Жиноят-ижроия ҳуқуқининг асосий қоидалари, фан тушунчаси, предмети ва тизими - Юриспруденция - Рефераты

Жиноят-ижроия ҳуқуқининг асосий қоидалари, фан тушунчаси, предмети ва тизими

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

30.248046875 KB

Жиноят-ижроия ҳуқуқининг асосий қ оидалари, фан тушунчаси, предмети ва тизими. Жиноят ижроия қ онунчилиги Режа: 1. Жиноят-ижроия ҳуқуқининг асосий қ оидалари, фан тушунчаси, предмети ва тизими. 2. Жиноят ижроия қ онунчилиги 3. Жиноят-ижроия ҳуқуқининг принциплари

Жиноят – ижроия ҳуқуқи фани тушунчаси.. Жиноят – ижроия ҳуқуқи фани предмети. Жазоларни ижро этиш вақтида юзага келадиган ижтимоий муносабатларни тартибга солишнинг ўзига хос хусусиятлари. Жиноят – ижроия ҳуқуқининг Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқ тизимида тутган ўрни. Жиноят – ижроия ҳуқуқи фани ва унинг жиноят ҳуқуқи, жиноят процессуал ҳуқуқи, педагогика, психология ва криминология фанлари билан алоқадорлиги МДҲ чет давлатлар ва Ўзбекистон Республикаси Жиноят-ижроия қонунчилиги ривожланиш тарихи. Жиноят – ижроия ҳуқуқи қонунчилиги принциплари. Маҳкумни ахлоқан тузатиш. Жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ қилиш жараёнида жиноят ижроия ҳуқуқи фани олдида турган вазифалар. Маълумки, Ўзбекитон Республикасининг 1997 йил 25 апрелда қабул қилинган Жиноят-ижроия кодекси (ЖИК) мустақил Ўзбекистон Республикасида нафақат жиноий жазоларни, балки бошқа ҳуқуқий таъсир чораларини хам ижро этишнинг ҳуқуқий асосини яратиб берди ва айнан шундай қонун-қоидалари билан илгариги жазони ижро этиш қонунчилигидан тубдан фарқ қилади. Аввалги (1970 йил 24 июндаги) Ахлоқ тузатиш меҳнат кодексида жиноий жазоларнинг фақат ахлоқ тузатиш билан боғлиқ бўлган жазоларнинггина ҳуқуқий асоси назарда тутилиб, жиноий жазоларнинг ахлоқ тузатиш ишлари назарда тутилмаган бошқа жазо турлари турли хилдаги ҳуқуқий актлар билан тартибга солинар эди. Лекин жиноий жазоларнинг бошқа ахлоқ тузатиш ишлари билан боғлиқ бўлмаган бир неча турлари хам мавжуд эди. Янги ЖИК жиноий жазоларнинг барча турларини, шу билан бир қаторда жазо билан боғлиқ бўлмаган бошқа ҳуқуқий таъсир чораларини ҳам ижро этиш қоидаларини белгилаб берди. Ўзбекистон Республикаси ЖИКнинг предметини ЖКнинг 43-моддасида назарда тутилган жазо тизими ва тарбиявий ҳамда тиббий йўсиндаги мажбурлов чоралари ташкил этади.

Жиноят-ижроия қонунчилиги Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Жиноят-ижроия кодекси, Жиноят кодекси ва юқорида зикр этилган асосий меъёрий ҳужжатларга мувофиқ қабул қилинадиган бошқа қонун ҳужжатларидан ташкил топади. Жиноят-ижроия қонун ҳужжатлари: - жиноий жазони, бошқа жиноят-ҳуқуқий таъсир чораларини ижро этиш принциплари, тартиби ва шартларини; - маҳкумларнинг ҳуқуқий мақомини; - маҳкумларни ахлоқан тузатиш воситалари ҳамда уларни қўллаш тартибини; - маҳкумларни жазони ўташдан озод қилиш тартибини; - жазони ижро этувчи муассаса ва органлар фаолияти тартибини; - маҳкумларни ахлоқан тузатишда давлат ҳ окимияти ва фуқаролар ўзини-ўзи бош қ ариш органларининг, корхона, муассаса, ташкилотларнинг, жамоат бирлашмалари ва фуқароларнинг иштирокини белгилайди. Жазоларини ижро этишда ҳокимият, ўзини-ўзи бош қ ариш органлари ва жамоат ташкилотлари ҳ ам иштирок этади. Бу ҳ олат жиноят-ижроия ҳуқуқи фанида жиноят-ижроия ҳуқуқий муносабатлари дейилади. Жиноят-ижроия ҳуқуқий муносабатлари давлат номидан жазо ва бош қ а жиноят ҳуқуқий таъсир чораларини ижро этувчи орган ёки муассаса ва иккинчи тарафдан суднинг ҳ укми ёки уни ўзгартирувчи ажрим қарори, жазодан озод килувчи махсус авф фармони кўлланган шахс ўртасида вужудга келади. Бу ҳуқуқий муносабатлар негизида ахлоқан тузатиш муносабатлари намоён бўлади. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-ижроия қонунчилигини ЖИК ва жазоларни ижро этишнинг бош қ а ҳуқуқий асослари ташкил этади. Ўзбекистон Республикасининг 2003 йилдаги янги қў шимча ва ўзгартиришлар киритилган ЖИКида жазоларни ижро этиш борасидаги

бир қ анча қ оидалар ҳ аракатдан тўхтатилди ёки янги қонунчиликка мослаштиришни та қ озо этди. Жиноят-ижроия қонунчилиги махбусларнинг жазоларни ў таш ва тугалланиш ҳ олатлари шартларини, ма ҳ кумларни ахлоқан тузатиш воситаларини, орган ва муассасалар фаолияти устидан текширув олиб борувчи назорат органларининг тартиб-қоидаларини белгилайди. Зеро, ма ҳ кумларни ахло қ ан тузатиш масаласи ҳ ар бир жазонинг ўзига хос хусусиятларида акс эттирилади. Ахло қ ан тузатиш масаласи ҳ ар бир жазода белгиланганидек, ани қ вазифаларни бажариш ор қ али амалга оширилади. Бу ҳ ар бир жазони тартибга солувчи тартиб-қоидаларда ифодаланади. Бу вазифалар ҳ ар бир жазо ижросини таъминлашда ўзига хос хусусиятларга эга. Масалан, жарима жазосини ижро этишда давлат ва жамият манфаатлари ҳ имоя қ илинади ҳ амда ма ҳ кум учун маълум ҳуқуқ ва манфаатлар берилади. Ма ҳ кумга берилган ҳуқуқ ва бурчлар унинг ахлоқан тузалишига қ аратилади. Масалан, ма ҳ кумлар билан тарбиявий ишларнинг олиб борилиши, турли хилдаги бадиий, спорт ва касб- ҳ унарга оид бўлган тўгаракларнинг ташкил қ илиниши ва ҳ оказо. Жиноят қонунчилигининг ошкоралиги содир этилиши мумкин булган жиноятларнинг олдини олишни ўз олдига вазифа қ илиб қў йган. Амалдаги жиноят қонунчиликларида ма ҳ кумларни ахлоқан тузатиш вазифаси уларни тарбиялаш ва қ айта тарбиялашдан иборат. Ҳ атто, юртбошимиз И.А.Каримов ҳ ам ўз нут қ ларида жазоларни ижро этувчи муассасалар жазоларни ижро этиш билан бо ғ ли қ ҳ аракатларни амалга оширибгина қ олмасдан, балки тарбия ўчо ғ и сифатида намоён бўлишини таъкидлаб ўтган эдилар. Жиноят содир этган шахсларни ҳ ар доим ҳ ам биз тарбиясиз шахс дея олмаймиз. Бундай шахсларнинг ахло қ и бузилган шахслар дейиш т ўғ риро қ бўларди, назаримизда. Жиноят-ижроия ҳуқуқи қонун нормаларида ҳ ам ахло қ ан тузалганлик тушунчаларини кўришимиз мумкин. Масалан, муддатидан илгари жазодан озод қ илиш, турли хилдаги қў шимча имтиёзлар бериш ва ҳ оказо.

Жиноят-ижроия ҳуқуқининг ма қ сади ма ҳ кумни ахло қ ан тузатиш, унинг жиноий фаолиятини давом эттиришга тўс қ инлик қ илиш ҳ амда ма ҳ кум, шунингдек бош қ а шахслар янги жиноят содир этишининг олдини олиш бўлиб ҳ исобланади. Жиноят-ижроия кодекси Жиноят кодексининг 42-моддасида баён қ илинган жазонинг ма қ садини амалга оширишни ў з олдига вазифа қ илиб қ ўйганлигига қ арамай, унинг 2-моддасида жиноят-ижроия қонунинг вазифаларини кенгрок тал қ ин қ илиб берган. Жиноят-ижроия қонун ҳ ужжатларининг вазифалари: а) жазо ижросини таъминлаш; б) ма ҳ кумларни ахлоқан тузатиш; с) жиноятлар содир этилишининг олдини олиш; д) ма ҳ кумларнинг ҳ ак-ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳ имоя қ илиш; Ю қ орида зикр этилган вазифалар ор қ али ма ҳ кумлар ҳуқуқий ҳ олатларининг белгиланиши уларнинг жамият тартиб қ оидаларини ҳ урмат қ илишга ва уларни бажаришга ўргатади. Жиноят-ижроия қонун ҳ ужжатларининг асосий вазифаси - жиноятчилик сабабларини ани қ лаш ва жиноятчиликка қ арши кураш. Сўзимиз исботи сифатида Президентимиз И. А. Каримов ўзларининг «Ўзбекистон XXI аср бўса ғ асида: хавфсизликка та ҳ дид, бар қ арорлик шартлари ва тара ққ иёт кафолатлари» асарларида таъкидлаганларидек, - «Ўзбекистонда, шуб ҳ асиз, жиноятчиликнинг сабабларини ани қ лаш чоралари кўрилмокда, фош этилган коррупциячилар қ атти қ жазоланмо қ да. Мамлакат ичидаги жиноятчилик доимо давлат томонидан қ атти қ назорат қ илиб борилади» 1 . Ю қ оридаги жумлалар миллий ҳуқуқ со ҳ асининг барчасига да ҳ лдор бўлиб ҳ исобланади. Жиноят-ижроия қонун ҳ ужжатлари инсонпарварлик 1 И.А.Каримов Ўзбекистон XXI аср буса ғ асида. Тошкент. «Ўзбекистон» 1997 й. 93-бет.

принципидан келиб чи ққ ан ҳ олда ҳ ар бир жиноятчига жазо тайинлайди ва шу билан бирга жамият ҳуқуқларини поймол бўлишига йўл қў ймайди. Жиноят-ижроия қонун ҳ ужжатлари Жиноят-ижроия кодексининг 3- моддасида таъкидланганидек, Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳ удудида қў лланилади. Жазоларни ижро этиш ва ма ҳ кумларни ахло қ ан тузатиш воситалари ҳ ам амалда бўлган қонун ҳ ужжатларига мувофи қ равишда кўлланилади. Бунинг маъноси шуки, Ўзбекистон Республикасининг бутун худудида,шу билан бирга, суверен Коракалпо ғ истон Республикаси ҳ удудида ҳ ам қонун ҳ ужжатларига риоя этилиши шарт. Ўзбекистон Республикаси жуда кўплаб хал қ аро ҳ ужжатларни ратификация 2 қ илганлиги барчага маълум, жиноят-ижроия қонун ҳ ужжатлари ҳ ам халқаро ҳуқуқнинг муомаладаги принцип ва нормаларини инобатга олиб боради. Жиноят-ижроия кодексининг 4- моддасида белгиланганидек, жиноят-ижроия қонун ҳ ужжатларида назарда тутилганидан бош қ ача қ оидалар белгиланган бўлса, хал қ аро шартнома қ оидалари кўлланилади. Шуни таъкидлаш даркорки, Ўзбекистон 1948 йилда қ абул қилинган Инсон ҳуқуқлари умумжа ҳ он Декларациясини ратификация килган. Масалан, унда хеч бир шахс кийно ққ а солиниши мумкин эмаслиги (5- модда) у қ тириб ўтилган. Ўзбекистон Республикаси томонидан жиноят-ижроия ҳуқуқига оид ратификация қ илинган баъзи халқаро ҳ ужжатлар:  1948 йил қ абул қ илинган Инсон ҳуқуқлари умумжа ҳ он Декларацияси;  1966 йил қ абул қ илинган «Фуқароларнинг сиёсий ҳуқуқлари тў ғ рисида» ги Пакт; 2 Ратификация (лот. Тасди қ қ илмо қ )-хал қ аро шартноманинг давлат ҳ окимияти олий органи томонидан тасди қ ланиши. « Ҳ у қ у қ шуносликка оид ўзлашма терминлар» Тошкент «Адолат» 1999 й.

 1984 йил қ абул қ илинган «Инсон шаъни, қ адр- қ имматини хўрлашга қ арши» Конвенция;  1990 йил қ абул қилинган БМТнинг вояга етмаганларнинг ишини ҳ имоялаш тў ғ рисидаги меъёрий акт . Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-ижроия кодексининг 5- моддасида хал қ аро ҳ ужжатларга асосланган ҳ олда жазони ижро этиш учун суднинг қонуний кучга кирган ҳ укми, ажрими ёки қ арори, шунингдек амнистия ёки авф акти асос бўлади деб белгилаб қў йилган. Мустақиллик йилларида жамиятдаги ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи бир қатор қонун ва кодекслар қабул қилиндики, буларнинг ҳаммаси республикамизда халқимизнинг турмуш фаровонлигини яхшилаш, қонунларга оғишмай амал қилиш ва жазоларни ижро этишда ўзига хоса аҳамиятга эга. Давлатнинг равнақига, унинг ривожланишига жиноятчилик жиддий тўсиқ бўлишига қарамасдан давлат бундай иллатга қарши фақат адолатли қонун ва унга белгиланган жазолари билан курашади. Аввало, бу курашнинг долзарблиги шундаки, мустақил Ўзбекистон Республикаси келажакда фуқаролик жамияти қуришни ўз олдига мақсад қилиб қўйган экан, сўнгги йилларда жиноят учун жазо тизимини либераллаштиришга катта эътибор қаратилмоқда. Жазоларни ижро этиш жараёнида юзага келадиган ижтимоий муносабатларнинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагиларда намоён бўлади: -жазо ўтаётган маҳкумларнинг қонуний манфаатларини тўлиқ таъминлаш; -маҳкумларни қайта тарбиялаш орқали ахлоқан тузатиш; -Ўзбекистон Республикасида мавжуд жазо ўташ тартибини халқаро андозаларга мослаштириш ва шакллантириш масалаларининг ҳуқуқий жиҳатлари; -жазоларни ижро этиш муассасалари, органлари ва уларнинг вазифаларини ўрганиш,уларга хос бўлган хусусиятларини тадқиқ этиш; -ҳуқуқий фуқаролик жамиятининг асосий хусусиятлари.

Ҳозирги даврда жазоларни ижро этиш борасида Ўзбекистон Республикаси қонунларида назарда тутилган маҳкумларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини тўлиқ таъминлашга эришилмоқда ва маҳкумга собиқ иттифоқ тузуми давридаги «хавфли жиноятчи» назари билан қараш фикри фуқароларимизда аста-секинлик билан йўқолиб бормоқда, сабаби юртимизда инсон манфаатларига ҳурмат билан қаралиб, унинг шаън ва қадр-қиммати эзозланиб келинган ва келинаяпти. Мустақиллигимизнинг илк йилларидан бошлаб жазо ва уни ижро этиш масалаларига ҳукуматимиз томонидан алоҳида эътибор қаратилиб, фуқароларимизнинг ҳақ ҳуқуқлари, шаъну қадр қиммати биринчи ўринга қўйилди. Бунинг сабаби шундаки, асрлар давомида ота-бобларимиз томонидан инсон Оллоҳ томонидан яратилган энг улуғ зот сифатида эътироф этилиб, ҳаттоки энг ашшадий жиноятчи ҳам, жазо тайинлаш ва жазоларни ижро этиш адолатли бўлишига ҳаракат қалиб келинган. Шу маънода мустақиллигимизга эришилгач, жазо тайинлаш ва жазоларни ижро этиш бўйича республикамизда қонунчилик тизимини ривожлантириш ва қонунларни мукаммалроқ ишлаб чиқиш мақсадида ривожланган давлатларда амалга оширилаётган бу борадаги ислоҳотларни ўрганиш ва уларнинг жаҳон андозаларига мос тарафларини жазоларни ижро тизимига тадбиқ этиш фуқаролик жамияти қуришнинг асосий шартларидан бири сифатида тилга олинади. Зеро, ҳозирги даврда жазоларни адолатли ижро этиш, жазони ижро этиш муассасалари, органлари ва вазифаларининг асосий хусусиятларини ўрганиш энг долзарб масалалар сирасига киради, уни атрофлича чуқур тадқиқ тадқиқ этиш ҳар бир ҳуқуқшунос учун ҳам қарз, ҳам фарздир. Шунингдек, Ўзбекистон Ревпубликаси Жиноят кодексининг 73,74-моддаларига кўра, маҳкумларни муддатидан аввал шартли равишда жазодан озод қилиш ёки уларга нисбатан тайинланган жазони енгилроғи билан алмаштириш суднинг қарорига асосан амалга оширилади.

Жиноят-ижроия ҳуқуқининг принциплари Жиноят-ижроия ҳуқуқи мустақил фан сифатида бошқа ҳуқуқ соҳалари сингари ўзининг тамойилларига эга. Жиноят-ижроия қонунчилиги жазоларни ижро этишнинг тамойиллари ва қоидаларини белгилаб берган. Булар бошқа жиноий- ҳуқуқий таъсир чораларининг қўлланиш ҳолатларини ўзида акс эттиради. Жиноят-ижроия ҳуқуқи тамойиллари 1997 йил 25 апрелда қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Жиноят-ижроия кодексининг 6-моддасида берилган. Унда айтилишича: «Жиноят-ижроия қонун ҳужжатлари қонунийлик, адолат, инсонпарварлик, демократизм, жазони ижро этишда дифференциация ва индивидуаллаштиришга риоя этиш, мажбурлов воситаларини оқилона қўллаш ва маҳкумларнинг қонунга итоаткор хулқ- атворини рағбатлантириш принципларига асосланади». Бу тамойиллар Жиноят-ижроия кодексида берилган бўлишига қарамай, хозиргача батафсил ёритилмаган. Маҳкумларни, қонунбузарларни жазолашда қонунчиликда кўрсатилган тамойилларнинг катта аҳамият касб этиши ҳеч кимга сир бўлмаса керак. Жиноят-ижроия қонунчилиги тамойиллари қуйидаги хусусиятларини ўзида ифода этади: - ҳуқуқнинг бу соҳаси ўз навбатида мақсадга мувофиқ йўналишларини белгилаб беради; - жазоларни ижро этишдан келиб чиқадиган ижтимоий муносабатларни тартибга солиш йўналишларини белгилайди; - жиноят ижроия қонунларининг халқаро қонунларга мувофиқлигини таъминлаш имконини беради; - маҳкумларнинг жазоланиш ва уларнинг инсонийлик муносабатларини тартибга солиш имкониятини яратади; Ҳуқуқшунос олимлар жиноят-ижроия ҳуқуқи тамойилларини ўрганишни осонлаштириш мақсадида уларни қуйидагича таснифлашган: Умумий тамойиллар: а) қонунийлик;

б) адолат; с) инсонпарварлик; д) демократизм . Махсус тамойиллар: а) жазони ижро этишда дифференциацияга риоя этиш; б) жазони ижро этишда индивидуаллаштиришга риоя этиш; с) ма ҳ кумларнинг қонунга итоаткор хулқ-атворини рағбатлантириш; д) мажбурлов воситаларини о қ илона кўллаш . 3 Россия Федерацияси Жиноят-ижроия ҳуқуқида Ўзбекистон Республикаси жиноят-ижроия ҳуқуқидан фар қ қ илган ҳ олда қ ўшимча тамойиллар ҳ ам мавжуд. Булар: маҳкумларнинг қонун олдида тенглиги, барча учун тенг бўлган э ҳ тиёткорлик чора-тадбирларини кўриш ва ма ҳ кумларга нисбатан жазони амалга ошириш билан бир қ аторда тарбиявий ишларни олиб бориш тамойиллари кўрсатиб ўтилган. 4 Жиноят-ижроия ҳуқуқи тамойиллари ҳақида фикр билдирар эканмиз, улар ни бирма-бир , алоҳида-алоҳида тал қ ин эт иб чиқиш лозим . Қонунийлик тамойили - ҳуқуқ со ҳ аларининг бевосита асосини ташкил этади. Шунинг учун ҳ ам халқаро ва Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ҳ ам бу қонун муста ҳ камлаб ў тилган. (Конституциянинг 14-15 моддалари). Қонунийлик тамойили жиноят-ижроия қонунида қ уйидагиларда ифодаланади. Жумладан, жиноят содир этиб суд ҳ укмига кўра айбли деб топилган шахснинг жазони ўташининг барча ҳ олатлари қонун билан тартибга солинади. Ҳ аттоки ма ҳ кумларни жазодан озод қилиш ва жазони ижро этиш муассасаларидан чи қ арилиш ҳ олатлари ҳ ам шу тамойил билан тартибга солинади. Бу эса ма ҳ кумларни қонунларни ҳ урмат қ илишга ва уларга бўйсунишга ў ргатади. Қонунийлик тамойилининг бажарилиши 3 М.А. Абдухали қ ов, Қ .П. Пайзуллаев, Ш. Ё. Абду қ одиров «Жиноят-ижроия ҳуқуқи» (альбом схемалар) Тошкент 2005 йил. 4 Муаллифлар жамоаси, (И.А.Зубков тахрири остида) «Уголовно-исполнительное право России» Москва, «Норма» 1997 йил, 388-бет.

кодекс бўйича (16-17 моддалари) давлат ҳ окимияти ҳ амда бош қ арув органлари ва прокурор томонидан назорат қ илинади. Одиллик тамойили жиноят-ижроия қонунчилигида катта а ҳ амият касб этади. Жумладан, ҳ ар қ андай ма ҳ кум гарчанд жиноятчи бўлишига қ арамай, одиллик тамойили асосида жазодан озод килиниш имкониятига эга бўла олади. Одиллик тамойилининг қонунга тадбиқ этилиш қоидалари давлатнинг жиноят содир этган маҳкумларга нисбатан ижтимоий муносабатини англатади. Жиноят қонунчилиги нормаларида жиноят содир этган шахсларни авф этиш нормалари сақланишининг ўзи одиллик тамойилидан далолат беради. Шунингдек, Жиноят-ижроия кодекси нормаларида маҳкумларнинг ахлоқан тузатиш йўлига ўтганлиги, меҳнатга ҳалол муносабат бўлганлигини ҳамда жамият қонунларини ҳурмат қилиш ва уларни бажариш руҳида бўлганлигини исботлай олиши, уларнинг шароитларини енгиллашишига ва ҳатто жазодан бутунлай озод бўла олишларининг қонунда акс эттирилганлиги одиллик тамойилидан далолат беради. Инсонпарварлик тамойили хам Жиноят-ижроия қонунчилигининг умумий тамойилларидан бири сифатида турли хил шакл ва йўналишларда намоён бўлади. Жумладан, амалдаги Жиноят-ижроия қонунчилигида аввалги қонунчиликдан фарқли равишда, маҳкумларнинг жазони ўташ шароитларига нисбатан инсонпарварлик кенг доирада қонунийлаштирилиб, бу масалалар халқаро ҳужжатларда ўз аксини топди. Озодликдан маҳрум қилиш жазосига маҳкум қилинган шахсларга нисбатан қаттиқ чоралар кўриш олиб ташланган. Уларга инсонпарварлик тамойили асосида жуда кўп имтиёзлар берилган. Масалан, турли хилдаги посилка ва бандероллар юбориш, йўқлов ва хат ёзишмалари олиб бориш ҳамда қисқа ва узоқ муддатли учрашувлар белгиланган. Қонунларни либерализация ва ислоҳ қилиш ҳамда жаҳон стандартларига мослаштириш жараёнида уларга бериладиган имтиёзлар янада кўпайтирилди, учрашувлар муддатлари ва сони узайтирилди. Лекин,

инсонпарварлик тамойилининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, маҳкумларга бериладиган имтиёзлардан фойдаланиш маҳкумнинг ўзига боғлиқ. Агарда маҳкум жамоат ишларида фаол қатнашиб, ўзининг хулқ- атвори, бажарадиган иши билан атрофдагиларга ўрнак булса, қўшимча имтиёзлар берилади. Инсонпарварлик тамойили хал қ аро андозаларга мослаштирилди. Масалан, Н. исмли ма ҳ кумга нисбатан жазо тари қ асида энг кам ойлик иш ҳ а қ ининг икки юз бараваридаги жарима жазоси тайинланган. Аммо бу шахс жаримани тўлай олмаса бу жазони қ амо қ ёки ахло қ тузатиш ишлари билан алмаштириш мумкин. Бунда қ амо ққ а алмаштирилган такдирда бир ойлик қ амо қ энг кам ойлик иш ҳ а қ ининг ўн баравари миқдоридаги жарима жазоси билан алмаштирилади. Қ амо қ жазосининг энг к ў п муддати эса олти ой қ илиб белгиланган. Инсонпарварлик тамойилидан келиб чи ққ ан ҳ олда энг кам ойлик иш ха қ ининг олтмиш баравари ми қ доридаги жарима қ амо қ жазоси билан алмаштирилиб қ олган қ исмидан воз кечилади. Умрбод озодликдан маҳрум қилишнинг қ андай жиноят содир этишларидан қ атъи назар вояга етмаганлар ва аёлларга ҳ амда 60 ёшдан ошган эркакларга нисбатан бутунлай қ ўлланилмаслиги ҳ олатларининг қонунлаштирилиши, ма ҳ кумга азоб берувчи, қ ийно ққ а солувчи ёки бош қ а хилдаги ма ҳ кумнинг шахсини та ҳқ ирловчи ҳ олатларга чек қў йиш ма қ садида ма ҳ кумларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳ имоя қ илиш қонунларининг киритилганлиги, вояга етмаганлар, аёллар ва ёш боласи бор аёллар жазони ўташда турли хилдаги имтиёзларнинг яратилиб қў йилганлиги инсонпарварлик тамойили кафолатидир. Шунингдек, ма ҳ кумларнинг хо ҳ лаган ва қ тда тиббий ва юридик ёрдам олиш ҳуқуқларининг қонунлаштирилганлиги инсонпарварлик тамойили натижасидир. Умумий принциплардан сўнггиси бу- демократизм тамойили бўлиб ҳ исобланади. Демократия («демос»-халқ, «кратия»-ҳокимият)- ҳар бир

шахснинг ўз эркинлиги ва мустақиллиги, эркин фикр билдира олиши. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқ равишда жиноят- ижроия тизимида давлат ҳокимияти, бошқарув ва ўзини-ўзи бошқариш органларининг иштироки демократизм тамойилининг яққол мисолидир. Демократизм тамойили жиноят-ижроия ҳуқуқида қуйидагиларда намоён бўлади: - маҳкумларнинг ўз фикр-мулоҳазаларини билдириши, шикоятлар орқали мурожаат қилиши; - хат ва ёзишмаларни ў з миллий тилида баён этишининг эркинлиги; - ма ҳ кумга қ ўйилаётган айблов ҳ ужжатлари билан танишиб чи қ иши ва ҳоказо; Бундан таш қ ари, Жиноят-ижроия кодексининг 99-моддасига кўра жамоатчилик ва фу қ ароларнинг ма ҳ кумларни тарбиялашдаги иштирокларига қонуний тус берилганлиги, айни қ са, турли хилдаги ишлаб чи қ ариш ташкилотлари билан ҳ амкорликда иш юритилаётганлиги айнан демократизм тамойилини намоён этади. Ю қ орида фикримиз исботи сифатида, Жиноят-ижроия кодексининг 79-моддасида ма ҳ кумларнинг прокурор номига таклиф, ариза ва шикоятлари кўздан кечирилмайди ҳ амда бир сутка ичида тегишлилиги бўйича ж ў натилади, деб белгилаб қў йилган. Зеро, Президентимиз И. А. Каримов «жамиятда демократия қ ай даражада эканлигини белгиловчи камида учта мезон бор. Булар- халқ қарорлар қабул қилиш жараёнларидан қанчалик хабардорлигидир.Ҳукумат қарорлари халқ томонидан қанчалик назорат қилиниши, оддий фуқаролар давлатни бошқаришда қанчалик иштирок этишидир» 5 деб бежизга айтмаганлар. Махсус тамойиллардан дастлабкиси – жазони ижро этишда дифференциациялаш- озодликдан маҳрум қилиш жазосини ижро этишда жуда аҳамиятли бўлиб ҳисобланади.Жумладан, маҳкумларнинг ижтимоий хавфлилиги, уларнинг илгари ҳам жиноят содир этиб, жазони 5 И.А.Каримов Ўзбекистон XXI аср бўса ғ асида «Тошкент» Узбекистон 1997 йил 181-бет

ўтаб чиққанлиги, рецидивлиги ҳамда содир этган жиноятининг ижтимоий хавфлилиги бу тамойил асосида тартибга солинади. Жазони дифференциациялаш- маҳкумларнинг ижтимоий хавфлигига кўра бир-биридан ажратилган ҳолда сақлаш ва уларга ўзларининг ижтимоий хавфлигига кўра мажбурлов чораларининг кўлланилиши.Жиноят-ижроия кодексининг 45-моддасида ҳам худди шу тамойилга асосланилган, яъни жазони ижро этиш муассаларининг турлари ёритилган, бу эса маҳкумларни ижтимоий қилмишининг хавфлилик даражасига кўра уларни ажратган ҳолда сақлашни таъминлайди. Шунингдек, Жиноят-ижроия кодексининг 97-моддасида «тарбиявий иш дифференциация асосида, муассаса турини ,жазо муддатини ва сақлаш шароитини, шунингдек маҳкум шахсининг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ташкил этилади» деб ёзиб қўйилган. Маҳкумларни дифференциациялаш куйидагилар инобатга олинган ҳолда амалга оширилади: - маҳкумнинг ёши, тиббий соғлиги; - қ ариндошларининг борлиги; - жазо муддати ва хул қ -атвори; - маълумоти ва лавозими; Жазони индивидуаллаштириш – ма ҳ кумни ахло қ ан тузатишга қ аратилган принцип. Ма ҳ кумнинг ижтимоий хавфлилиги, содир этган жиноятининг хавфлилик даражасига қ араб ажратиш, уни ало ҳ ида индивидуал жазолаш имконини беради. Жазони индивидуаллаштириш-бригада ёки отрядга та қ симланганларга нисбатан турли хилдаги тарбиявий чоралар кўллаш. Шу усулдагина ҳ ар қ андай маҳкумни алоҳида ало ҳ ида назорат қ илиш ва ҳ исобга олиб бориш имкони мавжуд б ў либ ҳ исобланади. Республикамиз ҳ удудидиги манзил-колонияларда жазони индивидуаллаштириш ор қ али жуда кўплаб самарали ишлар қ илинмо қ да. Масалан, жазони ўтаётган

ма ҳ кумлар турли хил бригада ёки отрядларга бўлинган ҳ олда ўз қ исмида хўжалик ишларида катнашиши. Ма ҳ куларни қонунга итоаткор хул қ -атворини ра ғ батлантириш тамойили – маҳкумларнинг намунали хулқи, ме ҳ натга ҳ алол муносабатда бўлишлиги, ички тартиб- интизомга риоя қ илиш ва уни ҳ урмат килиши қонун билан рағбатлантирилиши.( ЖИКнинг 44-61, 102-104, 113-135, 141- 160 моддалар). Масалан: Ўзбекистон Республикаси Жиноят-жроия кодексининг 44-моддасида ма ҳ кумларга нисбатан қў лланиладиган ра ғ батлантириш ва интизомий чоралар кўрсатиб ўтилган. Қонунга итоаткор хул қ атворни ра ғ батлантириш ма ҳ кумларни қ айта тарбиялашда доменанталик, бош қ ача қ илиб айтганда, асосий вазифани бажаради. Мажбурлов воситаларини қў ллаш тамойили – маҳкумларни ахлоқан тузатишга каратилган принцип. Ахлоқан тузатишга қ аратилган чора- тадбирлар: меҳнат, ўқитиш, профессионал тайёргарлик, ҳ ар бир маҳкумнинг ўз ишидан қ они қ иш ҳ исси. Ҳ ар бир маҳкумга нисбатан мажборлов чоралари алоҳида қў лланилади. Ундан асосий ма қ сад эса ҳ ар бир маҳкумнинг кимлиги, унинг ёши, жинси, ижтимоий дунё қ араши, билими ва маълумотидан қ атъи назар касбий тайёргарлик олиши. Жиноят-ижроия кодексининг 7-моддасида: «Маҳкумни ахлоқан тузатиш – унда қонунга итоаткор хулқ-атворни, инсонга, жамиятга, меҳнатга, жамият турмуши қоидалари ва анъаналарига ҳ урмат муносабатларини шакллантиришдан иборат» , деб ёзиб қў йилган. Маҳкумларни ахлоқан тузатишда қ уйидагилар асосий рол ўйнайди: - жазони ўташдаги тартиб-қоидаларнинг қ атти қ лиги ; - тарбиявий ишлар; - ижтимоий фойдали меҳнат коэффиценти; - умумий маълумот олиши; - касбий тайёргарлиги;

Мажбурлов воситаларини о қ илона қў ллаш – айнан ижобий характердаги ҳ атти- ҳ аракатлар йи ғ индиси бўлиб ҳисобланади, акс ҳ олда маҳкумни қ айта тарбиялаш ўз самарасини бермай қў йиши мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Jinoyat-ijroiya huquqi. Darslik. Mualliflar jamoasi. Mas’ul muharrir- yu.f.n., dots. B.J.Axrorov. –T.: O‘qituvchi, 2002. – 208b. 2. Jinoyat-ijroiya kodeksiga sharhlar. Rustamboyev M.H., Axrarov B.J. va boshqalar. Ma’sul muharrir: yu.f.d., prof. M.H.Rustamboyev. – T.: TDYUI, 2007. – 574 b. 3. Kommentariy k Ispravitelno-trudovomu kodeksu Respubliki Uzbekistan. –T.: Uzbekistan, 1997.- 345s. 4. Abduxaliqov M.A., Payzullayev Q., Abduqodirov Sh.Y. Jinoyat -ijroiya huquqi (albom sxemalar). –T.: TDYUI, 2005. – 142 b.

Похожие

Жиноят-ижроия хукуки тушунчаси, предмети ва тизими. жиноят-ижроия хукуки қонунчилиги

Жиноят ҳуқуқи тизими вазифалари предмети ва тушунчаси

Сув ҳуқуқининг предмети ва тизими

Хўжалик процессуал ҳуқуқининг тушунчаси, предмети, тизими ( хужалик процессуал хукукининг тушунчаси

Жиноят ҳуқуқи махсус қисми тушунчаси, вазифаси, предмети ва тизими