Жиноят содир қилиш босқичлари - Юриспруденция - Рефераты

Жиноят содир қилиш босқичлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

131.5 KB

Жиноят содир қилиш босқичлари Режа: 1. Жиноят содир қилиш босқичлари тушунчаси. 2. Жиноятга тайёргарлик кўриш босқичи. 3. Жиноятга суиқасд қилиш босқичи. 4. Тамом бўлган жиноятлар.

Жиноят ижтимоий хавфли қилмиш сифатида жиноятчининг у ёки бу қасди муайян вақт (жиноий ниятнинг пайдо бўлишидан бошлаб токи уни тўлиқ амалга ошириш ва жиноий мақсадга еришишгунга қадар бўлган давр) оралиғида амалга ошириладиган ҳаракат(ҳаракацизлик) сифатида тушинилади. Жиноятнинг тамом бўлганлигини аниқлаш содир этилган жиноят таркибига боғлиқ бўлади. Жиноят содир этиш босқичлари – бу қасддан жиноят содир этишнинг муайян босқичи бўлиб, жиноятга тайёргарлик кўриш, жиноятга суиқасд қилиш ва тамом бўлган жиноятларда ифодаланади. А.С.Якубовнинг фикрига кўра, жиноят содир этишнинг дастлабки босқичи қасднинг шаклланиш босқичи ҳисобланди. Жиноят содир этиш босқичи сифатида қасднинг шаклланиши ва аниқланиши: биринчидан, жиноятни жиноий бўлмаган қилмишлардан ажратиш имконини беради; иккинчидан, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг профилактик фаолияти самарадорлигига кўмаклашади. Ижтимоий хавфлилик нафақат тамом бўлган, балки тамом бўлмаган жиноятларнинг ҳам асосий белгиларидан бири ҳисобланади. Бу жиноятлар учун жавобгарлик белгилаш орқали қонун шахснинг ҳуқуқ ва еркинликларини, мол-мулкини, жамоат тартиби ва хавфсизлигини, Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий тузуми ва қонун ҳимоясида бўлган бошқа обйектларни ҳимоя қилади. Барча жиноий қилмишларда ҳам жиноятга тайёргарлик кўриш босқичи мавжуд бўлмайди. Жиноят еҳтиёцизлик орқасида, жумладан, ҳаракацизлик билан жиноятлар содир этилганида, жиноятга тайёргарлик ва суиқасд босқичлари мавжуд бўлмайди. Бироқ айрим жиноятларда ҳаракацизлик орқали жиноятга суиқасд қилиниши мумкин. (Масалан, онанинг ўз чақалоғини ўлдириш мақсадида овқатлантирмаслиги).

Жиноятга тайёргарлик кўриш ва суиқасд қилиш дастлабки ёки тугалланмаган жиноий қилмишда ифодаланади. Бу қилмишларнинг тугалланган жиноятдан унда Махсус қисм моддасида кўрсатилган жиноят белгилари тўлиқ бажарилмайди: обйектив томонни ифодаловчи белгиларнинг тўлиқ бажарилмаслиги ёки ижтимоий хавфли оқибатнинг йўқлиги билан фарқ қилади. Тугалланган жиноятларда қилмишнинг жиноийлигини ифодаловчи барча белгилар мавжуд бўлади. Тамом бўлмаган жиноят учун жавобгарлик масаласи, шахснинг жиноий фаолияти ўзига боғлиқ бўлмаган ҳолда жиноятга тайёргарлик кўриш ёки суиқасд қилиш босқичида тўхтатилган бўлсагина вужудга келади. Жиноятга тайёргарлик кўриш ва суиқасд учун жавобгарликка тортиш учун жиноят қасддан бўлиши керак. Эгри қасдда жиноят содир этишнинг ушбу икки босқичи бўлмайди. Чунки жиноятга таёргарлик кўриш ва суиқасд қилишда шахснинг жиноят содир этиш истаги натижага еришишга қаратилган онгли ва мақсадли ҳаракатлардан иборат бўлади. Масалан, одам ўлдиришга суиқасд қилиш фақат тўғри қасд билан содир этилади, қачонки шахс ўлим юз беришини англаган ва истаган бўлгандагина суиқасд бўлиши мумкин. Жиноятга тайёргарлик кўриш ва суиқасд қилиш фақат тўғри қасддан содир этилган жиноятларда мавжуд бўлади. Эгри қасд билан содир этилган жиноятларда еса жиноятга таёргарлик кўриш ва суиқасд қилиш боқичлари бўлмайди. Жиноятчи жиноий оқибат юз беришини хоҳламаган ҳолда жиноятга тайёргарлик кўриши ёки суиқасд қилиши мумкин емас. Бундай ҳолларда жиноий оқибат унинг ҳаракат ишнинг мақсадини ташкил қилмайди. Жиноятнинг қасддан содир этилиши ҳар икки босқич учун ҳам зарурий белги ҳисобланади. Жиноятга тайёргарлик кўриш ва суиқасд қилиш ҳар қандай жиноий оқибатнинг юз беришини истисно этади. Айнан жиноий оқибатнинг юз бермаганлиги тамом бўлган ва тамом бўлмаган жиноятлар ўртасидаги фарқни белгилаб беради.

Жиноятга тайёргарлик кўриш жиноят содир этиш учун шартшароитларни яратишда ифодаланади. Жиноятга суиқасд (ҳаракат билан, алоҳида ҳолларда ҳаракацизлик билан) бевосита жиноятни содир этишга қаратилган бўлиб, жиноятнинг обйектив томони амалга оширилади, аммо у жиноятчига боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра охирига етказилмайди. Тамом бўлган жиноятда жиноят таркибининг барча белгилари мавжуд бўлади. Дастлабки иккита босқич- жиноятга тайёргарлик ва суиқасд жиноят ҳуқуқи назариясида “тахминий жиноий ҳаракат” тушунчаси асосида бирлаштирилган Шахснинг ҳаракатида тамом бўлмаган жиноят белгиларининг мавжудлиги обйектив ва субйектив белгилар билан чэгараланган. Шунингдек,, жиноятни содир этиш босқичлари жиноят турларига ҳам боғлиқ бўлади. Жиноятни содир этиш босқичи жиноятчининг аниқ жиноий тажовузни амалга оширишга қаратилган жиноий қасддир. Жиноятни содир этиш босқичлари қатор обйектив белгилари билан фарқланади. Жиноятга тайёргарлик кўриш моддий таркибли жиноятларга хос бўлиб, бу жиноятнинг содир этилиш шаклига боғлиқдир. Бу қоида жиноят содир этишнинг иккинчи босқичи, яъни жиноятга суиқасд қилишга ҳам тўлиқ тааллуқлидир. Ҳаракат орқали амалга оширилувчи формал таркибли жиноятга суиқасд бу жиноятнинг обйектив томони: а) мураккаб, яъни бир қанча ҳаракатлардан иборат бўлса; б) давомли ҳаракатларда ифодаланади. Жиноят ҳуқуқи назариясига кўра жиноятга ҳаракацизлик орқали ҳам тайёргарлик кўрилиши мумкин. Амалиётда еса бундай ҳолатлар учрамайди, чунки буни исбот қилиш жуда қийин, унинг хавфлилик даражаси еса жуда паст. Жиноят содир этиш босқичлари бир-биридан обйектив белгилар – жиноий ҳаракатнинг тугаш вақтига кўра фарқланади. Бу ўринда тажовузнинг тамом бўлиш вақтига кўра фарқ қилувчи моддий ва формал таркибли жиноятларни фарқлаш лозим бўлади.

Баъзи амалиёт ходимлари ва назариётчилар агар формал таркибли жиноят ҳаракат орқали содир этилган бўлса, унга суиқасд қилиш мумкинлигини таъкидлайдилар. Бу ҳолат жиноят обйектив томонининг бошланиш вақти билан тугалланиш вақти ўртасида муайян вақт ўтганида аҳамиятга эга. Бунга пора бериш жинояти мисол бўла олади. Мансабдор шахс билан бўлган келишувга кўра пора берувчи мансабдор шахсга порахўрлик жиноятнинг предмэти -катта миқдордаги пул суммасини почта ёки телэграф орқали юборади. Пора бериш предмэти юборилганидан бошлаб уни олгунгача бўлган вақт оралиғида жиноятга суиқасд қилиниши мумкин. Бунга фирибгарлик жинояти ҳам мисол бўла олади. Фирибгарга жабрланувчи учинчи шахс орқали мулкий ҳуқуқини ўтказади. Мулкий ҳуқуқ учинчи шахсга ўтказилган вақтдан бошлаб, фирибгар уни қабул қилиб олгунига қадар бўлган вақт оралиғида жиноятга суиқасд қилинади. Жиноий оқибатнинг келиб чиқиши жиноятнинг учинчи, охирги босқичини ифодалайди. Моддий таркибли жиноятлар обйектив томоннинг зарурий белгиси бўлган оқибат келиб чиққач, жиноят тамом бўлган ҳисобланади. Жиноятнинг оқибати-тажовуз обйектига етказилган турли: моддий, жисмоний, руҳий, сиёсий, ижтимоий зарарларда ифодаланади. Зарарнинг хусусияти ва миқдори Жиноят кодексида белгиланади. Шунинг учун қонун талабидан келиб чиқиб жиноятнинг тамом бўлган ёки бўлмаганлигини белгилаш мумкин. Амалиётда жиноятнинг учала босқичини ҳам амалга ошириш зарур бўлмаган ҳолатлар ҳам мавжуд. Баъзи ҳолларда шахс жиноятга фақат тайёргарлик кўради ва шу босқичнинг ўзида жиноий ҳаракат тугайди. Баъзан жиноятга суиқасд қилади, яъни ўзига боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра қилмишини охирига етказа олмайди. Учинчисида шахс жиноят таркиби белгиларини тўлиқ содир этади. Агар шахс жиноятга тайёргарлик кўриб(қурол тайёрласа), сўнг жабрланувчини пойлаб унга ўқ узса, аммо ўқ тэгмаса, қилмиш одам ўлдиришга суиқасд деб баҳоланади. Агар ўқ тэгиб

шахс ўлса, жиноят тамом бўлган ҳисобланиб, олдинданги икки босқични ҳам қоплаб кэтади. Жазо тайинлашда жиноят содир этилишининг ҳар бир босқичини аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Чунки, улар қилмишнинг ижтимоий хавфлилигини белгилайди. Умумий қоидага кўра суиқасд тайёргарлик кўришдан, тамом бўлган жиноят еса суиқасддан хавфлироқдир. Бу жиноятнинг қайси босқичда тугалланганлигига қараб оғирроқ жазо тайинланишини англатади. Жиноятнинг ҳар бир босқичи алоҳида квалификацияни талаб қилади, бу айбдорнинг қилмишни тўғри англаб олиш, унинг хавфлилик даражасини белгилаш учун керак бўлади. Жиноят кодекси Махсус қисми моддасига мувофиқ жиноятга тайёргарлик кўриш ёки унга суиқасд қилиш учун худди тамом бўлган жиноятга хос бўлган жазо тайинланган. Тамом бўлмаган жиноят учун жавобгарлик асоси Жиноят кодекси 25-моддаси 1, 2- қисмларида назарда тутилган жиноятга тайёргарлик ёки жиноят содир қилишга суиқасд қилганлик таркибининг мавжудлигидир. Шунинг учун мазкур босқичларда узилган жиноятни ҳуқуқий баҳолаш учун Умумий қисм нормаларига мурожаат қилинади. Ундаги умумий асосларнинг жами тамом бўлмаган жиноят учун жавобгарликнинг ҳуқуқий нэгизини ташкил этади. Шундай қилиб жиноятга тайёргарлик кўришнинг ва суиқасд қилиш босқичларини баҳолашда Жиноят кодекси Умумий қисминг 25моддаси, шунингдек,, Махсус қисмдаги бундай тамом бўлган жиноят учун назарда тутилган жавобгарлик қўлланилади. Жиноятга тайёргарлик кўриш. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 25-моддаси 1-қисмида жиноятга тайёргарлик кўриш тушунчаси берилган бўлиб, унга кўра: “Шахснинг қасддан қилинадиган жиноятни содир этиш ёки яшириш учун шарт-шароит яратувчи қилмиши ўзига боғлиқ бўлмаган ҳолатларга кўра содир этилиши бошлангунга қадар тўхтатилган бўлса, бундай қилмиш жиноятга тайёргарлик кўриш деб топилади. Жиноятга тайёргарлик кўриш субйектив томондан фақат тўғри қасд билан амалга оширилади. Жиноятга тайёргарлик кўриш орқали шахс ўз ҳаракатининг

ижтимоий хавфлилигини, бу ҳаракатлари орқали ўзига жиноят содир этиш учун шароит яратаётганлигини англайди. Суиқасддан фарқли равишда Жиноят кодекси Махсус қисмида кўрсатилган ижтимоий хавфли қилмишни содир этиш ушбу босқичда ҳали бошланмаган бўлади. Жиноятга тайёргарлик босқичининг қуйидаги обйектив белгилари мавжуд: 1) қилмишнинг бевосита жиноят содир этиш учун шарт-шароит яратишга қаратилган бўлиши; 2) жиноятни яшириш учун шарт-шароит яратувчи фаолиятнинг мавжуд бўлиши; 3) шахсга боғлиқ бўлмаган ҳолда жиноят содир этишнинг жиноятнинг бошлангунига қадар тўхтатилиши. Жиноят содир этиш учун шарт шароит яратиш дэганда, жиноят қуроли ёки воситаларини излаш, тайёрлаш, жиноят содир этиш вақти ва шароитини аниқлаш, жиноят содир этишга ҳалақит бериши мумкин бўлган тўсиқларни бартараф этиш, шерикларни ёллаш, жиноий гуруҳ тузиш ва жиноят содир этишга қаратилган бошқа ҳаракатлар тушунилади. Тайёргарлик жараёнини батафсил баён қилиш анча қийин, шу сабабли қонун чиқарувчи жиноятни содир этиш учун кўриладиган тайёргарликнинг барча турларини “шарт-шароит яратиш” тушунчасига киритади. Тайёргарликнинг дастлабки иккита обйектив белгиси муқобил аҳамиятга эга. Тайёргарлик келгусида жиноят содир этиш учун шарт-шароит яратишга, шунингдек,, бундан кейин жиноятни яширишга ёки айни бир вақтнинг ўзида унисига ҳам, бунисига ҳам қаратилган бўлиши мумкин. Жиноятга тайёргарлик кўриш қонун билан қўриқланадиган бирор обйектга бевосита хавф туғдирмайди ва шу белгиси билан у жиноятга суиқасд қилишдан фарқ қилади. Жиноятга тайёргарлик кўриш жиноятни содир этишни осонлаштириш мақсадида амалга ошириладиган фаол ҳаракатлардан иборатдир. Жиноят содир этиш учун амалга ошириладиган ҳаракатлар икки хил бўлади: бири жиноят таркибининг елементи бўлса, иккинчиси жиноят

содир этилишини таъминловчи актдир. Бу икки ҳаракатнинг мавжудлиги шахсни жиноий жавобгарликка тортиш учун асос бўлади. Бу ҳаракатлар жиноят содир этишга ёки жиноятни яширишга ёрдам берувчи ҳаракатлардан иборат бўлиши мумкин. Жиноят содир этиш босқичи сифатида тайёргарлик фақат аниқ бир жиноят содир этиш учун тайёргарлик кўрилгандагина мавжуд бўлади. Бунда субъйект жиноятни охирига етказишига ишонади. Агар шахс ҳар еҳтимолга қарши, масалан, бирон-бир қилмишни амалга ошириш қуроли ёки воситасини тайёрлаши ёки олиши жиноят содир этиш босқичи сифатида баҳоланмайди. Баъзи ҳолларда шахснинг бундай ҳаракати мустақил жиноят таркибини ташкил қилиши мумкин. Масалан, қасддан одам ўлдириш мақсадида ўқотар қуролдан фойдаланиш учун унга қонунга хилоф тарзда эгалик қилса, айбдор Жиноят кодекси 247-моддасидаги алоҳида жиноят таркиби бўйича жиноий жавобгарликка тортилади. Жиноят қуроли дэганда амалиётда ҳам, назарияда ҳам бевосита унинг ёрдамида жиноят содир этиладиган, яъни жиноят обйектив томонини тўлиқ ёки қисман амалга оширувчи предмэт тушунилади. Бунга ўқотар қуроллар, пичоқ, қилич, найза мисол бўла олади. Жиноятни содир этиш воситаси еса қилмишнинг содир этишлишини осонлаштиради. Масалан, қалбаки ҳужжат, мол-мулкни талон тарож қилиш воситаси бўлиши мумкин. Бундан ташқари айни бир предмэт баъзи бир жиноятлар учун қурол, баъзи бир жиноятлар учун восита бўлиб хизмат қилиши мумкин. Масалан, жабрланувчининг мулкини ўғирлаш мақсадида унга уйқу дорини бериб ухлатиб қўйилса, бу жиноят содир этиш воситаси бўлади. Аммо шу доридан одам ўлдириш мақсадида фойдаланиш ҳам мумкин. Бундай ҳолатда бу жиноят содир этиш қуроли деб топилади. Жиноятга тайёргарлик кўриш жиноят содир этиш учун иштирокчиларни излашда ҳам ифодаланади. Масалан, келишув битимини тузиш, қўрқитиш, жиноятни содир этишса, бойиб кэтишларига ишонтириш, жиноий йўл билан топилган бойликни бўлишишни таклиф қилиш ва ҳоказолар.

Келишув – бу камида икки кишининг жиноят содир этишга ёки жиноят изини яширишга қаратилган битими. Масалан, бир киши жиноят содир еца, иккинчиси жиноят изларини йўқотади. Келишув икки хил: жиноят содир этишга ёки уни яширишга қаратилган бўлиши мумкин. Жиноятга тайёргарлик кўришга қаратилган қилмишларни йўналишига кўра икки гуруҳга бўлиш мумкин: 1. Жиноят содир этишга шарт-шароит яратувчи қилмишлар. 2. Жиноятни яширишга қаратилган қилмишлар. Жиноят содир этишга шароит яратувчи ҳаракатларга: жиноят қуролини қидириш, тайёрлаш, мослаш, келишиш ва бошқаларни киритиш мумкин. Жиноят содир этиш қуроли ёки воситаларини қидириш қонуний йўл билан (ўт қўйиш мақсадида бензин сотиб олиш), шунингдек,, ғайриқонуний йўл билан (ўғирлик йўли билан ўқотар қуролни эгаллаш) амалга оширилиши мумкин. Қурол ёки воситаларни жиноят содир этишга мослаштириш – биронбир предмэтга муайян шакл бериш, қайта ишлаш каби ҳарактлардан иборатдир. Жиноят содир қилиш ёки уни яширишга қаратилган ҳаракатлар кўп бўлиб, уларнинг барчасини бир вақтнининг ўзида кўриб чиқиш мумкин емас, шунинг учун қонун чиқарувчи қонунда унинг умумлашган шаклини қўллайди. Субъектив томондан тайёргарлик кўриш фақат тўғри қасддан содир этилади. Еҳтиёцизлик орқасидан содир этиладиган жиноятларга тайёргарлик кўриш мумкин емас. Тайёргарлик онгли равишда амалга оширилган мақсадли ҳаракат бўлиб, бу босқичда жиноятни содир этишга бўлган қасд амалга оша бошлайди. Шахс ўз ҳаракати билан жиноятни содир этишга ёки уни яширишга тайёргарлик кўраётганини англайди. Жиноятга тайёргарлик кўриш жиноят содир қилишдан ижтимоий хавфли оқибат юз бериши билан фарқ қилади.

Жиноятга тайёргарлик кўришни баҳолашда бу жиноятни содир этишнинг дастлабки босқичи айбдорга боғлиқ бўлмаган ҳолда тугатилганлигини ҳисобга олиш лозим. Кўпчилик ҳолларда жиноятга тайёргарлик кўриш ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар томонидан шу босқичнинг ўзида тўхтатилади. Баъзи ҳолларда шахс жиноят содир этиб бўлмаслигига, жиноий ҳаракатни амалга оширишнинг имкони йўқлигига (жиноят содир этиш қуроли ёки воситасининг яроқсизлиги, иштирокчиларнинг жиноят содир этишдан бош тортиши) ишонч хосил қилади. Жиноятга тайёргарликнинг айбдорга боғлиқ бўлмаган асосларга кўра узилиб қолганлиги тергов органи ходимлари томонидан исботланади. Обйектив томонни бажаришгача бўлган хатти-ҳаракатнинг узилиб қолиши, жиноятни тайёргарлик босқичидаёқ тугалланганлигини аниқлаш уни суиқасд қилишдан ажратиш имконини беради. Айнан жиноий ҳаракатнинг жиноят обйектив томонининг фактик жиҳатдан ижро этилгунга қадар узилиб қолиши жиноятга тайёргарлик кўрилганлигини аниқлаш учун асос бўлади. Агар шахс жиноятга тайёргарлик кўриш босқичида бошқа бир жиноятни содир этган бўлса, бунда унинг ҳар бир жинояти алоҳида-алоҳида квалификация қилинади. Масалан, шахс босқинчилик жиноятини содир этиш учун қуролга эга бўлиш мақсадида қурол ўғирласа, бунда унинг жинояти ўғрилик ва босқинчилик жиноятига тайёргарлик кўриш деб топилади. Жиноятга суиқасд қилиш Суиқасд - бу жиноятни содир этишнинг иккинчи босқичи бўлиб, жиноятни содир этишга ва ижтимоий хавфли оқибатга еришишга қаратилган, жиноятнинг обйектив томонини ифодаловчи онгли ҳаракат бўлиб, шахсга боғлиқ бўлмаган ҳолатларга кўра тугатилади. Суиқасдда тайёргарлик босқичидан фарқли равишда жиноят содир этиш учун шароит яратилмасдан, балки уни содир этишнинг бевосита бошланиши бўлиб, жиноят қонуни билан қўриқланадиган обйектга тажовуз қилинади ва зарар етказиш хавфи вужудга келади. Қонунга хилоф бўлган ижтимоий хавфли қилмишни содир этиш хавфи ёки ижтимоий хавфли оқибатнинг юз

бериши реал бўлиб қолади. Аммо жиноят шахсга боғлиқ бўлмаган ҳолатларга кўра охирига етказилмайди. Бошқача қилиб айтганда, суиқасд бу қасддан содир этилган жиноятнинг тугалланмай қолиши ёки айбдор истаган оқибатнинг рўй бермаслигидир. Шундай қилиб, суиқасд ўзида бевосита жиноят содир этишнинг бошланишини ифодалайди. Бу босқичда қонун ҳимоясида бўлган обйектга бевосита тажовуз қилинади, аниқ бир жиноятнинг обйектив томони амалга оширилади. Суиқасдда шахс қонун билан қўриқланадиган обйектни реал хавф остида қолдиради, лекин обйектив ва субйектив сабаблар натижасида жиноий оқибат юз бермайди. Масалан, қасддан одам ўлдириш мақсадида жиноятчи жабрланувчига заҳар беради, лекин модданинг зарарсизлиги туфайли жиноий оқибат юз бермайди. Шунинг учун ҳам суиқасднинг ижтимоий хавфлилик даражаси тамом бўлган жиноятнинг ижтимоий хавфлилик даражасига яқин туради. Жиноят ҳуқуқи назариясида суъиқасд объектив ва субъектив белгиларга эга, дейилади. Кўпчилик мутахассислар суиқасднинг учта объектив белгиси мавжудлигини таъкидлайдилар. Биринчи навбатда суиқасд жиноят содир этишга қаратилган ҳаракат(ёки ҳаракацизлик)ни ифодалайди. Суиқасд бу бевосита жиноят содир этишга қаратилган ҳаракат(ҳаракацизлик)дир. Айни шу ҳаракат(ҳаракацизлик) жиноятни амалга оширишга қаратилган бўлади. Айбдор аниқ бир обйектга тажовуз қилиб, уни зарар етказиш хавфи остида қолдиради, баъзи ҳолларда унга зарар етказади ҳам. Бу белгининг асосий мазмуни Жиноят кодекси Махсус қисм моддасида ифодаланган жиноят обйектив томонининг қисман бажарилиши (Масалан, ўғрилик жиноятини содир этиш мақсадида шахснининг уйга кириши, қулфни бузиши)да ифодаланади. Ўқ отиш қуролидан одам ўлдиришга суиқасд бўлганлигини аниқлаш учун, қуролдан ўқ отилган ёки отилмаганлигини аниқлаш лозим бўлади. Онанинг ўз чақалоғини ўлдиришга суиқасд қилганлигини билиш учун чақалоқнинг овқатлантирилганлиги ёки аксини аниқлаш керак бўлади.

Кўпчилик ҳолларда суиқасд ҳаракат (қасддан одам ўлдириш мақсадида заҳар бериш) орқали амалга оширилади. Шу билан бир қаторда баъзи бир ҳолларда ҳаракацизлик (масалан, онани ўз чақалоғини ўлдириш мақсадида уни емизмаганлиги) ҳам суиқасдни амалга ошириш шакли бўлиши мумкин. Бундан ташқари суиқасдда жиноят охирига етказилмайди. Суиқасд шу белгиси билан тамом бўлган жиноятдан фарқ қилади. Тамом бўлган жиноятдан фарқли равишда суиқасдда жиноятнинг обйектив томони жиноят содир этаётган шахсга боғлиқ бўлмаган ҳолатларга кўра ўзининг тўлиқ белгиларига эга бўлмайди. Бу белги асосан обйектив томондан жиноий оқибатнинг йўқлигида ифодаланади. Масалан, шахс ўқ отиш қуроли ёрдамида одам ўлдириш жиноятини содир этмоқчи бўлади, аммо қуролнинг отмаганлиги сабабли шахс ўлмай қолади. Бу ўринда жиноят субйектив жиҳатдан тугалланган, лекин уни фактик жиҳатдан тугалланмаганлиги уни тамом бўлган жиноятдан фарқлаш имконини беради. Тамом бўлган жиноятни суиқасддан фарқлашда, айбдорнинг жиноий ҳаракати бошланишидан то жиноий оқибат юз бергунга қадар қанча вақт ўтганлиги аҳамиятга эгадир. Агар жиноий оқибат муайян вақт ўтгандан сўнг юз берса (масалан, жабрланувчини ўлдириш мақсадида унга суиқасд қилиб оғир тан жароҳати етказса ва жабрланувчи бир неча кундан сўнг вафот еца), қилмиш тамом бўлган жиноят деб баҳоланади. Қонунга кўра оқибат айбланувчининг қасддан қилган ҳаракати туфайли юз берганида, орадан қанча вақт ўтишидан қатъи назар, жиноят тамом бўлган деб ҳисобланади. Моддий таркибли жиноятларда суиқасд жиноят обйектив томонининг зарурий белгиси бўлган ижтимоий хавфли оқибатнинг юз бермаслигида ифодаланади. Оғир тан жароҳати етказиш мақсадида айбдор лезвия билан жабрланувчига тажовуз қилади, аммо лезвия жабрланувчи камарининг темир қисмига тэгади ва натижада оғир тан жароҳати етказилмайди ва жиноий оқибат келиб чиқмайди. Шуни назарда тутиш керакки, суиқасд деб топиш учун ҳар доим ҳам обйектга зарар етказилиши талаб этилмайди. Қатор

ҳолларда жиноят қонуни билан қўриқланадиган ижтимоий муносабатларга зарар етказилади. Масалан, катта суммадаги пулни ўғирлаш мақсадида айбдор сейфни очади, аммо у йерда оз миқдордаги пул суммаси бўлади. Бундай ҳолларда қилмиш тамом бўлган жиноят емас, балки кўп миқдордаги пулни ўғирлашга суиқасд, деб квалификация қилинади. Формал таркибли жиноятларда суиқасд жиноят таркибини ташкил қилувчи барча ҳаракатларнинг тўлиқ бажарилмаслигида ифодаланади (масалан, пора берувчи мансабдор шахснинг қаршилигига қарамасдан, пора предмэтини унинг столи устида қолдиради). Суъиқасд жиноят таркибининг зарурий белгиси жиноий оқибат рўй бермаганида аҳамиятга эга бўлади. Шу ўринда суиқасднинг жиноят содир этишнинг бошқа босқичларидан фарқловчи қуйидаги белгиларини кўриш мумкин. Суиқасд субъйектга боғлиқ бўлмаган ҳолатларга кўра жиноий оқибат юз бермаган ҳолдагина аҳамиятга эга бўлади. Субъйект жиноят содир этиш учун ўзига боғлиқ бўлган барча ҳаракатларни бажаради, аммо исталган оқибат юз бермайди. Суъиқасднинг обйектив томонини ифодаловчи учинчи белги жиноятнинг шахсга боғлиқ бўлмаган ҳолда тугалланмай қолишидир. Бу белги жиноятга тайёргарлик кўришга ҳам хосдир. Бу ҳолатлар турлича бўлиши мумкин (масалан, калитнинг яроқсизлиги туфайли ешикнинг очилмаслиги). Жиноятнинг тамом бўлишига тўсқинлик қилган турли ҳолатларга: уларнинг ҳар бири жиноятчининг хоҳишига боғлиқ бўлмаган ҳолатларга кўра вужудга келиши хосдир. Айнан шу белги суиқасднинг юқорида кўрсатилган обйектив белгиларини бирлаштириб, уни жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтишдан фарқлаш имконини беради. Жиноятни содир этишдан ихтиёрий қайтишда шахсда жиноятни охирига етказиш учун барча шарт-шароит мавжуд бўлади. Масалан, айбдор ўғрилик жиноятини содир этиш мақсадида автомобил топа олмаганлиги ҳақида хабар бергач, шериги жиноятни охирига етказа олмайди. Агар айбдор ўзи хоҳиши

билан жиноий фаолиятини тўхтаца, бунда жиноятни содир этишдан ихтиёрий қайтиш деб топилади. Субъектив томондан, суиқасд фақат тўғри қасддан содир этилади. Жиноятга тайёргарлик кўриш босқичи каби суиқасд ҳам жиноятни амалга оширишда қасднинг амалга оширишга қаратилган босқичи ҳисобланади. Айбдор жиноят содир этаётганида уни охирига етказишга ҳаракат қилади. У ўз ҳаракати билан аниқ бир жиноятни содир этаётганини, жиноят обйектив томонининг бир қисмини бажараётганини англайди, ижтимоий хавфли оқибат юз беришини билади (моддий таркибли жиноятларда) ва жиноятни охирига етказишни истайди. Суиқасдда шахснинг ҳаракати жиноий мақсадни амалга оширишга қаратилган бўлиши керак. Масалан, номусга тэгиш жиноятида зўрлик ишлатиш жиноий мақсадга еришиш воситаси бўлади, агар зўрлик шу мақсадда ишлатилмаса, бу жиноят содир этишга суиқасд деб баҳоланмайди. Агар шахс бирор аниқ мақсадни кўзлаб ҳаракат қилса-ю, унинг ҳаракати натижасида бошқа оқибат келиб чиқса, шахснинг мақсади қандай оқибатга еришишга қаратилган бўлса, у ўша жиноятга суиқасд қилишда айбланади. Масалан, шахс жабрланувчининг соғлиғига оғир шикаст етказиш мақсадида уни урса, лекин бунинг натижасида унга ўртача оғир шикаст етказилса, бу оғир шикаст етказишга суиқасд деб топилади. Жиноят кодексида суиқасднинг турлари кўрсатилмаган. Жиноят ҳуқуқи назариясида суиқасд тамом бўлган ва тамом бўлмаган суиқасдга ажратилган. Бундан ташқари, яроқсиз объектга тажовуз деб номланувчи суиқасднинг тури ҳам мавжуд. Аммо суд практикасида суиқасднинг бу тури аҳамиятга эга бўлса-да, унга еътибор берилмайди. Мутахассислар ўртасида суиқасдни турларга бўлиш мезони масаласида ягона фикр йўқ. Уларнинг баъзилари субйектив, баъзилари обйекти], яна бошқа бирлари еса иккали мезоннинг бир вақтнинг ўзида мавжуд бўлиши, яъни аралаш мезон турлари мавжуд дея таъкидлайдилар.

Субйектив мезон тарафдорлари, суиқасднинг тури айбдорнинг жиноят содир этиш босқичини қандай баҳолашига боғлиқ бўлади, дейдилар. Обйектив мезон тарафдорлари еса, суиқасд Жиноят кодекси Махсус қисми моддасида назарда тутилган қилмишнинг фактик жиҳатдан содир этилганлигига қараб тамом бўлган ёки тамом бўлмаган турларга бўлиш мумкинлигини таъкидлайдилар. Аралаш мезон тарафдорлари еса, жиноятни фактик жиҳатдан содир этилиши ва унинг айбдор томонидан баҳоланишини қайд этадилар. Аралаш мезон тарафдорларининг фикри анча асослидир, аммо айбдор томонидан жиноятни баҳолаш ва қилмишнинг фактик жиҳатдан содир этилганлиги ҳар доим ҳам мос келавермайди. Масалан, ўзлаштириш жиноятини яшириш мақсадида, омбор мудири омборхонага ўт қўяди. Бироқ олов ўчиб, омборхона ёнмай қолади. Бундай ҳолатда айбдор жиноятни охирига етказиши учун қўшимча ҳаракат қилиши лозим бўлса-да, лекин жиноятни тамом бўлиши учун барча ҳаракатларни амалга оширганлигига ишонади. Тамом бўлмаган суиқасдда жиноятчи жиноятнинг тамом бўлиши учун зарур бўлган ҳаракатларни ўзига боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра охирига етказа олмайди. Масалан, шахс ўғрилик қилиш мақсадида уйга киради, барча бойликларни олиб чиқиб кэтиш учун тайёр қилиб қўйганида, тўсатдан уйнинг эгаси келиб қолиб уни тутиб олади. Тамом бўлган суиқасдда еса, шахс жиноятни содир этиш учун зарур бўлган барча ҳаракатларни амалга оширади, лекин ўзига боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра жиноят тамом бўлмайди ва жиноий оқибат юз бермайди. Тамом бўлган суиқасднинг ўзига хос хусусияти шундаки, жиноятчи ўзи томонидан жиноятни охирига етказиш учун ҳеч қандай қўшимча ҳаракат ёки куч талаб этилмаслигига ишонч хосил қилади. Бунда айбдорга боғлиқ бўлмаган ҳолатларга кўра жиноий оқибат рўй бермайди. Қасддан одам ўлдириш мақсадида, айбдор жабрланувчига ўқ узади, лекин ўқ тэгмайди ёки унга тан жароҳати етказади; худди шу мақсадда қўшнисини заҳарлади, аммо шифокорларнинг саъй-ҳаракати билан жабрланувчининг ҳаёти сақланиб

қолади. Суиқасднинг тамом бўлган ва тамом бўлмаган турларга бўлиниши қонунни қўллашда катта аҳамиятга эга. Чунки: биринчидан, тамом бўлган суиқасднинг ижтимоий хавфлилиги тамом бўлмаган суиқасдга нисбатан юқори; иккинчидан, суиқасднинг икки турга бўлиниши жиноятни охирига етказиш масаласини ҳал қилишда муҳим аҳамиятга эга; учинчидан, жазо тайинлашда еътибор берилади; тўринчидан, жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтиш масаласини аниқлашда катта аҳамиятга эга. Жиноят ҳуқуқида баъзи бир назариётчилар суиқасднинг учинчи тури - яроқсиз суиқасд ҳам мавжуд, деб ҳисоблайдилар. Бу ўз навбатида яроқсиз обйектга (предметга) суиқасд ва яроқсиз восита билан суиқасд қилишга бўлинади. Яроқсиз обйектга (предметга) суиқасд қилиш шахснинг хатоси туфайли жиноят қонуни билан қўриқланадиган обйектга зарар етказилмаслигида ифодаланади. Бунда шахс жиноят обйектига нисбатан емас, балки предмэтига нисбатан хато қилади. Шахсни ўлдириш мақсадида яроқсиз қуролдан ўқ узиш, айбдор томонидан заҳар деб ҳисобланган, лекин зарарсиз бўлган кукуннни шахсга бериш бунга мисол бўла олади. Юқоридаги мисоллардан суиқасдни яроқсиз суиқасд деб ҳисобаш қийин. Яроқсиз суиқасдда шахс жиноятни тугатиш мақсадида аниқ бир обйектга тажовуз қилади, аммо хатога йўл қўйганлиги туфайли ўз мақсадига ериша олмайди. Яроқсиз восита билан суиқасд қилиш суиқасднинг яна бир тури ҳисобланади. Бунга ҳам юқоридаги мисолларни келтириш мумкин. Яроқсиз обйектга суиқасд қилиш жиноят содир этиш воситаси умуман яроқсизлиги ва ундан белгиланган мақсадда фойдаланиб бўлмаслиги билан фарқланади. Жиноятни содир этишдан ихтиёрий қайтиш. Жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтиш тушунчаси ва унинг ҳуқуқий белгилари 1994-йилги Жиноят кодекси 26-моддаси ва 30-моддаси 5қисмида ифодаланган. Жиноят кодекси 26-моддаси 1-қисмига мувофиқ шахс

жиноятга тайёргарлик кўриш ҳаракатларини ёки бевосита жиноят содир этишга қаратилган ҳаракатларини охирига етказиш мумкинлигини англаган ҳолда тўхтаца, шунингдек,, жиноий оқибат келиб чиқишини англаган ҳолда шундай оқибат келиб чиқишининг олдиндани олса, жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтиш деб баҳоланади. Жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтиш фақат жиноятга тайёргарлик кўриш ва суиқасд қилиш босқичида, яъни жиноят тамом бўлмаган ҳолда юридик аҳамиятга эга. Қонунда қайси ҳолларда жиноятдан ихтиёрий қайтиш мумкинлиги белгилаб қўйилган. Жиноят кодекси 26-моддаси 1-қисмига кўра: а) шахс томонидан тайёргарлик кўриш ҳаракатларини тўхтатиш; б) жиноятни содир этишни тўхтатиш; в) жиноий оқибат келиб чиқишининг олдиндани олиш жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтиш деб ҳисобланади. Шахснинг жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтганлик учун жиноий жавобгарликка тортилмаслиги асослари ҳуқуқий адабиётларда турлича кўрсатилган. Жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтиш орқали қилмишнинг ва шахснинг ижтимоий хавфлилиги йўқолади. Н.С. Тагансевнинг фикрига кўра: «... жиноий ҳаракат ихтиёрий равишда тўхтатилганда унинг обйектив ва субектив белгилари, жавобгарликнинг ҳуқуқий асоси шунингдек,, шахснинг ижтимоий хавфлилиги йўқолади» . Н.Ф Кузнецованинг фикрига кўра шахсни жиноий жавобгарликка тортмасликнинг асоси, жиноят таркибининг йўқлиги ҳисобланади. Жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтган шахснинг ҳаракатида унинг хоҳишига боғлиқ бўлмаган ҳолда жиноятга тайёргарлик кўриш ва суиқасд қилиш, шунингдек,, тамом бўлган жиноятнинг белгилари мавжуд бўлмайди. Жиноят кодексининг иккинчи бўлим, олтинчи боби (тамом бўлмаган жиноятлар)га жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтиш ҳақидаги модда киритилган. В.Ф Карауцев қонундаги бундай ҳолатни баҳолаб, жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтиш институти амалий жиҳатдан тамом бўлмаган жиноятларни баҳолашда катта аҳамиятга эга, дейди.

Ихтиёрий қайтишнинг асосий ҳуқуқий ўзига хос томони жиноий оқибат ва жавобгарликнинг вужудга келмаслигидир. Масалан, шахс одам ўлдириш жиноятини содир этиш мақсадида ўқ отиш қуролини тайёрлайди, бироқ одам ўлдириш жиноятини содир этишдан ўз хоҳишига кўра ихтиёрий қайтади ва жиноят қуролини йўқотади. Бунда шахс одам ўлдириш ёки ғайриқонуний равишда қурол тайёрлаганлиги учун жиноий жавобгарликка тортилмайди. Шахснинг хоҳиши жиноят қонуни билан қўриқланадиган ижтимоий муносабатларга зарар етказмайди ва шунинг учун ҳам у жиноий жавобгарликка тортилмайди. Шунинг учун ҳам Жиноят кодекси 26-моддаси 2-қисмида жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтганлик учун жавобгарлик белгиланмаслиги кўрсатилган. Жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтилган деб топиш учун: 1) шахсда жиноятни охирига етказиш имкони борлиги; 2) жиноий оқибат юз беришини англаган ҳолда унинг олди олинган бўлиши керак. Жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтиш иккита ўзига хос белгига эга: биринчиси- жиноят содир этишдан қайтишнинг ихтиёрийлиги; иккинчиси- жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтишнинг қатъилиги. Ихтиёрийлик дэганда шахснинг бошланган жиноий ҳаракатни ўз хоҳиши билан ҳеч қандай ташқи таъсирларсиз охирига етказиш имкони борлигини англаган ҳолда тўхтатиши тушинилади. Бундай қайтишнинг мотиви турлича(уялиш, фарзандлари тақдири ҳақида ўйлаш, диний еътиқоди, жабрланувчига раҳми келиши ва бошқалар), шунингдек,, қариндош ва дўстларининг маслаҳатларига кўра натижасида бўлиши мумкин. Ихтиёрий қайтишнинг муҳим шартларидан бири бу шахснинг жиноятни давом эттириш ва якунига етказишга имкони борлигини англашидир. Бундай ҳолатларсиз, шахс агар ўзига боғлиқ бўлмаган ҳолатларга кўра жиноятни якунига етказа олмаса ёки уни содир этишга қодир бўлмаса, уни жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтиш сифатида баҳолашга асос бўлмайди. Масалан, агар шахс қасддан одам ўлдиришга ҳаракат қилса, лекин атрофда

одамларнинг борлиги, қуролнинг яроқсизлиги туфайли қилмишни содир этмаса, бу ихтиёрий қайтиш ҳисобланмайди. Демак, жиноят содир этиш учун имкониятнинг йўқлиги ихтиёрий қайтиш ҳисобланмайди, балки жиноятчи жиноий ҳаракатни тўхтатишга мажбур бўлади. Жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтиш қатъи бўлиши керак. Қатъилик жиноят содир этаётган шахснинг жиноят содир этиш фикридан қайтиши ва ўзининг жиноий ҳаракатини тўхтатишидир. Ихтиёрий қайтишда вақт жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтган ҳолларда аҳамиятга эга бўлмайди. Бу икки белгига кўра жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтиш деб ҳисоблаш учун: биринчидан, жиноятни охирига етказиш имкони мавжудлиги; иккинчидан, жиноий оқибатнинг олди олинган бўлиши керак. Шахснинг жиноятни охирига етказиш имкони борлигини англаши шуни ифодалайдики, у жиноятни охирига етказиш учун барча имкониятларга, жиноятни амалга ошириш учун барча қурол ва воситаларга эга бўлади ва буни билади. Ихтиёрий қайтиш жиноий оқибат юз бергунга қадар, яъни тайёргарлик ва суиқасд босқичида бўлган бўлиши лозим. Жиноят кодексида жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтишнинг иккита тури белгиланган бўлиб, улардан бири жиноятнинг обйектив томони содир этилгунга қадар бўлган барча ҳаракатлар, иккинчиси, обйектив белгиларига кўра бир-биридан фарқ қилувчи ҳаракатлардир. Ихтиёрий қайтишнинг бу икки тури обйектив белгиларига кўра бирбиридан фарқ қилади, бироқ ҳар икки тур учун умумий бўлган: а) жиноий ҳаракатни ёки жиноий оқибат юз беришини тўхтатиш; б) ихтиёрий қайтиш; в) қайтишнинг қатъилиги каби белгиларга эгадир. Жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтишнинг пассив кўриниши моддий ва формал таркибли жиноятларда бўлиши мумкин. Бу ўринда енг муҳими

шахснинг тайёргарлик ҳаракатини бошлаганлиги ёки жиноят обйектив томонини бажаришга киришганлиги ва жиноятни тўлиқ содир этмаслиги ҳисобланади. Ихтиёрий қайтишнинг биринчи тури пассив бўлиб, жиноий фаолият жиноятга тайёргарлик кўриш ва суиқасд қилиш босқичида тугайди. Жиноят содир этишга тайёргарлик кўриш босқичида ихтиёрий қайтиш одатда пассив ҳаракат орқали амалга оширилади. Масалан, жиноятга тайёргарликни тўхтатиш. Шунингдек,, ихтиёрий қайтиш актив ҳаракат билан ҳам амалга оширилиши мумкин (масалан, жиноят қуролини йўқотиш, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига тайёрланаётган жиноят ҳақида хабар бериш). Ихтиёрий қайтишнинг иккинчи тури еса шахс томониидан содир этилган жиноят оқибатининг олдиндани олишга қаратилган ҳаракатдир. Тамом бўлмаган суиқасд босқичидаги ихтиёрий қайтиш ҳам ҳаракацизликда ифодаланади. Шахс жиноятнинг обйектив томонини амалга оширишни бошлаган ҳолда, уни охирига етказмасдан тугатади. Масалан, жиноятчи ўғрилик жиноятини содир этиш мақсадида уйнинг қулфини бузади, аммо уйда хонадон эгаларининг борлигини кўриб жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтади. Тамом бўлмаган суиқасд актив ҳаракат орқали ҳам амалга оширилиши мумкин. Масалан, она ўз чақалоғини ўлдириш мақсадида уни овқатлантирмай қўяди, лекин кейинчалик бунинг олдиндани олиш мақсадида зарур чораларни кўради. Шахс жиноятни жиноятни тавсифловчи ташқи таъсир остида емас, балки ўзининг ички ишончига асосан содир этмайди. М.Ҳ.Рустамбойев ва Қ.Пайзуллайевнинг фикрларига кўра, тамом бўлган суиқасдда ихтиёрий қайтиш бўлиши мумкин емас. Улар ўз фикрларини қасддан одам ўлдириш жинояти мисолида кўриб чиқиб шундай дейдилар, шахс одам ўлдиришга суиқасд қилган бўлса, у содир этиб бўлинган ҳаракатни бартараф эта олмайди. Баъзи бир олимларнинг фикрига кўра: “Тамом бўлган суиқасдда ихтиёрий қайтиш, баъзи жиноятларда, қайсики, жиноят содир этиш билан унинг оқибати келиб чиқиши оралиғида муайян вақт бўлган ва ушбу вақт оралиғида

шахс жиноий оқибатнинг олдиндани олиши мумкин бўлган жиноятларда мавжуд бўлишини таъкидлайдилар”. Жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтиш субйектив томондан қасддан содир этилган жиноятларда мавжуд бўлади. Масалан, жиноятчи уй ичида одамлар ухлаётганлигини билган ҳолда уйга ўт қўяди. Унинг уйга ўт қўйишга бўлган муносабати тўғри қасддан, ичкарисидаги одамларнинг ҳаётига бўлган муносабати еса эгри қасддан бўлади. Чунки уй ичидаги одамлар оловдан қочиб ўлмай қолиши ҳам мумкин. Агар шахс жиноят содир этишдан ихтиёрий қайца, ҳам тўғри қасддан, ҳам эгри қасддан содир этилиши мумкин бўлган жиноятдан ихтиёрий қайтиши мумкин. Жиноят кодекси 30-моддаси иштирокчиликда содир этилаётган жиноятлардан ҳам ихтиёрий қайтганлик учун жавобгарликни истисно этади. Ташкилотчи, далолатчи ёки ёрдамчи ихтиёрий равишда жиноят содир этишдан қайтиб, жиноятнинг олдиндани олиш учун зарур бўлган ўзига боғлиқ барча чораларни ўз вақтида кўрса, у жиноятда иштирок этганлиги учун жавобгар бўлмайди. Бу қоидадан иштирокчиларнинг жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтиши якка шахснинг жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтишидан кескин фарқ қилади: биринчидан, қонунда ташкилотчи, далолатчи ва ёрдамчига жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтганлик учун жавобгарликдан озод этиш учун муайян шартлар назарда тутилган. иккинчидан, қонунда жавобгарликдан озод қилиниши мумкин бўлган иштирокчилар доираси чэгараланган, яъни фақатгина далолатчи, ташкилотчи ва ёрдамчи жиноий жавобгарликдан озод қилиниши мумкин. учинчидан, улар томонидан жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтиб, жиноятнинг олдиндани олиш учун ўзига боғлиқ бўлган барча чоралар кўрилган бўлиши зарур.

Тамом бўлган жиноят. Жиноятни тамом бўлган деб топиш учун, Жиноят кодекси Махсус қисми тэгишли моддасида назарда тутилган аниқ бир жиноятнинг барча белгилари (обйект, обйектив томон, субъйект, субйектив томон) содир этилган бўлиши лозим. Модданинг диспозициясида кўрсатилган обйектив томоннинг барча белгилари ва субйектив томон (қасд ёки еҳтиёцизлик) тўлиқ мавжуд бўлганда жиноят тамом бўлган деб топилади. Жиноятнинг тамом бўлган вақтини аниқлаш учун ҳар бир ҳолатда унинг тугалланган вақтини билиш лозим. Бу жиноят қонунида белгиланган аниқ бир жиноят таркибига боғлиқ бўлади. Моддий таркибли жиноятларда Жиноят кодекси Махсус қисми моддасида кўрсатилган оқибат келиб чиққан бўлиши лозим. Баъзи бир жиноятларда унинг тамом бўлган вақтини аниқлаш қийин. Жиноят белгисини ташкил қилувчи оқибатнинг келиб чиққанлиги ва айбдорнинг қасди айни шу оқибатни келтириб чиқаришга қаратилганлиги еътиборга олинади. Агар қасд қилинган оқибатдан бошқа оқибат келиб чиққан бўлса (масалан, шахс қасддан одам ўлдириш мақсадида жиноят содир этса, аммо баданга оғир шикаст етказса). Бундай ҳолатда жиноят содир этишга суиқасд бўлади. Формал таркибли жиноятлар учун еса, жиноий оқибат юз берган ёки юз бермаганлигидан қатъи назар, Жиноят кодекси Махсус қисми моддасида назарда тутилган, ижтимоий хавфли қилмиш содир этилиши билан жиноят тамом бўлган ҳисобланади. Масалан, ҳақорат қилиш жиноятида шахснинг шаъни, қадр-қимматини камситувчи ҳаракатлар содир этилган вақтдан бошлаб жиноят тамом бўлган ҳисобланади. Баъзи жиноятларда оқибатнинг юз бериши билан емас, балки шундай оқибатнинг юз бериш хавфи остида қолдириш билан жиноят тамом бўлган ҳисобланади. Масалан, таносил ёки ОИЦ касаллигини тарқатиш жиноятида била туриб бошқа шахсни таносил касаллигини юқтириш хавфи остида қолдирилган вақтдан бошлаб жиноят тамом бўлган ҳисобланади(Жиноят кодекси 113-модда, 1-қисм). Жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтишни чин

кўнгилдан пушаймон бўлиш, яъни шахснинг ўз айбига иқрор бўлиб, жиноятни фош этишга ёрдамлашган фаол хатти-ҳаракатидан фарқлай олиш лозим: Биринчидан, бу икки тушунча бир-биридан юридик табиатига кўра фарқ қилади. Яъни жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтишда жиноятнинг ижтимоий хавфлилик, ҳуқуққа хилофлилик ва жазога сазоворлик белгилари мавжуд емаслиги сабабли жиноий жавобгарликни истисно қилувчи ҳолатлардан бири ҳисобланади. Чин кўнгилдан пушаймон бўлиш еса жиноятнинг барча белгиларига эга бўлиб, қуйидагиларда намоён бўлади: а) жазони йенгиллаштирувчи ҳолат(Жиноят кодекси, 55-модда, 1-қисми); б) шахсни жиноий жавобгарликдан озод қилиш учун асос(Жиноят кодекси, 66-модда); в) шахсни жиноий жазодан озод қилиш учун асос(Жиноят кодекси,71-модда). Иккинчидан, ихтиёрий қайтиш жиноят тамом бўлгунга қадар амалга оширилиши мумкин, чин кўнгилдан пушаймон бўлиш еса жиноят содир этилганидан кейинги хулқ-атвор ҳисобланади. Учинчидан, жиноят содир этишдан ихтиёрий қайтиш ҳам пассив, ҳам актив шаклда содир этилиши мумкин. Чин кўнгилдан пушаймон бўлиш еса фақат актив ҳаракат орқали содир этилади.

Похожие

Бир неча жиноят содир этилганда қилмишни квалификация қилиш

Иштирокчиликда содир этилган жиноятларни квалификация қилиш

Ўлим жазосини бекор қилиш босқичлари

Бир неча жиноят содир этганлик учун жазо тайинлашнинг айрим муаммолари

Жиноят таркибининг объектив белгиларига кўра қилмишни квалификация қилиш