Сув ҳуқуқининг предмети ва тизими - Юриспруденция - Рефераты

Сув ҳуқуқининг предмети ва тизими

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84 KB

Сув ҳуқуқининг предмети ва тизими РЕЖА: 1. Сув ҳуқуқининг тушунчаси ва предмети 2. Сув ҳуқуқининг тамойиллари, усуллари ва тизими

Сув ресурсларининг табиат ва жамият тизимидаги ижтимоий муносабатларда тутган ўрни беқиёсдир. Чунки, сув ресурслари табиатнинг ажралмас қисми сифатида ер, ер ости бойликлари, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, табиий қонуниятлар асосида экологик тизимнинг барқарор эволюцион ривожланишида муҳим аҳамиятга эгадир. Жамиятда сув ресурслари ўзига хос муҳим ўрин тутиб, аввало инсоннинг ҳаёти учун зарур тириклик манбаи, жамият ҳаётида аҳолининг турли эҳтиёжларини қондириш учун иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, маданий- маърифий соҳаларида ҳам асосий табиий ресурс сифатида аҳамияти чексиздир. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётини барча тармоқлари, шу жумладан агросаноат тизими учун муҳим стратегик табиий ресурс ҳисобланади. Республикамизда 1,3 млн.га суғориладиган ерлар бўлиб, унда асосий қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштирилади. Ўзбекистон аҳолиси ичимлик сувига бўлган эҳтиёжларининг 60 фоиз ер ости сувлари орқали қондирилади. Марказий Осиё сув ҳажми чекланган минтақалардан бири сифатида асосий сув манбаи Амударё, Сирдарё ва бошқа дарё, сув ҳавзаларидан иборатдир. Бугунги сувга бўлган талаб ва эҳтиёжнинг ошиши эса, улардан илмий-амалий жиҳатдан асосланган равишда оқилона фойдаланиш, ҳамда муҳофаза этиш чораларини куришни талаб этади. Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгандан сўнг биринчи навбатда табиий ресурсларидан оқилона фойдаланиш ва уларнинг табиий ҳолатини яхшилашга қаратилган муҳим чора-тадбирлар белгиланган дастур ва режалар асосида амалга оширмоқда. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси 55-моддасида сув ресурслари бошқа табиий бойликларимиз сингари умуммиллий бойлик бўлиб, улардан фақат оқилона фойдаланиш зарурлиги ҳамда уларнинг давлат томонидан муҳофаза қилиниши каби ҳуқуқий тамойиллари белгиланган бўлиб, ҳозирги даврда шаклланиб бораётган сув қонунчилигини ривожлантиришнинг муҳим йўналишларини белгилайди.

Сувга оид қонун ҳужжатларининг шаклланиши ўз навбатида сув ҳуқуқининг пайдо бўлиши ва ривожланиши билан боғлиқдир. Бугунги кунда Ўзбекистон ҳуқуқ тизимида сув ҳуқуқи ўз мустақил ўрнига асос бўлган, тобора такомиллашиб бораётган ҳуқуқ соҳаларидан ҳисобланади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, жамият ривожланишининг турли босқичларида сув ресурсларидан фойдаланиш ўз навбатида сувларнинг ҳолатини ёмонлашиши, ҳажмининг камайиши каби салбий омилларни пайдо бўлишига олиб келади. Шунинг учун жамиятнинг тарихий турли даврларида сувдан фойдаланиш ва муҳофаза қилишга доир ҳуқуқий чора-тадбирлар жорий этилади. Ушбу ҳолат ўз навбатида, сув ресурсларидан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни тартибга солиш жараёнини такомиллаштиришга хизмат қилади. Сув ҳуқуқи сув ресурсларини муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий томондан тартибга солишни ўрганувчи фандир. Ўз навбатида сув ҳуқуқи республикамиз ҳуқуқ тизимида ўз ўрни, салоҳияти, мустақил йўналиш ва ўзига хос хусусиятларга эга бўлган ҳуқуқ соҳаси ҳисобланади. Давлат ва ҳуқуқ назариясига асосан мустақил ҳуқуқ соҳаси сифатида эътироф этилаётган фан биринчидан, маълум ижтимоий муносабатларни тартибга солиши; иккинчидан, ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишда ўзига хос хусусиятларга эга бўлиши; учинчидан, ижтимоий муносабатларни тартибга солишда махсус тамойил, усулларини қўлланилиши; тўртинчидан; маълум ижтимоий муносабат бошқа турдаги ҳуқуқий чоралар билан амалга ошириб бўлмаслиги ва бошқа талабларга жавоб бериши лозим. Сув ҳуқуқи юқорида кўрсатилган барча талабларга жавоб беради. Хусусан, биринчидан, сувларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиши билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни тартибга солади, иккинчидан, сувлардан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш билан боғлиқ ҳуқуқий меъёрий ҳужжатлар сувларнинг экологик ҳолати, сифат кўрсаткичлари билан боғлиқ

хусусиятлари асосида қабул қилинади ва тартибга солишда иштирок этади, учинчидан, сувга оид махсус ҳуқуқий тамоийл ва усулларга эга бўлиб, ушбу ижтимоий муносабатларни бошқа йўналишдаги ҳуқуқий чора-тадбирлар билан тартибга солиб бўлмайди. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, сув табиатнинг ажралмас таркибий қисми ва ҳуқуқий муносабатларнинг объекти сифатида ҳам ўз хусусиятларга эга. Ушбу хусусиятлар эса сув ҳуқуқий муносабатларининг мураккаблиги, кенглиги, хилма-хиллигини кўрсатади. Маълумки, давлат ва ҳуқуқ назариясига асосан ҳуқуқ соҳалари ижтимоий муносабатларни тартибга солиш жараёнида тутган ўрни ва даражаси нуқтаи назаридан мустақил ва комплекс (яъни, мажмуалашган ёки кенг қамрови) ҳуқуқ соҳаларига бўлиниши мумкин. Мустақил йўналишдаги ҳуқуқ соҳалари маълум ижтимоий муносабатларни ўзининг кучи, имкониятлари доирасида тартибга солади. Масалан, маъмурий ҳуқуқ, жиноят ҳуқуқи, фуқаролик ҳуқуқи, меҳнат ҳуқуқи ва бошқалар. Комплекс, яъни кенг қамровли аҳамиятга эга бўлган ҳуқуқ соҳалари ижтимоий муносабатларни тартибга солишда бошқа ҳуқуқ соҳаларининг ҳуқуқий қоида талаблари ва тамойилларидан фойдаланади. Сув ҳуқуқи ижтимоий муносабатларни тартибга солишда, биринчидан, сувга оид ҳуқуқий тамойил, усул ва қоида талабларини қўллайди, иккинчидан, сувга доир ижтимоий масалаларни ҳал қилишда бошқа ҳуқуқ соҳаларининг қоида талабларидан фойдаланади. Албатта, сув ҳуқуқида белгиланган чора-тадбирлар, яъни сувга оид ҳуқуқий тамойил, қоида талаблар экологик ҳуқуқий тамойил, талаблар билан боғлиқ ҳолда амалга оширилади. Бундан ташқари, сув билан боғлиқ масалаларни ҳал қилишда маъмурий, жиноий, фуқаролик, меҳнат ва хўжалик ҳуқуқининг восита ва қоида талаблари ҳам кенг қўлланилади. Шундай қилиб, сувларни муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш юзасидан юридик ва жисмоний шахслар ўртасида пайдо

бўладиган ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий томондан тартибга солиш жараёнига Сув ҳуқуқининг предмети деб, айтилади. 2. Сув ҳуқуқининг тамойиллари, усуллари ва тизими Ҳаммамизга маълумки, ҳар бир фан соҳаси, шу жумладан, сув ҳуқуқи фани сувга доир ижтимоий муносабатларни тартибга солиш жараёнида ўзига хос тамойил ва усулларига эга бўлиб, тартибга солинаётган ижтимоий муносабатларнинг доираси, кўламидан келиб чиқади. Ҳуқуқ соҳаларининг шу жумладан сув ҳуқуқининг тамойиллари сувдан оқилона фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишни ҳуқуқий тартибга солиш мақсад ва вазифалари йўналишларини белгилашга хизмат қилади. Сув ҳуқуқининг тамойиллари табиий қонуниятларга таянган ҳолда барча юридик ва жисмоний шахсларнинг сувга бўлган хатти ҳаракатларини илмий жиҳатдан асосланган ҳолда йўналтиришдан иборатдир. Сувга доир муносабатлар доираси мураккаблиги сув ҳуқуқи тамойилларининг қуйидаги тизимга бўлинишига олиб келади; 1. Давлат ва ҳуқуқнинг умумий тамойиллари; 2. Сувга доир махсус тамойиллар. Маълумки, сув ҳуқуқи ҳуқуқ тизимининг соҳаси сифатида сувга доир ижтимоий муносабатларни тартибга солишда давлат ва ҳуқуқ тизимининг қуйидаги умумий аҳамиятдаги тамойилларидан фойдаланилади; -қонунийлик; -ижтимоий адолат; -ошкоралик; -ишонтириш ва мажбурлов чоралирининг қўлланилиши; -шахсларнинг ҳуқуқ ва бурчларининг бирлиги ва бошқалар. Сувларни муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланишнинг махсус тамойиллари давлат ва ҳуқуқнинг умумий тамойилларига асосланган ҳолда олиб борилади. Сувга доир ижтимоий муносабатларни тартибга

солишга қаратилган Ўзбекистон Республикасининг «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги қонунида ушбу соҳадаги умумий ва махсус тамойиллар белгиланмаган. Биз ўйлаймизки, Ўзбекистон Республикасининг янги сув қонунчилиги махсус тамойилларни ўз ичига олиши ўз навбатида сувга доир давлат сиёсатини тўғри йўналтиришга хизмат қилади. Сувларни муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланишнинг махсус тамойиллари қуйидагилардан иборат: -атроф табиий муҳитнинг барқарорлигини сақлаш; -аҳолининг сувга бўлган ҳуқуқларини кафолатлаш; -сув ресурсларидан умумий фойдаланганлик учун ҳақ олинмаслиги; -сув ресурсларидан махсус фойдаланганлик учун ҳақ олиниши; -сувга нисбатан давлат мулкининг қўлланилиши; -сувга доир муносабатларни бошқаришда ҳавза тамойилининг қўлланилиши; -сувларни муҳофаза қилиш ва тежаб фойдаланганлик учун рағбатлантириш чораларининг белгиланиши; -сувга етказилган зарарни қоплаш ва ундиришнинг мажбурийлиги; -сув кадастрини юритишнинг мажбурийлиги ва бошқалар. Ушбу махсус тамойиллар асосида Ўзбекистон Республикасида сувларни муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш жараёни таъминланади ва кафолатланади. Сув ҳуқуқи ўз предмети, йўналишлари, мақсад ва вазифаларга эга бўлгани каби ўз усулларига ҳам эга бўлиб, сувга доир муносабатларни давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, юридик ва мансабдор шахслар томонидан тартибга солиш шакллари белгиланади. Сув ҳуқуқида асосан қуйидаги усуллар қўлланилади: 1) Экологиялаштириш; 2) Маъмурий-ҳуқуқий; 3) Фуқаровий-ҳуқуқий;

Экологиялаштириш усули-сувларни муҳофаза қилиш, ундан оқилона фойдаланиш жараёнига жамият ҳаётининг барча жабҳалари, халқ хўжалигининг турли соҳаларини жалб этиш орқали амалга оширилади. Маъмурий ҳуқуқий усул – давлат ва ҳуқуқнинг муҳим усулларидан бири бўлиб, давлатнинг мажбурлов чора-тадбирларининг қўлланилишида намоён бўлади. Сув ҳуқуқида мазкур усул кенг қўлланилиб, сувларни муҳофаза қилиш ва сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш жараёнини таъминловчи қоида- талабларнинг белгиланиши, барча юридик ва жисмоний шахслар томонидан экологик қоида талабларга амал қилинишини назорат қилиш, ушбу қоида талаблар бузилган тақдирда жавобгарлик чора тадбирларини қўллашда катта аҳамиятга эгадир. Фуқаровий ҳуқуқий усул сув ҳуқуқида табора ривожланиб бораётган усул сифатида бевосита сув ҳуқуқий муносабатлари иштирокчиларининг тенглиги, моддий рағбатлантириш, сувларни муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланишда иқтисодий чора тадбирларнинг қўлланилишида намоён бўлади. Экологиялаштириш, маъмурий ҳуқуқий, фуқаролик ҳуқуқий усуллар орқали сув ҳуқуқий муносабатлари тартибга солинади. Сув ҳуқуқий муносабатлар мураккаб тизимга эга бўлиб, уларни ўрганишни осон бўлиши учун шартли равишда маълум қисмларга бўлинади. Сув ҳуқуқини тизими деганда, ушбу фан томонидан қамраб олинадиган асосий тушунча, категория, институтлар ва назарий ҳуқуқий масалаларнинг маълум тартибда жойлашиши тушунилади. Шунинг учун сув ҳуқуқига оид ҳуқуқий масалаларни умумийликдан аниқликка қараб, бир-бирини тўлдириш ва ўрганишни осон бўлиши нуқтаи назардан қўйидаги қисмларга бўламиз: 1. Умумий қисм. 2. Алоҳида қисм 3. Махсус қисм.

Умумий қисм қўйидагиларни ўз ичига олади: -сув ҳуқуқини предмети ва тизими; -сувнинг ҳуқуқий муносабатлари; -сув ҳуқуқининг манбалари; -сувга доир давлат бошқаруви; -сувга нисбатан мулк ҳуқуқи; - сувни ҳуқуқий муҳофаза қилиш; - сувдан фойдаланиш ҳуқуқи; -сув қонунчилигини бузганлик учун жавобгарлик . Ушбу қисмга сувга доир муносабатларни тартибга солиш механизмининг таркибий қисмлари ва ҳуқуқий-ташкилий масалалар киради. Сув ҳуқуқининг алоҳида қисми қўйидагилардан иборат: -Сувдан ижтимоий маиший ва соғламлаштириш мақсадларида фойдаланиш ҳуқуқи; - сувдан қишлоқ хужалик мақсадида фойдаланиш ҳуқуқи; - сувдан саноат мақсадлари ва энергетика эҳтиёжлари учун фойдаланиш ҳуқуқи; - сувдан балиқчилик ва овчилик хужалиги эҳтиёжлари учун фойдаланиши ҳуқуқи; - сув омборлари, гидроузеллар ва гидротехника иншоотларидан фойдаланиш ҳуқуқи. Сув ҳуқуқининг махсус қисмида хорижий мамлакатларнинг сув ҳуқуқи ва ҳалқаро сув ҳуқуқи масалалари ўрин эгаллайди. Ҳар бир фан шу жумладан сув ҳуқуқининг тизими тартибга солинаётган муносабатларнинг мазмун моҳияти аслида уни таҳлил қилиш, ўрганиш ва тарғиб қилишга қаратилган бўлади. 3. Сув ҳуқуқининг бошқа ҳуқуқ соҳалари билан ўзаро боғлиқлиги

Сувларни муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш жараёни сув ҳуқуқининг предметини ташкил этади. Сув ҳуқуқи ҳуқуқ тизимининг мустақил соҳаси сифатида сув ҳуқуқий муносабатларини тартибга солиш ва атроф табиий муҳит барқарорлигини таъминлашда катта аҳамиятга эга. Сув ҳуқуқи ҳуқуқ тизимининг соҳаси сифатида қўйидаги муҳим ҳуқуқий тоифа ва институтларни ўз ичига олади: -сувга доир мустақил ижтимоий муносабатларнинг мавжудлиги; -сувга доир муносабатларни тартибга солишга қаратилган сув қонунчилиги тизими; -давлат сув фондини бошқарувчи умумий ва махсус ваколатли органларнинг мавжудлиги; -сувдан фойдаланиш ҳуқуқига эга субъектларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларининг пайдо бўлиши; -сув қонунчилиги ҳужжатларини бузганлик учун юридик жавобгарлик чораларининг қўлланилиши ва бошқалар. Ушбу ҳуқуқий элементлар ҳуқуқ тизимининг соҳаси сифатида сув ҳуқуқини эътироф этиш учун асос яратади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, сув-табиатнинг ажралмас қисми, табиий ресурсларнинг алоҳида тури, шунингдек ҳуқуқий муҳофаза ва фойдаланиш жараёнининг объекти сифатида энг аввало экология ҳуқуқи билан чамбарчас боғлиқдир. Экология ҳуқуқи-атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва аҳолини экологик хавфсизлигини таъминлаш билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий томондан тартибга солинишини ўрганувчи кенг қамровли, туркум ҳуқуқ соҳаси ҳисобланади. Экология ҳуқуқи – атроф табиий муҳитнинг ўзаро чамбарчас боғлиқ ер, сув, ер ости, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, атмосфера ҳавоси каби муҳим объектларни муҳофаза

қилиш ва улардан оқилона фойдаланишни ҳуқуқий тартибга солишда табиий қонуниятлар ва экологик тизимнинг яхлитлигига асосланади. Шунинг учун ҳам сувдан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий жараёни бевосита ер ҳуқуқи, тоғ кон ҳуқуқи, ўрмон ҳуқуқи каби ҳуқуқ соҳалари билан ўзаро боғлиқ ҳолда олиб борилиб, экологик ҳуқуқий муносабатларнинг мазмун моҳиятини ташкил этади. Сув ҳуқуқи ўз йўналишига эга бўлган, шунингдек бугунги кунда кенг қамровли экологик ҳуқуқий фанларнинг ажралмас қисми сифатида намоён бўлади. Сув ҳуқуқи ҳуқуқ тизимидаги бошқа ҳуқуқ соҳалари билан боғлиқ бўлиб, сув ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишга хизмат қилади. Сув ҳуқуқий муносабатларини тартибга солишда Конституциявий, маъмурий, фуқаролик, жиноий ва хўжалик ҳуқуқи соҳаларининг тамойил, қоида ва талаблари ҳам иштирок этади. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида сувдан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш билан боғлиқ умумий ва махсус тамойил, қоида-талаблар белгиланган бўлиб, улар қуйидаги йўналишларда кўринади: -сувга доир давлат ҳокимияти ва бошқа давлат органларининг ваколатлари; -ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг сув ҳуқуқий тартиботни мустаҳкамлашдаги вазифалари; -фуқароларнинг мажбуриятлари; -мулкдорларнинг экологик бурчлари; -сувга доир давлат сиёсатининг асосий тамойилларини белгиланиши шу ва бошқалар. Ушбу муҳим йўналашларда сув ҳуқуқи конституциявий ҳуқуқ билан ўзаро боғлиқдир. Маъмурий ҳуқуқ билан сув ҳуқуқи асосан қуйидаги йўналишларда ҳамкорлик қилади: -давлат сув фондини бошқаришда умумий ва махсус ваколатли давлат бошқарув органларининг фаолияти йўналишлари;

-сув қонунчилигини бузганлик учун маъмурий ҳуқуқий жавобгарлик чораларини қўллашда ва бошқалар. Сув ҳуқуқи фуқаролик ҳуқуқи билан жуда чамбарчас боғлиқ бўлиб, қуйидаги йўналишларда намоён бўлади: -сувга нисбатан мулкчилик муносабатларини тартибга солишда; -сув муҳим табиий ресурс сифатида хўжалик ва ишлаб чиқариш жараёнида жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилашда; -сувга етказилган зарарни қоплаш билан боғлиқ моддий жавобгарлик чораларини қўллаш жараёнида ва бошқалар. Айниқса қишлоқ хўжалик махсулотларини етиштиришда агросаноат соҳасида пайдо бўладиган мураккаб мулкий, хўжалик ишлаб чиқариш жараёнида фуқаролик ҳуқуқий тамойил ва қоида талаблар кенг қўлланилади. Бундан ташқари, жиноят ҳуқуқи билан ҳам боғлиқ бўлиб, сувдан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш қоида талаблари жисмоний ва мансабдор шахслар томонидан ноқонуний қилмиши юзасидан жиноий жавобгарлик чораларини қўллаш ва сув ҳуқуқий муносабатларини кафолатлашда муҳим аҳамиятга эгадир. Демак, сув ҳуқуқи ўз йўналиш ва хусусиятларига эга бўлган экологик ҳуқуқий муносабатларининг муҳим таркибий қисми сифатида ҳуқуқ тизимида алоҳида ўрин тутади..

Похожие

Сув ҳуқуқининг манбалари

Жиноят-ижроия ҳуқуқининг асосий қоидалари, фан тушунчаси, предмети ва тизими

Ўзбекистонда сув ҳуқуқининг вужудга келиши ва ривожланиши ( Узбекистонда сув хукукининг

Хўжалик процессуал ҳуқуқининг тушунчаси, предмети, тизими ( хужалик процессуал хукукининг тушунчаси

Ер хукуки предмети ва тизими