волостлар ва посёлкалар халқ вакиллари мажлисларига депутатлар сайлови мазкур маъмурий тумандаги миллий муносабатларнинг характерини ва турли миллатларнинг яшаш жойларини ҳисобга олган ҳолда алоҳида ёки биргаликда ўтказилиши мумкин. Умуман олганда, оз сонли миллатларнинг маҳаллий ҳокимият органларида вакилликларига муносабат билдиришда бу ҳокимият органларининг таркибини бирон-бир квота ёки нормалар билан боғламаслик керак. Бундай ёндашув кўпроқ маъмурий-буйруқбозлик, марказлаштирилган-тўраларча тизим талабларига жавоб беради. Бизнингча, демократик жамиятда миллий камситишдан ва барча миллатлар вакилларининг тегишли ҳокимият тузилмаларига сайланишларига имкон берадиган муҳитни таъминлаш муҳимроқ. Тубжой миллати вакиллари томонидан оз сонли миллатларга нисбатан тоқатли, эътиборли, хайрихоҳ муносабатда бўлиш маъқул, деб ҳисоблаймиз. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов айтганидек, «Истиқлолга эришган халқ ўзгаларга зуғум қилмайди». 1 1 И.А.Каримов. Ў збекистон – келажаги буюк давлат. Тошкент, « Ў збекистон», 1993 йил, 104-бет.

Қатор давлатларда сайлов тизими механизмининг амал қилишида маҳаллий ўзини ўзи бошқариш идораларининг кўп даражали тизими мавжудлиги, бевосита ва билвосита сайловларнинг аралаш олиб борилиши ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Масалан, Францияда муниципалитетларга сайловлар ҳар 6 йилда ўтказилади, департаментларда эса, 1990 йилгача депутатларнинг ярми ҳар 3 йилда қайта сайланар эди. 1990 йилда парламентнинг махсус ҳужжати асосида департамент ассамблеясини шакллантиришда ротация (алмаштириш) тартиби ўзгартирилган эди, бунинг натижасида 90-йилларда депутатлар корпусининг таркиби регионал кенгашга сайловлар билан бир вақтда қайта сайланади. Маҳаллий органларнинг янги турига сайловлар биринчи марта 1986 йилда Миллий Мажлисга сайловлар билан бир вақтда ўтказилган эди. Маҳаллий ўзини ўзи бошқарув органларига сайловлар, регионал бошқарув органларига сайловлар (регионал кенгашларга сайловлардан ташқари) бевосита сайловлар эди, овоз бериш натижаларини аниқлашда овозларнинг энг қуйи (мажбурий) чегараси рўйхатга олинган сайловчиларнинг умумий сонидан 25 фоизини ташкил этиши лозим эди. Агар номзод биринчи даврада сайловчилар овозларининг зарурий кўпчилигини ололмаса, 2-давра сайловлари ўтказилади. Аҳолиси 2500 кишигача бўлган манзилгоҳларда депутатлик ўринлари сонига қараб номзодларнинг ягона батафсил рўйхати шакллантирилади. Аҳолиси 3500 кишигача бўлган коммуналарда сайловчилар, сайлов ҳуқуқида маълум бўлган префенциялар усулини қўллаб, ўзлари овоз берадиган номзодларнинг фамилияларини рўйхатга қўйиш ҳуқуқига эгалар. Овоз бериш натижаларини аниқлашда овозларнинг бир-бирига нисбатан кўплиги қоидаси қўлланилади. Аҳолиси 3,5 минг кишидан ортиқ бўлган коммуналарда 1982 йил 19 ноябрдаги қонун асосида икки даврадаги овоз беришда мажоритар кўпчилик ва пропорционал (мутаносиб) вакиллик комбинациясидан иборат механизм киритилди. Биринчи қоида шундан иборатки, агар биринчи даврада партия

рўйхати энг кўп овоз олса, бунда тегишли партия ҳам энг кўп депутатлик ўринларини олади, қолган ўринлар сайловчиларнинг 5 фоиздан ортиқроғи овоз берган бошқа номзодлар рўйхатлари орасида пропорционал асосда тақсим қилинади. Иккинчи қоида бўйича, агар иккинчи даврада нисбатан кўп сайловчиларнинг овозини қозонган партия энг кўп депутатлик ўринларини олади, қолган ўринлар биринчи давра қоидалари асосида тақсим қилинади. Беш фоизлик довондан ўтиш депутатлик мандати олиш ҳуқуқини беради, 10 фоиз овозларни олганда эса, иккинчи даврада қатнашиш ҳуқуқи берилади, фақат биринчи даврада 5 фоиздан кам бўлмаган овоз олган партиялар рўйхатларини бирлаштириши (блок тузиши) мумкин бўлади. Мажоритар сайлов тизими принципларидан чет мамлакатларнинг кўпида фойдаланилади. Масалан, Австрияда депутатлар мандатлари аввал сайлов округлари бўйича овоз бериш натижаларига мувофиқ тақсим қилинади. Сўнгра қолган мандатлар шу мандатларни олиш учун зарур ҳиссадаги овозларни олмаганлиги учун сайлов округларининг тўртта бирлашмалари ўртасида тақсимланади. Бунда юқорида айтилган бирлашмаларга кирадиган тегишли сайлов округларида ҳар бир партия томонидан олинган ўша «фойдаланилмаган» овозлар йиғиндиси ҳисобга олинади. Биринчи даврада битта ҳам мандат олмаган партия эса, олинмай қолган мандатлар тақсимотига қўйилмайди, унинг номзодлари учун берилган овозлар эса, бундай ҳолда бекор қолади. Италияда ҳам маҳаллий ҳокимият органларига сайловлар мажоритар сайлов тизими асосида ўтказилади. Депутатлик мандатларини ажратиб олиш учун «фойдаланилмаган» овозлар мамлакат миқёсида бирлаштирилиб, мандатлар партия рўйҳатлари бўйича навбатдаги сайланмай қолган номзодларга берилади. Лекин бундай қилиш учун, шу партия биринчи давра овоз беришда камида бир депутатни ўтказган бўлиши ёки шу давра давомида мамлакат бўйича мингдан кам бўлмаган овоз олган бўлиши шарт. Швецияда маҳаллий ҳокимият органларига сайловлар ҳар уч йилда ўтказилади. Буюк Британияда депутатлар 4 йил муддатга сайланади.

Графликлар ва Лондон туманлари кенгашлари айни бир вақтда сайланади, агломерациялар округларида эса, депутатларнинг учдан бир қисми ҳар йили, умуман сайлов ўтказилмаган бир йилни истисно қилганда, қайта сайланади. Депутат кенгашдаги иши учун ҳақ олмайди, бу ишни у ўзининг асосий иши билан бирга олиб боради. Депутатлик фаолияти, жамоатчилик орасида маънавий равишда фуқаролик бурчини амалга ошириш фахрли вазифа ҳисобланади. Шунинг учун Буюк Британияда депутатлик фаолиятининг маънавий жиҳатлари кучли. Энг аввало, Ғарбдаги илғор демократик давлатларда маҳаллий ҳокимият органларини сайлашнинг ҳуқуқий асослари синчиклаб ишлаб чиқилганлиги, бу масалаларда ўзбошимчалик ва асоссизликка йўл қўймайдиган аниқлик ва изчил тартиб таъминланганлиги эътиборни тортади. Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон Декларациясида сайловчининг фақат яширин овоз бериш асосидаги сайловлардагина эмас, балки овоз бериш эркинлигини таъминлайдиган бошқа тенг қийматли шакллар воситасида ўтказиладиган сайловларда ҳам қатнашиш ҳуқуқи мустаҳкамлаб қўйилган. Масалан, Португалияда, Швецияда сайловчи сайлов куни, ўзининг доимий яшаш жойидан узоқда бўлса, бир қатор мажбурий тартибларга риоя қилган ҳолда почта орқали овоз беришга рухсат этилади. 90-йилларда сайловчиларнинг учдан биригача қисми почта орқали овоз берган ва бундай овоз бериш механизмининг қиёсий салмоғи ортиб бораётганлиги кузатилмоқда. 80-90 йилларда овоз беришда қатнашган сайловчиларнинг сони 40 фоиздан ошмаганлигини ҳисобга олиш лозим. Бизнингча, бу шуни кўрсатадики, овоз беришнинг анъанавий таркиб топган шакллари тобора кўпроқ барҳам топиб бормоқда ва улар қатор хорижий давлатларда тўпланган илғор тажрибалардан фойдаланишни ҳисобга олган янгиланиб боришга муҳтож. Кўриниб турибдики, чет элларда маҳаллий ўзини ўзи бошқаришни ташкил этиш, унинг органлари сайловини ўтказиш, бу органларга ваколатлар бериш соҳасида бой тажриба тўпланган. Бу тажрибани

синчиклаб ўрганиш ва энг ибратли жиҳатларини Ўзбекистон шароитига, халқимизнинг менталитетига мувофиқ тарзда қўллаш устида ўйлаб кўриш фойдали бўлса ажаб эмас, деб ҳисоблаймиз. Ў зини ўзи бошқарув қонунчилигида – маҳаллий ўзини ўзи бошқариш европа хартияси Кўпгина чет мамлакатларнинг қонунчилигида маҳаллий ўзини ўзи бошқаришга жиддий эътибор берилади. Маҳаллий ўзини ўз бошқаришнинг ривожланишида 1985 йил 15 октябрда Европа Кенгаши томонидан қабул қилинган Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш Хартияси жиддий аҳамиятга эга бўлди. Бу Хартиянинг асосий ғояси маҳаллий даражадаги жамоат ишларини бошқаришда фуқароларнинг бевосита қатнашиш ҳуқуқига эга бўлиши ва маҳаллий ҳудудий тузилмалар давлатнинг ҳар қандай демократик шакли энг муҳим асосларидан бири эканлигидан иборат. Бу қоидаларга мувофиқ Хартия коммуналарга ўз ваколатларига мос келадиган миқдорда молиявий маблағ ажратилишини талаб қилади. Бунинг маъноси шундан иборатки, молиявий жиҳатдан ожиз ҳудудий бирликларга молиявий имкониятларни тенглаштириш принциплари асосида ёрдам кўрсатиш кўзда тутилган бўлиб, шу йўл билан ўз ҳудудларининг ривожланиб боришига масъул бўлган маҳаллий ҳокимият органларига ўзини ўзи бошқаришни ташкил қилиш имкониятини яратади. Хартия Европа Кенгашининг аъзолари бўлган давлатларнинг мақсадлари баён қилинган муқаддима ҳамда уч қисмдан иборат. Муқаддиманинг мазмуни қуйидагилардан иборат: маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари ҳар қандай демократик давлатнинг асоси бўлиб ҳисобланади, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари бошқарувнинг самарадорлигини таъминлайди, Европа мамлакатларида маҳаллий ўзини ўзи бошқаришни ҳимоя қилиш ва ҳокимиятни номарказлаштиришга қаратилган давлат қуришга ўз ҳиссасини қўшган бўлади. Хартиянинг 1-қисми "Маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг конституциявий ва қонуний асослари" деб номланади. У 10та моддадан

иборат бўлиб, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш ҳақида тушунча беради, маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг ваколатлари мустаҳкамланган принципларни белгилайди, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш ҳудуди ҳимояланиши кафолатини мустаҳкамлайди, маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг маъмурий-ҳудудий тузилишини белгилаш ҳуқуқини беради. Унда маҳаллий аҳамиятга молик вазифаларни амалга ошириш қоидалари, маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг молиявий манбалари ҳамда маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятининг маъмурий назорати ҳақида ҳам тушунча берилган. Хартияда маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг бирлашуви ва ўз ваколатларини эркин амалга оширишини таъминлаш мақсадида судда ҳимояланиш ҳуқуқи мустаҳкамланган. Хартиянинг «Махсус қоидалар» деб номланган II -қисмида Хартияни имзолаган давлатларнинг мажбурияти белгиланган. Давлатлар Хартиянинг 1- қисмидаги 20 та бандга Европа Кенгашига аъзо бўлган давлатлар ўзлари қабул қилган қонунларнинг Хартияга тўғри келиш-келмаслигини қараб чиқишлари ва Европа Кенгаши Бош котибига юборишлари шарт. Хартиянинг III -қисмида ушбу ҳужжатни имзолаш, ратификация қилиш ва кучга киритиш тартиби белгиланган. Хартиянинг амалга оширилишини таъминлашда Европанинг маҳаллий ва ҳудудий органлари ҳокимияти Конгресси муҳим ўрин тутади. Европа Кенгашининг таркибидаги Конгресс Вазирлар қўмитаси ва Парламент Ассамблеясидан кейинги ўринни эгаллайди. Конгресс маслаҳат органи бўлиб, унда Европа Кенгашига аъзо давлатларнинг маҳаллий ва ҳудудий Ҳокимият органларидан вакиллар қатнашади. Мазкур ҳужжат маҳаллий ўзини ўзи бошқариш учун бирламчи ҳуқуқий асос бўлиб, барча давлатлардаги маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг ривожланиши ва тараққий этиши учун хизмат қилади. Хартия асосан Европа Кенгашига аъзо давлатларнинг маҳаллий ўзини ўзи бошқаришга доир ҳужжатларида ўз аксини топиши зарур, чунки Европа

Кенгашига аъзо давлатлар мазкур Хартияни ратификация қилиши ва ўз фаолиятини шу ҳужжатга асосланган ҳолда амалга ошириши лозим. Хуллас, Хартиядан ҳар ҳандай давлатда, шу қатори Ўзбекистонда ҳам маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларининг фаолиятини шакллантириш ва маҳаллий қонунчиликни такомиллаштиришда фойдаланиш мумкин ва лозим. Германия тажрибаси. Германияда Хартиянинг амал қилиши 1987 йил 22 январда қабул қилинган федерал қонун билан тасдиқланган эди. Шундай қилиб, ушбу Хартияда эълон қилинган принципларга давлат ҳуқуқи сифатидаги юридик куч берилган эди. Шу билан бирга Германиянинг Асосий қонунида ва алоҳида ерлар (вилоятлар) нинг конституцияларида маҳаллий ўзини ўзи бошқариш аниқроқ ифодалаб берилган. Маҳаллий ҳокимият органларининг молиявий автономлиги федератив давлатда маҳаллий ҳудудий тузилмаларнинг мустақил мақомини назарда тутади. Улар ҳудудий тузилмалар сифатида ўз ҳудудида яшовчи аҳолини ташкилий жиҳатдан бирлаштиради. Асосий Қонуннинг 28-моддасига кўра, яшовчилар мустақил қарорлар қабул қила оладиган маҳаллий ҳукумат органларини шакллантирадилар. Германиянинг жанубий ерларида улар маҳаллий маъмурият бошлиғи-бургомистрни бевосита сайлайдилар. Шундай қилиб, маҳаллий ҳудудий тузилмалар ташкилий жиҳатдан шаклланган, ҳуқуқий жиҳатдан мустақил бўлган бошқарув субъектлари, ерларга ва улар орқали федерацияга кириб борадиган оммавий ва хусусий ҳуқуқнинг юридик шахслари ҳисобланадилар. Германияда маҳаллий ҳудудий бирликлар деганда бу мамлакатнинг коммуналари (жамоалари) ёки бошқача қилиб айтганда шаҳарлари ва қишлоқлари тушунилади. Одатда, туман таркибига бир нечта жамоа киради. Германиянинг Асосий Қонуни жамоаларни фуқароларга яқинлаштирилган давлат бошқаруви марказлари деб таърифлайди. У жамоаларнинг бундай мавқеини қуйидагилар билан: биринчидан, фуқароларнинг маҳаллий жамоатчилик ҳаётида келиб чиқадиган ёки унга бевосита алоқадор бўлган

барча масалаларни ҳал этиш ишларини бошқариш соҳасида уларнинг ваколатларини мустаҳкамлаш билан ва, иккинчидан, ваколатларни ўз масъулиятлари асосида тақсим қилиш, маҳаллий органларнинг бирон-бир аниқ вазифани бажаришлари керакми, йўқми эканлиги ва агар бажаришлари керак бўлса, унда қачон ва қандай қилиб, қанчалик кўламда, қайси жамоат кучлари иштирокида ва қайси моддий маблағлар ҳисобига бажаришлари ҳақида қарорларни уларнинг ўзлари қабул қилишлари принципини ўрнатиш билан кафолатлайди. Ўз фаолиятига ўзининг масъул бўлиши принципи ўз даромадлари ва харажатларини бошқариш ваколатини ўз ичига оладиган молиявий автономияни назарда тутади. Бу принцип бутун мамлакат миқёсидаги жамоалар ҳудудида яшовчи фуқароларнинг турмуш даражасини ўзини ўзи бошқариш ёрдамида тенглаштиришга интилувчи ҳуқуқий меъёрларга асосланган. Шундай қилиб, Германияда ўзини ўзи бошқаришнинг мустақиллиги давлатнинг юридик назорати остига олинган. Бундан ташқари, федерация ва ерлар жамоаларга ўз ҳуқуқ доираларига кирувчи давлат бошқаруви вазифаларидан баъзиларини берадилар. Бундай ҳолларда федерациянинг ва ерларнинг ҳокимиятлари фақатгина назорат қилиш вазифаларини бажариб қолмай, балки у ёки бу тадбирларнинг мақсадга мувофиқлиги ҳақида кўрсатма ва тавсиялар бериш ҳуқуқига ҳам эга бўладилар. Молиявий автономия иқтисодий тизим ва рақобат билан ҳамда федерациянинг молиявий тузилиши принциплари билан боғлиқ. Германиядаги маҳаллий ўзини ўзи бошқариш ораганларининг молиявий автономлигидан фойдаланиш тажрибаси Ўзбекистон маҳаллий ҳокимият органлари ишини ташкил этиш, уларнинг молиявий мустақиллигини кенгайтириш учун ўзига хос амалий аҳамиятга эга. Маҳаллий ҳокимият органлари томонидан ҳал этиладиган масалалар ҳажми кўп жиҳатдан уларнинг молиявий имкониятларига боғлиқ. Жамоалар одамларнинг асосий юкни зиммаларига олиб, ўз тадбирларининг асосий

қисмини давлат муассасалари ёрдамида олиб бориб, шу билан бир вақтда, харажатларнинг жиддий ташвишидан қутула олмайдилар, ўзларининг бошқарувчилик вазифаларини ҳал этишлари ва юқори ҳокимиятларнинг кўрсатмаларини бажаришлари лозим. Марказдан узоқлаштирилган федератив давлат шароитида Асосий Қонун самарали ва ихтиёрий ўзини ўзи бошқарувга, маҳаллий органлардан чиқаётган ташаббускорлик ҳаракатларининг турли-туманлигига биринчи даражада аҳамият беради. Шу ҳолатларни ҳисобга олган ҳолда федерация ва ерлар ўзларига юкланган топшириқларни бажаришларига имкон берадиган молиявий таъминот ҳақида ғамхўрлик қиладилар. Маҳаллий ҳокимият органларининг молиявий таъминоти учун масъул бўлган давлат уларга ўз молиявий манбаларини очишларига ёрдам кўрсатади, жамоалар ўз қарорлари асосида бу манбалардан ўзларини молиявий таъминлайдилар. Жамоалар маълум миқдорда ўз мулкларига эга бўлишлари, тижорат ишлари олиб боришлари, олинган даромадларга эгалик қилишлари, чекланган миқдорда қарзлар олишлари мумкин. Бизнингча, бундай амалиёт Ўзбекистонннинг маҳаллий ҳокимият органлари учун ибратлидир. Германиянинг ер тўғрисидаги қонунларига кўра, жамоаларга солиқлар, божлар, бадаллар ва бошқа тўловлар олиш ваколати берилиши тажрибасидан ҳам фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Бу мамлакатдагининг кўпгина жамоаларнинг молиявий аҳволини ўрганиш асосида баъзи тадқиқотчилар ривожланган инфратузилмага ва кучли иқтисодий қувватга эга бўлган «бой» жамоалар иқтисодий, кучсиз бўлган камбағал жамоаларга нисбатан қўшимча маблағлар берилишига камроқ муҳтож бўладилар, деган хулоса чиқарадилар. Шу билан бирга, уларнинг фикрича, шаҳарлар, шаҳар атрофлари ва қишлоқ жойларининг ривожланиш даражалари орасидаги фарқ унчалик катта бўлмаслиги керак, шундагина аҳолининг қишлоқлардан кўчиши ва шаҳарлар аҳолиси ортиб кетишининг олдини олиш мумкин бўлади.

Маҳаллий ҳокимият органлари ўз харажатларини мустақил белгилайдилар. Маҳаллий ваколатли органнинг тегишли Кенгаши ҳар йили маҳаллий бошқарув мақсадларига мўлжалланган бюджет маблағларини харажат қилиш ҳақида қарорлар қабул қилади, даромадлар ва харажатлар соҳасидаги маҳаллий сиёсат принципларини белгилайди. Бюджетнинг маъмурий ижроси учун маъмуриятнинг энг юқори лавозимини эгаллаб турган шахс – бургомистр жавоб беради. Маҳаллий ҳудуднинг жорий бюджет йили учун бюджетни режалаштириш, тасдиқлаш ва ижро қилишни ўз ичига олган бюджет хўжалиги беш йиллик молиявий режага асосланиб, унинг чегараларидан чиқмаган ҳолда олиб борилади. Кенгаш томонидан тузилган инвестиция тадбирларини ва биринчи даражадаги аҳамиятга эга масалаларни назарда тутувчи дастур бу режанинг асосини ташкил қилади. Бундан ташқари, режада ҳар бир йилда мўлжалланган харажатлар ва уларнинг ўрнини тўлдириш имкониятлари ёзиб борилади. Бу режа ҳар йили ўзгариб турадиган ҳақиқий аҳволга мувофиқ тарзда аниқлаштириб борилиши лозим, шунга кўра у мўлжалларнинг очиқ тизимидан иборат. Бу режадаги ёндошувлар ҳар йили маҳаллий бюжетга йўналиш бериб туради. Лекин бу чама ва ёндашувлар ижрочилар учун мажбурий кучга эга эмас, шу сабабли улар ҳуқуқий меъёрлар хусусиятига эга бўлмайди. Юқорида айтилганлар шуни кўрсатадики, чет мамалакатларда режалаштириш рад қилинмайди, балки унга соғлом фикрлаш нуқтаи назаридан ёндошилади. Буни биз назарда тутишимиз лозим. Собиқ Иттифоқнинг парчаланиши шароитида ижтимоий-иқтисодий режалаштиришга кўр кўрона сиғинишдан воз кечилди ва уни ўзини оқлай олмаган ва барбод бўлган тизим сифатида инкор этилди. Шу билан бирга назарда тутишимиз лозимки, қатор мамлакатларда, шу жумладан, Германияда ҳам, маҳаллий харажатларни режалаштириш маҳаллий ҳокимият органларининг мустақил қарорларига аҳамиятсиз даражадагина таянади; молиявий маблағларни сарфлаш соҳасида маҳаллий органлар мажбуриятларининг 90 фоиздан ортиқроғи қонун билан белгиланади.

Маданият ва коммунал хўжалик соҳаларида маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари маблағни сарфлашда мустақил бўлса, ижтимоий эҳтиёжлар учун харажатлар кўп жиҳатдан федерация ва ерларнинг қонунлари билан юридик жиҳатдан белгилаб қўйилган. Маҳаллий ҳокимият органлари фаолиятини таҳлил қилиш натижасида айрим тадқиқотчиларга қуйидаги хулосаларга келдилар: маҳаллий ҳудудий бирликлар давлатчиликнинг назорат ҳуқуқини амалга оширишга қанчалик кўп жалб этилса, улар шунчалик кўпроқ маҳаллий хусусиятлардан узоқлашади ва бутун федерация учун ягона бўлган умумий тенглик мақсадларига томон бурилиб бораверади. Шунинг учун, уларнинг фикрича, ҳамма маъмурий-ҳудудий тузилмалар учун нисбатан тенг бўлган давлат молия таъминоти йўлга қўйилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Америка Қўшма Штатларида маҳаллий ҳокимият органларининг ташкил этилиши айниқса қизиқарлидир. АҚШда бу органлар фақат ҳокимият органлари эмас, балки бошқариш органлари ҳам ҳисобланади. Улар ташкилий жиҳатдан мукаммал бўлиб, муайян мулкка эгалик қиладилар, битимлар тузиш ҳуқуқидан фойдаланадилар. Чет давлатларнинг маҳаллий органларидан фарқли ўлароқ АҚШнинг маҳаллий идоралари бюджетни ва унинг ижроси учун зарур бўлган солиқларни тайинлашда каттагина автономияга эгадирлар. Тадқиқотчиларнинг қайд этишича, коммунал хизмат тизимининг ва у билан боғлиқ мулкнинг ривожланиши ҳамда маҳаллий бошқарув қўлида катта пул маблағларининг тўпланиши маҳаллий бошқарув органларининг ўз мулкига эгалик қилувчи жамоа сифатида майдонга чиқаришларига олиб келади. 50 та штатнинг ҳар бири ўзига хос бирлашган унитар давлат ҳисобланади, чунки штатларнинг ижроия органлари маҳаллий бошқарув органларига нисбатан юқори турувчи бўлиб, уларни назорат қилиш ҳуқуқига эгалар. Маҳаллий ҳокимият органлари штат қонунлари асосида тузилади ва шу қонунларда белгиланган ҳуқуқлардан фойдаланади.

АҚШда ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқини ўрнатишнинг бир нечта шакли қабул қилинган. Бу шаклларнинг энг эътиборлиси шуки, ҳар бир муниципалитет Хартия деб аталадиган махсус қонун ҳужжати асосида тузилади ҳамда ҳуқуқларга эгалик қилади. Лекин махсус хартияларни тузиш, муҳокама қилиш ва нашр этиш кўп вақт сарфлашни талаб қилиши маъмурият фаолиятини қийинлаштириб юборади. Шу сабабли, муниципалитетлар учун намунавий низомлар (статутлар) ни умумий хартия деган ном билан нашр этиш кенг қўлланила бошлади. Муниципалитетларни гуруҳларга ажратиш учун аҳоли сони меъёр қилиб олинади. Штатнинг бир гуруҳдаги ҳамма шаҳарлари бир хил ҳуқуқларга эга. Бу тизимнинг маълум қулайликлар билан бирга жиддий камчиликлари ҳам бор. Чунки уларнинг иқтисодий ва географик шароитлари ҳисобга олинмайди ва тоифаларга бирмунча механик тарзда фақат битта белги - аҳоли сонига қараб муносабатда бўлинади. АҚШда маҳаллий бошқарув органларини ташкил қилиш тизимининг жиддий хусусиятларидан бири маҳаллий ҳокимиятга ўз вазифаларини штат идоралари томонидан расмий назоратсиз ўзини ўзи бошқариш асосида амалга ошириш ҳуқуқи берилганлигидан иборат. АҚШда бундай ўзини ўзи бошқаришнинг конституциявий ва статутли бошқаришдан иборат иккита асосий шакли амал қилади. Конституциявий шаклдаги ўзини ўзи бошқаришда штат билан маҳаллий орган орасидаги муносабатлар конституция қоидаларига асосланади. Иккинчи шаклда бу муносабатлар махсус қонун ҳужжати билан аниқланади, бу ҳолда штатнинг қонун чиқарувчи органи маҳаллий органни ўзини ўзи бошқаришдан маҳрум қилиши мумкин. Ўзини ўзи бошқариш Хартияси асосида амал қиладиган маҳаллий орган, одатда, маҳаллий мансабдор шахсларни тайинлаш тартибини ва вакиллик муддатларини белгилашда, маҳаллий меъёрий ҳужжатларни нашр қилиш тартибини тайинлашда, дам олиш жойларини ташкил қилишда, кўчаларни тозалаш ва ёритиш стандартларини жорий этишда, муниципал хизмат

кўрсатишда ва маҳаллий эҳтиёжларга алоқадор бошқа масалаларда мустақилдир. Маҳаллий бошқариш ва штатларнинг ижроия органлари полиция ҳокимиятини амалга ошириш, санитария, таълим масалаларида ва муниципалитет муассасалари фаолиятини режалаштиришнинг айрим масалаларида фаол ҳамкорлик қиладилар. Штатлар доирасида муниципал бошқаришнинг бир нечта шакли таркиб топган бўлиб, бу шаклларни бошқаришнинг учта асосий турига ажратиш мумкин: 1) мэр-кенгаш; 2) комиссия; 3) кенгаш бошқаруви. Мэр-кенгаш бошқарув шакли XVIII асрда Англиядан олинган эди. Ўша вақтларда округ («бороу») мэр рекордер, олдерменлар ва кенгаш аъзоларидан иборат кенгаш томонидан бошқарилар эди. Бу шахслар округдаги ҳамма ижро, қонун меъёрларини ишлаб чиқиш ва суд ҳокимиятини бирлаштириш билан шуғулланар эди. Кўп шаҳарларда мэрлар аҳоли томонидан сайланар, шаҳар хартиялари мэрликка номзодлар олдига сайлов ҳуқуқларига эга бўлиш ва шу шаҳарда яшаш талабларидан ташқари жиддий расмий талабларни камдан-кам ҳоллардагина қўяр эдилар. Ваколатлари ҳажмига кўра мэрларни «кучсиз» ва «кучлиларга» бўладилар. «Кучли» мэрлар ҳузурида меъёрий ҳужжатлар нашр қилиш, маъмуриятнинг олий вакилларини тайинлаш ва лавозимларидан чақириб олиш ҳуқуқига эга кучли кенгаш амал қилади. «Кучсиз» шаҳар бошқармасининг фақат майда амалдорларини тайинлаш ҳуқуқига эга, унда шаҳар кенгаши қарорларига нисбатан вето ҳуқуқи йўқ, бундай мэрнинг лавозимда бўлиш муддати, одатда, икки йилдан ошмайди. «Кучли» мэрнинг қўлига шаҳарнинг ҳамма даражадаги амалдорларини тайинлаш ва озод қилиш ҳуқуқи берилган, бу масалаларнинг айримларига кам ҳоллардагина кенгашнинг розилиги талаб қилинади. Кенгашнинг ваколат муддати, одатда, тўрт йил. «Кучли» мэрлар шаҳар бюджетини тузиш ва уни кенгашга тақдим этиш ҳуқуқига эга. Бунинг натижасида мэр шаҳар бошқаруви сиёсатининг асосий йўналишларини ифодалаш ва шаҳар кенгашини бу йўналишлардан боришга мажбур қилиш

имкониятига эга. Мэрга шаҳар номидан контрактлар тузиш ҳуқуқи берилган, бу контрактлар шаҳар кенгаши томонидан кам даражада назорат қилинади. Бу эса мэрга турли компанияларга буюртма ва пудратлар тақсим қилишда кенг йўл очади ва шу билан бирга айрим суистеъмоллар эҳтимолини ҳам истисно қилмайди. АҚШ қонунлари мэрларни чақириб олишнинг тўртта шаклини кўзда тутади: кенгаш қарори, сайловчиларнинг овоз беришлари, суд ҳукми, губернаторнинг буйруғи. Муниципал бошқармада кенгашлар, одатда, бир палатали бўлади. Айрим шаҳарларгина, шу жумладан, Нью-Йорк икки палатали Кенгашга эга. Шаҳар кенгашлари аъзоларининг сони, одатда, 30-35 киши бўлади. Кенгашлар ишининг катта қисмига қўмиталар раҳбарлик қилади. Бу қўмиталарнинг раҳбарлари амалда шаҳар бошқармаси департаментларининг бошлиқлари бўлиб қоладилар. Бу, энг аввало, ҳақиқий ҳокимиятга эга бўлмаган шаҳарларда бўлади. Шаҳар ёки бошқа аҳоли пунктини бошқаришнинг иккинчи шакли муниципал комиссиялардан иборат. Комиссиянинг ҳар бир аъзоси шаҳар бошқармаси департаментларидан бирининг фаолияти учун жавобгар. Мэр кўпинча муниципал бошқармадаги иш юритишнинг ташкилотчиси вазифаларини бажаради, комиссия қабул қилган қарорларга нисбатан вето ҳуқуқига эга эмас. Меъёрий қоидалар ишлаб чиқиш ва ижро вазифаларининг битта лавозимга жамланиши комиссиялар фаолиятида назоратсизликни келтириб чиқаради, улар қўлида жуда катта ҳокимиятнинг тўпланиб қолишига олиб боради. XX асрнинг 30-йилларидан муниципал бошқарувнинг кенгаш-бошқарув деб аталадиган шакли ривожлана бошлади. Ягона сайлов округда беш-ўн кишидан иборат таркибда сайланадиган кенгаш, муниципалитет доирасида юқори идора ҳисобланади. Бошқарувчи муниципалитет кенгаши томонидан одатда, тўрт йилгача муддатли сайланади, лекин бу муддатдан илгарироқ чақириб олиниши ҳам мумкин. Бошқаришнинг шундай шаклидан

фойдаланадиган муниципалитетлар сонининг ортиб бораётганлиги техника тараққиёти ва коммунал хизмат даражасининг ўсиши шароитида шаҳар хўжалигининг тепасида ўз олдида турган масалаларни ечишга қодир мутахассисга эга бўлиш эҳтиёжидан келиб чиққан. Бошқарувчи ўзига ёрдамчилар ва департамент раҳбарларини танлайди, улар кенгаш томонидан тайинланади. Шаҳар бошқармасининг қолган лавозимдаги шахсларини бошқарувчининг ўзи тайинлайверади. Бошқарувчи муниципал бошқарманинг барча соҳалари фаолиятини йўналтириб ва мувофиқлаштириб боради, ҳар йилги бюджет лойиҳасини кенгашга тақдим қилади, хўжаликни юритиш бўйича шаҳар кенгашига таклифлар киритади ва унга хўжаликнинг аҳволи ҳақида маълумот беради. У кенгаш мажлисларининг кун тартибини тайёрлайди ва унинг ишида маслаҳат овози билан иштирок этади. Муниципал бошқарма шаҳар типидаги турар жойлар ўрнашган ҳудудда амал қилгани учун, қишлоқ аҳоли пунктларида маҳаллий бошқарув графликлар Кенгашлари ёрдамида амалга оширилади. Уларнинг кўпчилиги маҳаллий аҳоли томонидан тўрт йил муддатга сайланади. Доимий ишловчи графлик кенгаши маъмурий ва судлов ваколатларини амалга оширади, улар қабул қилган қарорлар меъёрий ҳужжатлар кучига эга. Бу кенгаш барча бошқарув органларининг ишига, коммунал хўжаликка, полиция фаолиятига, ёнғиндан сақлаш хизматига раҳбарлик қилади. Графлик кенгашига молиявий соҳада кенг ваколатлар берилган. У солиқларни йиғади, зарур харажатлар қилади, штатнинг махсус қонунларига мувофиқ заёмлар чиқариш миқдори ва шартларини белгилайди. Графлик кенгашининг меъёрий ҳужжатлар қабул қилиш ваколати жамоат тартибини сақлаш, савдо корхоналари ташкил қилиш учун лицензиялар бериш, улар фаолиятини бошқариш, санитария масалалари юзасидан ҳужжатлар қабул қилиш ва шу кабиларга оид соҳаларда айниқса жиддий аҳамиятга эга.

Айни вақтда графлик кенгаши штатнинг ўзини ўзи бошқариш ва маъмурий вакили бўлгани ҳолда штат томонидан назорат қилинади ва ўзи ҳам штат номидан назоратни амалга оширади. Масалан, графлик кенгаши йўлларнинг аҳволи ва уларни қуриш дастурининг бажарилишини, шунингдек қамоқхоналар, госпиталлар, дам олиш жойларининг сақланишини назорат қилади. Графликлар зиммасига сайловларни ташкил этиш учун асосий жавобгарлик юклатилган. Графлик кенгаши айрим мансабдор шахсларни тайинлайди ва уларга штат қонунлари доирасида тайинланган маош миқдорини белгилайди. АҚШда маҳаллий ҳокимият органларига юклатилган ҳуқуқлар, мажбуриятлар ва вазифаларни таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, улар аниқ мақсадларга қаратилган фаолиятни кенгайтиришга имкон берувчи кўпгина ваколатлар билан таъминланган. Шуни эслаш лозимки, совет даврий адабиётида АҚШдаги маҳаллий ҳокимият органлари фаолиятининг ҳуқуқий асослари бир томонлама баён этилган, буржуа демократияси деб номланган тузумнинг айрим заиф жиҳатлари бўрттириб кўрсатилган, унинг «ноизчиллигига, расмий декларатив» характерига асосий эътибор қаратилган эди. Бундай ноҳолисона муносабатга барҳам бериб, АҚШдаги маҳаллий ҳокимият органлари фаолиятини, айниқса унинг ижобий жиҳатларини таҳлил қилиш вақти келди, деб ўйлаймиз. Ривожланган мамлакатлар тажрибаси. Осиё ва Африкадаги кўпгина мамлакатлар мустақилликка эришгач, уларда маҳаллий ҳокимият органлари фаолияти масалалари алоҳида долзарбликка эга бўлиб қолди. Маҳаллий бошқарувни ислоҳ қилишга, қуйи маъмурий-ҳудудий бўғинларга, кўпроқ мустақиллик беришга, давлат ҳокимият тизимини марказдан узоқлаштиришга ўткир эҳтиёж келиб чиқди. Бундай шароитда ривожланаётган мамлакатларнинг раҳбарлари ўз обрўларини мустаҳкамлашга, легал сиёсий жараён доирасида турли партияларнинг фаол иш олиб боришларига йўл очиш учун маҳаллий органларни ташкил этиш ёки ислоҳ қилишни афзал кўрдилар.

Бир қанча тадқиқотчилар кўрсатиб ўтганларидек, Африка, Осиё мамлакатлари мустақилликка эришган дастлабки йилларда ўз давлат механизмларини шакллантиришда собиқ метрополиянинг маҳаллий бошқарув тизимидан нусха кўчиришга ҳаракат қилдилар. Масалан, Африканинг француз тилида сўзлашадиган давлатларида маҳаллий бошқарувни қайта ташкил этиш фақат европалик амалдорларни маҳаллий ходимлар билан алмаштириш ва маҳаллий идоралар таркибига кам аҳамиятли ўзгаришлар киритишдан иборат бўлди. Лекин, миллий давлатчиликнинг ривожлана бориши билан ҳокимиятни марказлаштириш, вакиллик идора усулидан воз кечиш, омманинг сиёсий жараёнда иштирокини чеклаш етакчи йўналиш бўла бошлади. 60-йилларнинг охирида, масалан, тропик Африка давлатларида қоида бўлганидек, маҳаллий тузилмалар автономликни йўқотдилар. Бир партияли тизимлар ҳукм сурган шароитда маҳаллий кенгаш бошлиғи бир вақтнинг ўзида маҳаллий партия ячейкасининг раиси ёки котиби бўлар эди. Аслида, расмий жиҳатдан маҳаллий Кенгашлар мусобақали сайлов ёрдамида сайлансалар ҳам, амалда бу масала ҳукмрон партия танлаган оширадиган номзодларнигина ўтказиб олиш асосида ҳал этиларди. Британиялик айрим давлатшуносларнинг таъкидлашича, Кения, Нигерия, Сьерра-Леоне ва бошқа собиқ инглиз мустамлакаларида миллий бирлашув ва жипслашувнинг кучсизлиги, этник парчаланганлик, маҳаллийчилик ва бир томонламаликнинг кучайиб кетиши, уруғ-қабила бошлиқларининг жиддий таъсири ва давлат қурилиши соҳасида тайёргарлик кўрган ходимларнинг етишмаслиги натижасида давлат тузилишида вакиллар асосидаги давлат бошқарувини тугатиш, маҳаллий органларни давлатга, маъмурий тизимга бирлаштириш йўлидан борилди. Бу мамлакатларда ҳокимиятни марказлаштириш йўли умуммиллий манфаатларга яхшироқ жавоб бериши ҳақидаги тасаввурлар кенг тарқалди, акс ҳолда маҳаллий органлар ўзларининг маҳаллий ишларига ўралашиб қолар ва иш қобилиятлари янада пасайиб, кўпроқ порага сотилувчи бўлиб

қолар эдилар. Бундай қарашлар, муаллифларнинг фикрича, маҳаллий ҳокимиятга солиқларни мустақил йиғиб, уларни асосан ўз эҳтиёжларига ишлатиш ҳуқуқини берар ва ҳукуматнинг турли ҳудудлар ривожланиш даражасини тенглаштириш ва фаровонликнинг маълум умумий стандартларига эришишга қаратилган сиёсати барбод бўлишига олиб келиши мумкин эди. Зўр бериб марказлаштириш, тез орада бу мамлакатларни иқтисодий ва ижтимоий таназзулга олиб келди, чунки маҳаллий тўралар юқори даражада марказлаштирилган тузилмаларни жуда қийинчилик билан бошқарар эдилар. Шунинг учун XX асрнинг 70-йилларидан бошлаб мазкур давлатларда қарорлар қабул қилиш жараёнини бироз марказдан узоқлаштиришга, омманинг сиёсий ҳаётдаги иштирокини кенгайтиришга, сайлаб қўйиладиган маҳаллий органлар ишини фаоллаштиришга ҳаракат қилина бошлади. Ҳокимият ваколатлари округ ва ундан қуйи даражалардаги турли тартибларга аста-секин ўтказила бошлади. Лекин маҳаллий бошқарувнинг озми-кўпми мунтазам тизимлари фақат нисбатан демократик сиёсий тизим ўрнатилган Африка ва Осиёдаги айрим мамлакатлардагина таркиб топди. Лотин Америкасининг қатор давлатларида маҳаллий бошқарув тизими жиддий даражада мунтазам эканлиги билан характерланади. Улар асосан XIX асрнинг биринчи ярмида, бу мамлакатлар давлат мустақиллигига эришганларидан кейин, маҳаллий бошқарувнинг Европа қитъаси учун хос бўлган роман тизими таъсирида таркиб топди. Маҳаллий бошқарув органларининг молияланиши. Ғарбдаги илғор демократик мамлакатларда ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини молиялаш соҳаси кейинги йилларда чуқур ислоҳ этилди. Уларнинг асосий молиявий базалари, бу органларнинг даромадлари давлат бюджетидан бериладиган маблағлардан шаклланиш жараёни давом этди. Муниципал органлар даромадларининг асосий манбаини аҳолидан олинадиган солиқлар ва тўловлар ташкил этади. Тўловларнинг асосий қисмини кўчмас мулкка (уй

эгалари, хўжалик иншоотлари, ер участкаларига) солинадиган солиқлар ташкил этади. Шунингдек, муниципалитетлар мактаб, кенг истеъмол молларига билвосита солиқлар, истисно тариқасида даромад солиқлари олишни ҳам белгилашлари мумкин. Ҳукуматлар томонидан бериладиган ёрдам маблағлари маҳаллий бюджетларнинг 15 фоиздан то 60 фоизгача бўлган қисмини ташкил этади. ГФР асосий қонунининг 106-моддасига биноан даромад солиғи, билвосита ва бевосита солиқларнинг бир қисми жамоаларга ажратилади. Японияда муниципал солиқлар муниципалитетлар бюджетининг 40 фоизини қоплаб, унинг қолган қисмини давлат ажратган ёрдам маблағлари ташкил этади. Францияда маҳаллий ҳокимиятнинг асосий даромадлари манбаини солиқлар, давлат кредитлари ва фоизли қарзлар олиш ташкил этади. Голландия муниципалитетлари даромадларининг 75 фоизи марказий ҳукумат ҳиссасига тўғри келади. Жойлардаги энг муҳим маҳаллий солиқлардан бири автоулов воситаларини бошқаришга бериладиган лицензия учун олинадиган солиқдир. Бу солиқ умумдавлат даражасида ўрнатилган солиққа қўшимча сифатида ундириб олинади. Шунингдек сув манбаларини ифлос қилганлик учун олинадиган солиқлар йиғиладиган маҳаллий органлар даромадларининг сезиларли қисмини ташкил этади. Муниципалитетларда маҳаллий даромадларнинг асосий манбаи мулк солиғи бўлиб, у жойлардаги барча даромадларнинг 95 фоизини ташкил этади. Туризмдан тушадиган ва итлар эгаларидан олинадиган солиқлар ҳам мавжуд. Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари молиявий манбаларидан бири носолиқ даромадлардир. Улар асосан маҳаллий мулкчилик, коммунал хизмат, тижорат фаолияти, кўчмас мулкни сотиш, жарималар, пул тизимларидан иборатдир. Бу носолиқ даромадлар маҳаллий бюджетнинг ўртача 10-25 фоизини ташкил этади. Кўпчилик давлатларда давлат томонидан ажратилган ёрдам маблағларининг ҳажми кўпайиб бормоқда. Масалан, АҚШда маҳаллий

бюджетлар тизимида давлат ёрдамининг ҳиссаси 25 фоизни, Францияда 30- 35, ГФР, Япония, Данияда 40-45, Белгияда 50 фоизни ташкил этади. Кўпчилик мамлакатлардаги ўзини ўзи бошқариш органлари солиқларнинг баъзи турларини тўлашдан озод қилинган. Масалан, Франциядаги ўзини ўзи бошқариш органлари, ижтимоий фойдали фаолият, давлат муассасалари, учтагача ходим ишлайдиган қишлоқ хўжалиги ва кооператив ташкилотлари, ёлланма ишчидан фойдаланмайдиган ҳунармандчилик, хусусий ўқув ютлари, такси ҳайдовчилар, балиқчилар, акушерлар, артистликка доир касблар, кўча савдогарларининг баъзи тоифалари солиқдан озод этилган. Шубҳасиз, чет мамлакатларнинг маҳаллий бошқариш вазифаларини амалга ошириш тажрибасидан фойдаланиш ўринлидир. Лекин бу тажрибадан фойдаланиш ижодий ёндошувни, республикамизда ўзига хос хусусиятларни ҳисобга олишни талаб қилади. МДҲ давлатларида ўзини ўзи бошқариш органларининг шаклланиши ва ривожланиши Мустақил давлатлар ҳамкорлиги (МДҲ) давлатлари ўзини ўзи бошқариш органларининг шаклланиши, ривожланиши турли хилда бўлиб, уларда тарихий, миллий, этник хусусиятлар ўз ифодасини топган. Қозоғистон Республикасида маҳаллий ўзини ўзи бошқариш ғояси асосан қурултой ва йиғин кенгашлари шаклида бўлган. Улар ўша даврда ўзаро келишмовчиликлар оқибатида келиб чиқадиган низоларни бартараф қилиш, ҳарбийларни сафарбар этиш ва жангга ҳозирлаш ҳуқуқига эга бўлган. Ижтимоий муносабатларни тартибга солишда ўз обрў-эътиборларига таянган. Ҳозирги вақтда Қозоғистон Республикасида маҳаллий ўзини ўзи бошқариш соҳаси муаммоли жараённи бошидан кечираяпти, чункн уларда маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари ҳуқуқий асосида ҳали ҳам бирор- бир тўхтамга келингани йўқ. Жумладан, 1993 йил 28 январда қабул қилинган янги Конституцияда маҳаллий ўзини ўзи бошқаришни ҳуқуқий тартибга солувчи бирорта ҳам модда йўқ.

1995 йил 30 августда қабул қилинган янги таҳрирдаги Конституцияда эса маҳаллий ўзини ўзи бошқариш тан олинди, яъни «аҳоли жамият ва давлат ишларини бошқаришда бевосита ҳамда ўз вакиллари орқали иштирок этиш ҳуқуқига эгадирлар. Бундай иштирок этиш ўзини ўзи бошқариш органлари, яъни қишлоқ ва шаҳар маҳаллий жамоалари бўлиб, бунда одамлар бир гуруҳ бўлиб яшашади», деб белгилаб қўйилган. Лекин маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида ҳанузгача қонун қабул қилинмаган. Мазкур қонун лойиҳаси 1995 йил ҳукумат томонидан ишлаб чиқилиб парламентга берилган эди. Демак ҳали ҳуқуқий асос яратилмас экан, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш ҳақида сўз юритиш мушкул ҳисобланади. Қозоқистон Республикасида маҳаллий ўзини ўзи бошқариш район, шаҳар поғонасида тузилган. Тожикистонда маҳаллий ўзини ўзи бошқариш масаласи Конституциянинг «Маҳаллий ҳокимият» деб аталмиш олтинчи бобида ўз аксини топган. Амалдаги қонунчиликка асосан маҳаллий ўзини ўзи бошқариш бевосита посёлка ва қишлоқ миқёсида йўлга қўйилган. Тожикистон Республикасининг «Посёлка ва қишлоқ ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги қонуни 1994 йил 1 декабрда қабул қилинган бўлиб, 7 боб ва 19 моддадан иборатдир. Мазкур қонун ўзини ўзи бошқариш органларининг ташкилий-ҳуқуқий асоси ва тизими ҳамда иқтисодий базасини ва бошқа масалаларни тартибга солувчи нормалардан ташкил топган. Посёлка ва қишлоқларда ўзини ўзи бошқариш органлари «Жамоат» деб номланади. Улар посёлкада «Жамоати шахрак» қишлоқ жойларда эса «Жамоат дехот» деб номланади ва улар давлат органининг жойлардаги бошланғич бўғини ҳисобланади. Жамоатлар ҳудудий принцип бўйича тузилади. Фуқароларнинг маҳаллий ўзини ўзи бошқаришини амалга оширувчи асосий шакл – вакиллар йиғини ҳисобланади.

Шу билан биргаликда Тожикистон Республикасида ҳудудий жамоат ўзини ўзи бошқариш, яъни «маҳалла қўмиталари» мавжуд. Айни вақтда маҳаллий ўзини ўзи бошқариш Россия Федерациясида конституциявий тузумнинг асоси ва халқ ҳокимиятини амалга оширишнинг бир шакли ҳисобланади. Россия Федерацияси Конституциясининг 3- моддасига биноан халқ ўз ҳокимиятини бевосита ёки давлат ҳокимияти органлари ҳамда маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари орқали амалга оширади. Россия Федерацияси Конституциясига асосан 1995 йил 28 августда 154-ФЗ сонли "Маҳаллий ўзини ўзи бошқаришни ташкил қилишнинг умумий принциплари тўғрисида"ги Россия Федерацияси қонуни қабул қилинди. Россия 1996 йили Европа Кенгашига аъзо бўлди, 1998 йили эса маҳаллий ўзини ўзи бошқариш Европа Хартиясини ратификация қилди. Европада маҳаллий ва регионал ҳокимият органлари Конгресси ишида Россия делегацияси ҳам иштирок этади. Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш давлат ҳокимиятидан алоҳида ва у маҳаллий аҳамиятга молик масалаларни ҳал қилишда аҳолига кўмаклашади. Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш айрим ҳолларда давлат органлари ваколатларини амалга оширади ва бу ҳолда керакли воситалар билан таъминланади. Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш давлатдан мустақил ва ўз ваколатларини амалга оширишда турли хил аралашувлардан ҳимояланади. Россия федерацияси маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари уч гуруҳга бўлинади: 1) Аҳоли бевосита доимий истиқомат қиладиган жойлар ҳам ўз навбатида икки гуруҳга бўлинади: шаҳар (шаҳарлар, посёлкалар) ва қишлоқ (қишлоқлар, станицалар, овуллар ва бошқалар). Россия Федерациясида шаҳарлар - 1095тани, шаҳар типидаги посёлкалар-1963 тани, қишлоқ жойлар эса - 24456 тани ташкил қилади; 2) Бирлашган ҳудудлар уюшмаси - районлар (уездлар), қишлоқ окуруглари. Бу кабилар Россия Федерациясида - 186 тани ташкил қилади;

3) Шаҳар ичи муниципал ташкилотлар, яъни шаҳар таркибидаги районлар - 300 дан зиёдрокни ташкил қилади. Маҳаллий ўзини ўзи бошқариш тизимига: а) маҳаллий ўзини ўзи бошқариш вакиллик органлари - яъни аҳоли томонидан сайланадиган вакиллик органлари; б) муниципал ташкилот раҳбарлари-маҳаллий аҳоли ёки вакиллик кенгаш томонидан сайланадиган маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари бошлиқлари; в) бевосита демократия институтлари - маҳаллий референдум, муниципал сайловлар, фуқаролар йиғини, халқнинг ҳуқуқ ижодкорлиги ташаббуси, ҳудудий жамоат ўзини ўзи бошқариш ва бошқалар ҳисобланади. Қирғизистон Республикасида маҳаллий ўзини ўзи бошқаришнинг шаклланиши учун қулай имкониятлар яратилган. Қирғизистон Республикаси Конституциясининг 92-моддасига асосан маҳаллий вакиллик органларининг барча поғонаси маҳаллий ўзини ўзи бошқаришга киради. Қирғизистон Республикасида маҳаллий ҳокимият иккига бўлиниш принципига асосланади, яъни маҳаллий вакиллик органлари ва маҳаллий ижро этувчи органлар. 1992 йил март ойида "Қирғизистон Республикаси маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари ва маҳаллий давлат маъмурияти тўғрисида"ги янги таҳрирдаги қонун қабул қилинди. Мазкур қонунга асосан: • маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари таркибига «маҳаллий кенгашлар, ҳудудий жамоатнинг ўзини ўзи бошқариши, маҳаллий референдумлар, фуқаролар йиғини ва бевосита демократиянинг бошқа шакллари» киради; • Маҳаллий давлат маъмурияти органларига таркибига "Маҳаллий ҳудуддаги ижро этувчи ҳокимият» киради. Қирғизистон Республикасида маҳаллий кенгашлар ва маҳаллий давлат маъмуриятининг қуйидаги ҳудудий поғонаси ўрнатилган: • бирламчи поғонада: овул, посёлка ва шаҳар кенгашлари; • базавий поғонада: шаҳар, район кенгаши ва давлат маъмурияти;

• вилоят миқёсида: вилоят кенгашлари ва вилоят давлат маъмурияти. Бундан кўриниб турибдики, биринчи поғонада ҳокимият маъмурияти мавжуд эмас. Қирғизистон Республикаси номарказлашган бошқарувга ўтиш ислоҳотини амалга оширишга 1994 йил август ойидаги "Қирғизистон Республикасида маҳаллий ўзини ўзи бошқариш ислоҳоти" деб аталган фармон асос яратди ва икки босқичли ислоҳотни амалга ошириш кўзда тутилди. Булар: Биринчи босқич - маҳаллий ўзини ўзи бошқаришни қишлоқ, овул, посёлка ва шаҳарлар миқёсида амалга ошириш; Иккинчи босқич - маҳаллий ўзини ўзи бошқаришни туман ва вилоятлар миқёсида амалга ошириш. Бош Вазир бошчилигида маҳаллий ўзини ўзи бошқаришни ислоҳ қилиш комиссия аъзолари "Қирғизистон Республикасида маҳаллий ўзини ўзи бошқаришни ташкил қилиш асослари тўғрисида"ги Низом ишлаб чиқишди ва бу 1994 йил Президент фармони билан тасдиқланди. Қирғизистон Республикасида аҳолининг 60 фоизи қишлоқ жойларда яшаши сабабли, биринчи навбатда маҳаллий ўзини ўзи бошқаришни ислоҳ қилишни қишлоқ ва посёлка миқёсидан бошлаш зарурлиги белгиланиб олинди. Қирғизистон Республикаси Президентининг "маҳаллий давлат маъмурий идоралари ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари бошлиқларининг роли ва жавобгарлигини ошириш чоралари тўғрисида"ги 1996 йил март ойидаги фармони асосида маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари ва давлат ҳокимияти идоралари ўртасидаги бир қанча ваколатлар чегараланди ва уларга аниқ ваколат ва мажбуриятлар юкланади". 1996 йил қишлоқ ва посёлка кенгашлари қошида янги институт айўл окмоту (қишлоқ бошқаруви) ташкил қилинди. Ушбу ижро этувчи-фармойиш берувчи орган овул кенгашига ўз фаолияти ҳақида ҳисобот бериб туради.

Овул, посёлка ва шаҳар кенгаи раислари мазкур кенгашларда яширин овоз бериш йўли билан сайланади. Айўл окмоту бошлиғи эса шаҳар давлат маъмурияти бошлиғи томонидан туман кенгаши ва овул, посёлка кенгашлари депутатлари билан келишилган ҳолда тайинланади. Овул бошчиси эса маҳаллий аҳолининг фикрини инобатга олган ҳолда айўл окмоту бошлиғи томонидан тайинланади. Ҳозир республикада 431 та жамоатчилик кенгаши, 359 квартал кенгаши, 1569 та уй-жой қўмитаси, 1055 та оқсоқоллар суди, 823 та ветеранлар кенгаши, 8878 хотин-қизлар кенгаши, 649 ёшлар уюшмаси, 965 та жамоат тартибини сақловчи кўнгиллилар ташкил қилинган. Қирғизистон Республикасида яна бир институт - "Ашара" (ҳашар) ташкил қилинган бўлиб, у аҳоли пунктларини ривожлантиришда аҳолининг беғараз ёрдами ҳисобланади.

Похожие

Ўзини ўзи бошқариш асослари

Ўзбекистонда ўзини ўзи бошқаришнинг тарихий назарий асослари

Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи фани

Маҳаллий давлат ҳокимияти ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг конституциявий – ҳуқуқий асослари

Ўзбекистон республикаси халқ ҳокимияти тизимида ўзини ўзи бошқариш