Жиноятларнинг олдини олиш чоралари - Юриспруденция - Рефераты

Жиноятларнинг олдини олиш чоралари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

www.arxiv.uz Жиноятларнинг олдини олиш чоралари Жамиятда давлат қонунийлигини таъминлаш Ўзбекистон Республикаси изчиллик билан ривожланишининг асосий вазифаларидан биридир. Қонунийликка улкан аҳамият берадиган жамият ҳақиқатан демократик, инсонпарвар, адолатли ва ҳуқуқий ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасида жиноят-ҳуқуқий фаолиятнинг тартибини белгилайдиган қонун – Жиноят процессуал кодексидир. Ушбу қонуннинг асосий вазифалари ЖПКнинг 2-моддасида белгиланган. Уларнинг бири – жиноятларнинг олдини олишдир. Жиноятнинг асосий сабабларини, унинг содир этилишига имкон берган шарт-шароитларни аниқлаш терговчи, прокурор ва суд зиммасига юклатилган. Бундан ташқари, турли жиноий қилмишларни албатта аниқлаш, қонунлар бажарилишини назорат қилиш, жиноят сабабларини, у содир этилишига имкон берган шарт-шароитларни аниқлаш керак, чунки бу шахсга айблов қўйиш ҳамда уни суд қилиш асоси ҳисобланади. Жиноятларнинг олдини олиш чоралари доимо муҳим вазифа бўлиб келган. Бу масалага Президент Ислом Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг иккинчи чақириқ олтинчи сессиясидаги маърузасида айниқса катта эътибор берди. Жумладан, Президентимиз «Жиноятчиликнинг олдини олиш, унга қарши курашиш самарадорлиги жазонинг оғирлиги ва шафқатсизлиги эмас, балки биринчи навбатда, қонунни бузган шахснинг жазонинг муқаррарлигини нечоғли англашига боғлиқ 1 эканлигини алоҳида таъкидладилар». Олимлар жиноятларнинг олдини олиш ҳамда унинг чоралари аҳамияти ҳақида ҳам илмий тадқиқотлар олиб боришган 2 . Жиноятларнинг олдини олиш чораларини умумий ва махсус чораларга бўлиш мақсадга мувофиқдир.

www.arxiv.uz Агар умумий чоралар деганда, жиноятнинг содир этилишига имкон берган шарт-шароитларни ўрганиш, шунингдек оила, муҳит ва жамиятнинг ушбу жиноятга таъсир этишини таҳлил этиш тушунилса, махсус чоралар деганда эса ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг жиноятларнинг олдини олиш бўйича чораларини ўрганиш англанади. Жиноятнинг мавжудлиги иккита омил билан белгиланади: 1) уни содир этиш сабаблари ва шарт-шароитлари; 2) жиноят содир этилишига олиб келган вазиятлар. Судьялар, терговчилар, прокурорлар ва тергов органлари ушбу омилларни ўрганиши ва аниқлаши ҳамда улар у ёки бу жиноятнинг содир этилиши билан қай даражада боғлиқлигини аниқлаши шарт. Жиноят процессида жиноят содир этиш сабаблари ва шарт-шароитларини аниқлаш ҳамда белгилаш бўйича бутун процессуал тизим, шунингдек уларнинг олдини олиш бўйича чоралар ишлаб чиқилган. Жиноятларни тўлиқ ва тез очиш, айбдорларни фош этиш ҳамда жазолаш, қонунларни тўғри ва аниқ қўллаш тергов ҳамда суд органларининг асосий фаолияти ҳисобланади. Бошланғич босқичда жиноятларни ҳар томонлама ва тўлақонли очиш натижасида терговчи ҳамда прокурор жиноят содир этилишига олиб келган асосий сабабларни аниқлаши ҳамда бу ҳақда давлат, тергов ва жамоат органларига тақдимнома тарзида маълум қилиши, шунингдек ана шу сабаб ва шарт-шароитларни бартараф қилиш чоралари ҳақида уларни хабардор қилиши керак. Тақдимнома жиноятнинг содир бўлишига сабаб бўлган шарт-шароитларни фош этишга қаратилган. Бундан ташқари, унда жиноятни фош этиш борасида шахснинг юқори даражадаги онги ҳақида айтилади, жамоат бирлашмалари раҳбарларининг эътибори жалб этилади ва ҳоказо. ЖПКнинг 47-бобида белгиланганидек, прокурор тергов органлари томонидан қонунларни тўғри татбиқ қилиш устидан назоратни амалга оширади. Прокурор нафақат терговга раҳбарлик қилади, балки моддий ва процессуал қонунлар тўғри қўлланилишини ҳам назорат қилади. Жиноятни

www.arxiv.uz тадқиқ этиб прокурор, жиноятнинг сабабларини, унинг содир этилишига имкон берган шарт-шароитларни, шунингдек бу шарт-шароитлар тўғри аниқланганлигини ҳамда уларга барҳам бериш чоралари кўрилган- кўрилмаганлигини аниқлайди (ЖПКнинг 384-м. 4-б.). Прокурор жиноятларнинг олдини олиш мақсадида ўзи ёки терговчи орқали зарур чоралар қабул қилинишига эришиши керак. Жиноятнинг сабабларини ва унинг содир этилишига имкон берган шарт- шароитларини бартараф қилиш суриштирувчи, терговчи ва прокурорнинг мажбурияти ҳисобланади, чунки бу нарса, биринчидан, жиноят процессининг вазифаси ҳисобланса (ЖПКнинг 2-моддаси), иккинчидан жиноятнинг тўла, ҳар томонлама ва холисона текширилишида муҳим омил бўлиб хизмат қилади. Шунинг учун ҳам суриштирувчи, терговчи, прокурор жиноятнинг содир бўлишига сабаб бўлган ҳолатларни аниқлашга алоҳида эътибор беришлари ва уни бартараф қилиш чораларини кўришлари лозим. Бу алоҳида хизмат тақдимнома билан расмийлаштирилади. Тақдимнома қуйидаги талабларга жавоб бериши керак: жиноят билан боғлиқ бўлиши; исботланган фактлардан иборат бўлиши; жиноят содир этилган шарт-шароитларнинг тавсифига эга бўлиши; янги жиноятларнинг олдини олиш мақсадида бу шарт-шароитларга барҳам бериш чораларини белгилаши; жиноятларни олдини олиш юзасидан тегишли таклифлар бўлиши шарт. Тақдимнома юридик кучга эга бўлган процессуал ҳужжатдир. Уни бажариш муддати 1 ой. Тақдимнома – жиноятни аниқлаш, очиш, исботлаш ва фош этиш топширилган жавобгар шахснинг хулосаси, натижасидир. 1992 йил 9 декабрда Олий Мажлис томонидан қабул қилинган “Прокуратура тўғрисида”ги Қонунга 2001 йил 29 августда киритилган қўшимча ва ўзгартиришларга кўра суриштирув ва тергов органлари жиноятчиликка қарши кураш институтлари сифатида белгиланган (Мазкур

www.arxiv.uz Қонуннинг 2-боби) 1 . Демак, улар томонидан киритилган тақдимнома жиноят факти бўйича амалий жавоб ҳисобланади. Жамоатчиликка йўналтирилган тақдимнома давлат, жамоат органларига ва бирлашмаларига ҳуқуқбузарликни таҳлил қилишда, уларнинг профилактикасида ёрдам беришга қаратилган. Шу боисдан бу ҳужжат аниқ ва ҳамма учун тушунарли ёзилган бўлиши керак. Тақдимномани таҳлил қилиб, жамоатчилик уни тушуниши ва унинг мақсади ҳамда талабларини тўғри баҳолаши, шунингдек профилактика ишидаги хато ва камчиликларни бартараф этишга янада масъулият билан ёндашиши керак. Тақдимномада жиноятнинг умумий мазмунини кўрсатиш жуда муҳимдир. Жамоатчилик эътиборини жалб этишда бу нарса асосий омил ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг “Тергов органлари фаолиятининг самарадорлигини ошириш, шунингдек прокурор томонидан жиноятчиликка қарши кураш борасида тергов юритилиши ҳамда қонунийлик бажарилиши устидан назорат тўғрисида”ги 1994 йил 13 январдаги буйруғида кўрсатилганки, Ўзбекистон Республикаси прокуратураси, Қорақалпоғистон Республикаси, Тошкент шаҳар, вилоятлар прокуратураларининг бош тергов бошқармаси, бошқармалари ва бўлимлари, транспорт прокуратураси, ҳарбий прокуратура ҳар қандай жиноятни фош этишга, жиноятларнинг олдини олишга, уларнинг барча сабаблари ва шарт-шароитларини аниқлашга ҳамда бартараф этишга бутун кучини йўналтириши керак. Суд иш жараёнида жиноятнинг барча сабаб ва шарт-шароитларини аниқлайди ҳамда шундан кейингина ҳукм чиқариб, барча органлардан бу шарт-шароитларни бартараф этиш учун бор кучни ишлатишни талаб этади. Суд жиноятларни очиш борасида ўзининг фуқаровий бурчини муваффақиятли адо этган фуқаролар, корхоналар, жамоат бирлашмаларининг раҳбарларига нисбатан ҳам тақдирловчи қарор чиқаради. Суднинг барча инстанциялари бу хусусда алоҳида ажрим чиқаради. Биринчи инстанция суди йўл қўйган хато ва камчиликлар ҳамда уларни бартараф этиш йўллари апелляция судида кўрилади. Кассация ва назорат

www.arxiv.uz инстанциялари ҳам бу масалага жуда жиддий эътибор қаратадилар. Суднинг хусусий ажримларига ҳам талаблар қўйилган, жумладан, қарор жиноят иши билан боғланган бўлиши ҳамда фактлар судда исботланиши керак. Хусусий ажрим қуйидаги хусусиятларга эга бўлиши лозим: а) у суд томонидан қонун асосида чиқарилади; б) давлат мажбурлов ҳуқуқига эга; в) процессуал хусусиятга эга. Хусусий ажрим ўз вазифа, мақсад ва талабларига ҳамда ижро этиш тартибига эга. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг “Республика судлари томонидан жиноят ва фуқаролик ишлари бўйича хусусий ажримлар чиқариш суд амалиёти тўғрисида”ги қарорида жиноятларни қандай бартараф этиш ва уларнинг олдини олиш ҳақида, яъни жиноятларга имкон берадиган шарт- шароитлар ҳамда ўз қарорларининг аҳамияти тўғрисида айтилади. Хусусий ажрим ўз моҳиятига кўра қандайдир ҳуқуқий муносабатларни бекор қилиши ёки улардаги қандайдир ўзгаришларга олиб келиши мумкин. Тақдимнома ва хусусий ажрим ўртасида кўп жиҳатдан умумийлик бор: а) иккала ҳужжат бир хил вазифаларни бажаради; б) улар жиноят сабабларини аниқлашни ҳамда унга имкон берадиган шарт- шароитларнинг олдини олишни, уларни бартараф этиш бўйича чоралар кўришни талаб этади; в) жиноятларни очишда фуқаролик бурчини бажариш тўғрисида ҳам уқтиради; г) бир ой мобайнида ижро этилиши керак; д) юридик кучга эга бўлиб, уларнинг ижро этилмаслиги салбий натижаларга олиб келади. Айни вақтда хусусий ажрим мустақил ҳужжат бўлиб, у маслаҳатлашув хонасида қабул қилинади, тақдимномага эса бундай талаб қўйилмаган.

www.arxiv.uz Хусусий ажрим тақдимномага қараганда кўпроқ қоидалардан иборат бўлади. Унинг бўйича прокурор хусусий протест келтириши, норози шахслар эса шикоят бериши мумкин. Хусусий ажрим қуйидаги талабларга жавоб бериши керак: - қонуний, асосланган, адолатли бўлиши; - мантиқан мазмунли, тушунарли ва қатъий таклифлардан иборат бўлиши керак. Бу талаблар ўзаро бир-бирини тўлдиради. Хусусий ажрим чиқаришнинг процессуал тартиби қонунда қатъий белгиланган: а) хусусий ажрим одил судлов акти сифатида фақат суд томонидан қабул қилинади; хусусий ажрим кенг мақсадларда қабул қилинади. Энг муҳими дастлабки терговда йўл қўйилган хато ва камчиликларни ўрганиш ва уни бартараф қилиш юзасидан таклифлар бериш ҳамда суд назоратини амалга ошириш усулларидан бири сифатида одил судлов фаолиятини яхшилашга хизмат қилади (ЖПКнинг 296, 300, 476, 495-м.); б) маслаҳатлашув хонасида мустақил ҳужжат сифатида қабул қилинади ва судья томонидан имзоланади; в) ҳужжатни 10 кун ичида кучга кириш муддати белгиланган. Агар у бажарилмаган тақдирда ҳуқуқий оқибат юзага келади. Шуни назарда тутиш лозимки, хусусий ажрим жамиятнинг диққат марказида бўлади, уни ривожланиш даражаси, савияси турлича бўлган одамлар ўқийди. Бу эса суд органларидан юксак даражадаги тайёргарликни талаб этади. Тўғри ёзилган, фактларни аниқ ва қисқа акс эттирган хусусий ажрим самарали бўлади ва шу боисдан ўзига нисбатан жиддий муносабатни талаб этади. Асосийси, ажримда кўрсатилган қарорларнинг қай даражада бажарилишини назорат қилишдир. Шу муносабат билан тергов ва суд органлари алоҳида дафтарда қуйидаги маълумотларни акс эттириши лозим: бу ҳужжат қачон ва ким томонидан, қаерда ҳамда қандай мақсадда қабул

www.arxiv.uz қилинган, кимга йўналтирилган, жавобни қайд этиш, қабул қилинган чора- тадбирларни ёзиб қўйиш. Агар бундай чоралар етарли бўлмаса, қўшимча чоралар кўрилиши керак.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1 . Резниченко И.М . Основы судебной речи. Владивосток. 1976. 2 . Решетников Ф.М . Правовые системы стран мира. Справочник. М., 1993. 3 . Решетникова И.В . Доказательственное право Англии и США. М., 1999. 4 . Рыжаков А.П. Возобновление уголовных дел по вновь открывшимся обстоятельствам. М., 1997. 5 . Рыжаков А.П . Надзорное производство. М., 1997. 6 . Рыжаков А.П . Образцы процессуальны документов. М., 1997. 7 . Рыжаков А.П . Производство по применению принудительных мер медицинского характера. М., 1997. 8 . Рыжаков А.П . Краткий курс уголовного процесса. Учебное пособие. Информационно-издательский дом. Филин. 1998. 9 . Рыжаков А.П. Субъекты уголовного процесса. 1996. 10 . Саркисянц Г.П. Законный представитель несовершеннолетнего обвиняемого в суде. Ташкент. 1985. 11 . Саркисянц Г.П. Процессуальное положение защитника. Ташкент. 1967. 12 . Саркисянц Г.П . Переводчик в советском уголовном процессе. Ташкент. 1974.

Похожие

Меҳнат низоларини олдини олиш бўйича судларнинг фаолияти

Гиёҳванд воситалари билан боғлиқ жиноятларнинг тергови

Жиноят процессуал мажбурлов чоралари

Конфликтларни олдини олишнинг юридик усуллари

Фарзандликка олиш