Жазонинг адолатсизлигини текшириш - Юриспруденция - Рефераты

Жазонинг адолатсизлигини текшириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

33.185546875 KB

Жазонинг адолатсизлигини текшириш Режа: 1. Адолат ижтимоий, аҳлоқий-ҳуқуқий категория сифатида 2. Адолат – ҳақиқатга эришишнинг асосий ва муҳим мезонидир 3. Ҳукмнинг адолатли бўлишга қўйилган талаблар.

Адолат ижтимоий, аҳлоқий-ҳуқуқий категория сифатида Адолат – ижтимоий аҳлоқий-ҳуқуқий категория бўлиб, турли индивидларнинг ва ижтимоий гуруҳларнинг жамият ҳаётидаги мав қеи, ҳуқуқ ва мажбуриятлари, ҳаракат ва ҳаракатсизлиги, меҳнат ва унинг неъматидан баҳраманд бўлиш, жиноят ва жазо ҳамда инсон ларнинг хизмати ва унинг қадрланиши ўртасидаги амалий талаблар нинг ўзаро мутаносиб ҳолда бўлиши тушунчаларини ўз ичига олади. Мана шу тушунчаларнинг бир-бирига зид келиши адолатсизлик си фатида талқин этилади. 1 Демак, адолат моҳиятидан жамият аъзолари ўртасида ижти моий неъматларни адолатли таъминлаш ва тақсимлашга асосланган. Шу билан бирга адолат нафақат моддий ҳаётий фаолиятда балки, иж тимоий муносабат иштирокчиларининг ўзаро мулоқатлари жараёнида вужудга келадиган ижтимоий машаққатлар, бўйсунишлар, мажбури ятлар, жавобгарликлар, таваккалчилик ва йўқотишлар каби ҳодиса ларда ҳам ўз ифодасини топади. 2 Шу туфайли, ижтимоий адолат жамият ҳаётининг турли соҳалари, хусусан- иқтисод, сиёсат, ҳуқуқ, ахлоқ ва бошқалар орқали ҳаракат қилади, уларда ўзига хос тарзда акс этади. “Жамият ҳаётида ижтимоий адолат тушунчаси турли талқинга (ижтимоий онгнинг вертикал ва горизонтал кўринишида) эга бўлсада, лекин у моҳиятдан сиёсат, хуқуқ ва аҳлоқнинг бир маконда ҳаракат қилиш, кишиларнинг яхлит, аммо бир-бирига зид баҳолаш тизими ҳамда ундан келиб чиқувчи адолатга бўлган уларнинг турли муносабатлари орқали уйғунлашган восита тушунчасини ўз ичига олади”. 3 Шу жиҳатдан олганда ижтимоий адолат ҳамда ҳуқуқ ўз моҳия ти, функциявий характери, мазмун ва келиб чиқиши жиҳатдан кўп ўхшашликка эгадир. 1 Российская юридическая энциклопедия. Изд. Группа “НОРМА”, -М.:1998, -530 б. 2 Мальцев Г.В. Социальная справедливость и право. М.: 1977, -Б. 83-84. 3 Боннер А.Т. Законность и справедливость в правоприменительной деятельности. -М.: Изд. Российское право. 1992. -Б. 15.

Аммо уларни бир тушунча сифатида талқин этиш ўринсиз бў ларди. Чунки, жамиятда таркиб топган ҳуқуқ доим ҳам адолатли ёки адолат доимо ҳуқуқий бўлавермайди. Адолат, доимо ҳуқуқнинг-ахлоқ, ижтимоий ва этик элементлари орқали намоён бўлади. Аҳлоқий дунёқараш айнан ва уни хис этиш орқали англаш билан жамиятнинг ҳуқуқий маконига кириб боради ва ўрнашади. П.Н.Сергейконинг фикрича, адолат нафақат аҳлоқий-этик ёки бўлмаса ижтимоий категория, балки ҳуқуқий категория ҳамдир. 4 У юридик адолатни ижтимоий адолат тушунчасидан фарқлайди. Унинг фикрига кўра, юридик адолат-ижтимоий адолатнинг бир қисми бўлсада, аммо у мустақил хусусиятга эга. Чунки юридик адолат ўзига хос предмет ва баҳолаш мезонига эга. Юридик адолат кишилар ҳулқининг ҳамда бошқа ижтимоий ҳодисаларнинг мезони сифатида, фақат юридик фактларни баҳолашда ишлатилиши мумкин. Юридик хусусиятга эга бўлмаган фактлар уни қизиқтирмайди ва у томонидан баҳоланмайди. Қонун ва бошқа меъёрий ҳужжатлар-юридик адолат тушунчаси остида ётган асосий ҳамда бирламчи мезондир. 5 Деярли шундай, аммо, бир мунча кенгроқ фикрни F.А.Абдумажидов берган. Унинг фикрича, адолат-ҳуқуқнинг пойде воридир. Шу билан бирга, адолат ҳуқуқдан кенгроқ тушунчага эга. Унинг мазмуни кодексларда, қонунларда ва бошқа юридик актларда торайтирилиши мумкин эмас. Чунки адолат нафақат ҳуқуқий, балки у этик категория сифатида, ҳуқуқнинг ахлоқий пойдеворини ташкил этади. Зеро ҳуқуқ ҳам, ахлоқ ҳам адолатнинг тантанаси учун хизмат қиладилар. Ушбу тушунча остида айтиш жоизки, ҳуқуқ меъёрлари ва ахлоқ меъёрлари ўзаро уйғун ҳолда, адолатни амалга оширишнинг бирламчи мезонларидир. 6 4 Сергейко П.Н. Законность, обоснованность и справедливость судебных актов. –Краснодар.: 1974. -Б. 139- 144. 5 Ўша ерда. -Б. 140. 6 Абдумажидов Г.А. Справедливость как философская, этическая и правовая категория. Сб.: Методологические проблемы права. Академия МВД РУз. –Т.: 1995. -Б. 22.

Мазкур фикрни қувватлаган ҳолда айтиш лозимки, қонун меъёр ларида ҳеч қачон барча ҳаётий масалалар бир ўлчовда, аниқ ўрна тилиб, бир турдаги санкциялар белгиланмайди. Шундай бўлганда эди, адолат билан боғлиқ муаммоларнинг ўзи вужудга келмас эди. Бундай имконият мавжуд эмас экан, қонун муайян субъектларга ва зиятни, ҳолатларни баҳолаш ваколатини юклайди. Бу субъектлар қонун белгилаган қуйи ва юқори чегарада, ишдаги барча ҳолатларни эътиборга олган ҳамда амалдаги қонун меъёрларини тўғри танлаган ҳолда адолатли қарор қабул қилиши лозим бўлади. Масалан, Тергов органлари томонидан Р. 2005 йил май ойида “Хамза” метро бекати олдида тергов давомида шахсини аниқлаш имкони бўлмаган “Шер мат” исмли шахс билан, муайян ҳуқуқ берадиган расмий ҳужжатни қалбакилаштириш тўғрисида ўзаро жиноий тил бириктириб, ўзининг номига Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг хизмат гувоҳномасини қалбакилаштириб, 2005 йил 12 июнь кунига қадар ўзига тегишли бўлган “Ласетти” русумли автоуловида сақлаб келган. 2005 йил 12 июнь куни соат тахминан 11:45 ларда Р. Тошкент шаҳар С. тумани Л. кўчасида ўзига тегишли бўлган автоуловни бошқариб бориб, ЙХҚларини қўпол равишда бузганлиги учун шу ер да хизмат олиб бораётган Тошкент шаҳар ИИББ ЙХХБ ЙПХ ходим лари томонидан тўхтатилганда, у ёнида бўлган ўзини номига Ўзбе кистон Республикаси Бош прокуратурасининг инспектори деб рас мийлаштирилган 164 БП-сонли хизмат гувоҳномасини қалбаки экан лигини билгани холда ундан фойдаланиб, ЙПХ ходимларига кўрсат ган вақтида гувоҳнома ЙПХ ходимлари томонидан баённома тузиб олиб қўйилган. Суд мажлисида судланувчи Р.нинг химоячиси унинг химоясида ги Р.га нисбатан Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг ўн уч йиллиги муносабати билан Ўзбекистон Рес публикаси Олий Мажлиси Сенатининг 2005 йил 2 декабрдаги “Амни стия тўғрисида”ги Қарорини қўллаб жиноят ишини ҳаракатдан туга тишни, судланувчи Р. айбига тўлиқ

иқрор бўлиб, ушбу илтимоснома га эътирози йўқлигини билдириб, юқоридаги Қарорни қўллашни сўраб ариза билан мурожаат қилган. Суд томонларнинг, яъни туман прокурори ёрдамчисининг хуло сасини тинглаб, жиноят иш ҳужжатлари билан тўлиқ танишиб, суд ланувчи Р.га нисбатан унинг шахсини, содир этган жиноий ҳаракат лари Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлиги нинг ўн уч йиллиги муносабати билан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Сенатининг 2005 йил 2 декабрдаги “Амнистия тўғри сида”ги Қарори 2-моддасига тўғри келиши сабабли ушбу Фармон нинг 5-моддасини қўллаб, унга нисбатан жиноят ишини ҳаракатдан тугатишни, шу билан бирга иш юзасидан олинган далилий ашё йўқ қилинганлигини маълумот учун қабул қилган. Юқоридагиларга асосан ҳамда Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 84- модда 1-қисми 2-банди, 423-моддаларига риоя қилган ҳолда, суд Р.ни Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг 226-модда 2 қисми “б” банди, 228-модда 3 қисми билан айбланганлик хақидаги жиноят иши Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлиги нинг ўн уч йиллиги муносабати билан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Сенатининг 2005 йил 2 декабрдаги “Амнистия тўғри сида”ги Қарори 5-моддасига асосан ҳаракатдан тугатилган. Адолат – ҳақиқатга эришишнинг асосий ва муҳим мезонидир Қонун меъёрлари умумий ҳолатларни нисбатан назарда тутувчи гепотиза, диспозиция ва санкцияларни белгилайди. Шу сабабли, қа рор қабул қилувчи субъект олдида қарорларнинг бир қанча қонуний вариантлари мавжуд бўлиши мумкин. Аммо у мана шу қарорлардан айнан адолатга мос келадиган қарорни танлаш ва қабул қилиши за рур. Зотан қонун нормалари чегарасида қабул қилинадиган барча қарорлар - қонуний деб ҳисоблангани билан адолат талабларига мос келмаслиги мумкин. Қадимги Рим ҳуқуқининг жаҳоншумул аҳамиятини ҳам айнан “ҳақиқат” ва “адолат” каби ижтимоий категорияларнинг юридик ма конга жуда асосли жойлаштирилганлигида кўриш мумкин. Суднинг қарори ўз

ҳолича ҳақиқат сифатида талқин этилмайди, балки қарорни айнан суд муҳокамаси орқали қабул қилиниши ҳақиқат ва адолатга эришишнинг ягона воситаси ҳисобланади. Ҳақиқат суд фаолияти ҳақидаги қуруқ тушунчани бермай, балки, ушбу фаолият ҳақиқатни аниқлаш ва адолатни ўрнатишнинг ижтимоий-ҳуқуқий воситаси эканлиги, римликларга ўша даврдаёқ аниқ бўлган. 7 Ушбу фикр ҳам назарий ва ҳам амалий жиҳатдан жуда асослидир. Энди ҳуқуқий адолат билан боғлиқ бошқа муаммо – унинг ҳуқуқий маконда асосий ғоя тарзида мавжуд ёки мавжуд эмаслиги масаласига келсак. Юридик адабиётларда адолат-ҳуқуқнинг муҳим принципларидан эканлиги ҳақидаги фикрлар тез-тез учраб туради. Хусусан, В.Н. Карташов адолатнинг ҳуқуқни қўллаш амалиётидаги роли камида тўртта йўналишда кўрилиши лозим, деб ҳисоблайди. Унда: 1) адолат ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи шаклда вужудга келувчи ҳуқуқнинг моҳиятига асосланган; 2) ҳуқуқни қўлловчи субъектларнинг фаолиятлари адолат ғоялари билан йўғрилган бўлиши лозим; 3) ҳуқуқ ва мажбуриятларни ўрнатувчи қарорлар ҳамда ҳуқуқ ни қўлловчи актлари шакл ва моҳиятидан адолатли бўлмоғи; 4) ҳуқуқни қўллаш амалиёти жамиятдаги барча муҳим ижти моий соҳаларда адолат принципини рўёбга чиқаришда асосий юридик восита сифатида хизмат қилмоғи лозим. 8 Бошқа нуқтаи назарга кўра: адолат-ҳуқуқ меъёрининг хусусия тидир. Ҳуқуқ меъёрининг мазмуни ўзида адолатни ифода этади ва мустаҳкамлайди. Шу боис ҳуқуқ меъёрларида адолат принцип сифа тида эмас, балки адолатнинг ўзи ва адолатга муносабат тарзида акс этади. Зеро адолат- ижтимоий муносабатнинг моҳиятини ташкил этув чи сифат, омилдир. 9 7 Мизулина Е.Б. Независимость суда еще не есть гарантия правосудия. // Ж. Государство и право. -4-сон, 1992. -Б. 55. 8 Карташов В.Н. Правоприменительная практика в обществе. –Ярославль. 1986. -Б. 25-26. 9 Баранов В. М. Истинность норм права. Проблемы теории и практики. –Саратов. 1989. -Б. 312-313.

Ушбу фикрлар юзасидан айтиш лозимки, адолат айнан кишилар нинг ижтимоий ҳаёти билан боғлиқ ва у билан бирон бир қийматга эга. Шундай экан, адолат кишилар онгида шаклланадиган ва ижти моий тарзда эътироф этиладиган ижтимоий ҳаётнинг бирламчи ғояси, уларнинг муайян ҳаракат, фаолият юритишларининг асосий мезон, пойдевори ва кейинги ҳаракатларини, фаолиятларини амалга ошириш учун андоза ролини бажарувчи ҳодиса тушунчасидир. Шундай экан, ижтимоий ҳаётда адолат унинг бирламчи прин ципи сифатида мавжуд бўлади. Мазкур ижтимоий принцип бошқа умумий ижтимоий соҳалар, унинг тизимлари ва таркиби, қуйи ва майда ижтимоий тизимлар ва таркиблар учун асосий умумий, ўзига хос ҳамда фақат ана шу ти зимлар ва таркиблар учун тегишли бўлган ғоя тарзида ҳаракат қила ди. Шундай бўлгач, ҳар бир ижтимоий соҳа асосий умумий ғояга, айни чоғда адолат ғоясига йўналтирилади. Ҳуқуқ ҳам бундан мустас но эмас. Ҳуқуқнинг моҳияти бўлган адолат, унга жамиятдаги ижти моий муносабатларни адолат асосида тартибга солиш ва шу муно сабатларда адолатни таъминлаш вазифасини юклайди. Ҳар бир ижтимоий соҳанинг моҳияти ўзида адолатни ифода этар экан, демак адолат жамиятдаги турли ижтимоий соҳалар, категория лар учун принцип сифатида эътироф этилишга ҳақли ва бу ҳолат тизимнинг қуйи элементларига кириб борган сари, улар учун асосий умумий ғоя, яъни принцип тушунчаси сифатида қолаверади. Жамият учун адолат асосий қадрият тушунчасида мавжуд бўл сада, аммо у мутлақ ижтимоий тенгликни ҳамда шундай тенгликни ўрнатишни мақсад қилмайди. Балки, кишиларнинг табиий равишда вужудга келувчи тенгсизликларидан, яъни уларнинг қобилиятлари нинг, мулкий ва ижтимоий мавқеларининг турлилигидан келиб чиқ қан ҳолда, инсонларнинг турли мавқеда бўлишидан қатъий назар, уларнинг барчасига бир хилда муносабатда бўлиш зарурлигини талаб этади.

Шу боис, адолат энг аввало, инсонлар табиатидан келиб чиқувчи “адолатсизлик“ ни мувозанатга солиш тушунчаси сифатида мавжуд бўлиб, унинг қиммати ҳам мана шундадир. Адолат қонун меъёрини эмас, балки, айнан ҳуқуқнинг бирламчи хусусияти тарзида намоён бўлишини таъкидлаш ўринли бўларди. Зеро, яқин кунларгача ҳуқуқ деганда қонунни тушунар эдик. Ҳуқуқий давлат концепцияси туфайли, ушбу қарашларни тубда ўзгартириш зарур. Бу тушунчадан адолат ҳар бир жиноят ишининг ўзига хос хусусияти ва ишдаги ҳолатларига асосан –якка ҳолда ўрнатилиши тўғрисида хулоса билдириш мумкин. Шу сабабли, ЖПК нинг 455-моддаси суд ҳукмининг қонуний, асосли ва адолатли бўлишининг зарур шартларини белгилаган. Унга кўра, ҳукм қонуннинг барча талабларига амал қилинган ҳолда ва қонун асосида чиқарилган бўлса, қонуний деб; ҳукм ишнинг ҳақиқий ҳолатлари унда кераклигича ва юз берганига ҳақиқатан монанд тарзда аниқланган бўлса, асосли деб; ҳукм айбдорга нисбатан жазо ёки бошқа таъсир чораси у содир этган жиноятнинг ижтимоий хавфлилик даражаси ва унинг шахси эътиборга олиниб тайинланадиган бўлса, айбсиз шахс эса оқланган ва реабилитация қилинган бўлса, адолатли деб эътироф этилади. Мана шу шартлар суднинг ҳукм, ажрим ва қарорларининг апел ляция, кассация ва назорат босқичларида текширилишида ҳам асосий мезон сифатида қабул қилинади (ЖПК нинг 478-модда). Шунингдек, ЖПКнинг 484-моддаси 5-бандида, жазонинг адолатсизлиги биринчи босқич судининг ҳукмини бекор қилиш ёки ўзгартириш учун асос сифатида кўрилади. ЖПК нинг 489-моддасига биноан, жазо Жиноят кодексининг тегишли моддасида белгиланган доирада тайинланган бўлсада, тури ва меъёр жиҳатдан рўйи рост адолатсиз бўлса, жиноят нинг оғирлик даражасига ва судланувчининг шахсига номувофиқ деб эътироф этилади. Бироқ, бу талаб фақат алоҳида ишларни ҳал этишни назарда ту тади. Унда адолатнинг умумийликни даъво қилувчи тушунчаси мавжудми?

Биз илгари сураётган адолат тушунчаси, бир жиноят ишининг натижаси ўлароқ тушунчага боғлиқ бўлмай, айнан жиноят процесси нинг ягона ва универсал базаси сифатида мавжуд бўлишини назарда тутади. Жумладан, жиноят процессидаги адолат тушунчаси бевосита суд ва қонун олдида барчанинг тенглиги асосида ҳамда ишларни ЖПКда белгиланган қатъий тартибда юритишни (ЖПКнинг қону нийлик принципи. 11-модда) назарда тутади. Шуни эътиборга олган ҳолда, қонун чиқарувчи жиноят судлов ишларини юритишдаги тарафлар тортишуви тизимига асосланган. Лекин, жиноят-процессуал қонунчилигидаги меъёрлар, мана шу тизимни ҳали адолат мезонига тўлиқ мос эканлигини англатмайди. Шунинг учун, бугунда ЖПКни адолат, демак, тарафлар тенглиги ва тортишув ғояларига мувофиқ ҳолда такомиллаштириш заруратини келтириб чиқармоқда. Ҳукмнинг адолатли бўлишга қўйилган талаблар. Юқори инстанция судларининг фаолияти ҳукмнинг қонуний лиги, асослилиги ва адолатлилигини текшириш билан боғлиқ бўл ганлиги учун, бу қандай ҳужжат, одил судлов акти сифатида қандай талабларга жавоб беради, деган масалага ойдинлик киритиш лозим. Жиноят процессида суд назоратининг одил судловни таъминлаш учун дастлабки терговда, жиноят ишини судда кўриш учун тайин лашда, шунингдек одил судлов ҳужжатларини қонуний, асосли ва адолатли бўлишида муҳим хизматлари бор. Одил судлов ҳужжат ларидан бўлган ҳукм, И.Д. Перловнинг фикрича, “суднинг барча ҳаракатларини, яъни судьяларнинг маслаҳатлашув усули ҳамда ҳукм чиқариш услубини қамраб олади”. 10 Ҳукмнинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат: 1) Ҳукм фақат биринчи инстанция судининг сайланган ёки та йинланган мустақил судьялари томонидан ҳайъатда ёки якка тартиб да, фақат қонунда белгиланган шарт-шароитларда ва қонунга муво фиқ қабул қилинади: 10 Перлов И.Д. Приговор в уголовном процессе. -М.: Госюриздат., 1960. –Б.50.

2) Шахсни айбдор деб топиб жазога мустаҳид қилиш ёки айбсиз деб топиб, оқлаш фақат суд ҳукми билан ҳал қилинади. 3) Ҳукм Республика номидан чиқариладиган ягона ҳужжатдир. Демак, ҳукмнинг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилиги заминида давлатнинг обрўйи, халқпарварлиги ҳамда адолатпарварлиги мавжуд. Шундан келиб чиқиб, ҳукмни сиёсий аҳамиятга эга бўлган ҳужжат деб аташ мумкин. 11 Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 26-моддаси ва Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 23-моддасига мувофиқ жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахснинг иши судда қонуний тартибда, ошкора кўрилиб, айби аниқланмагунча у айбдор ҳисоблан майди. “Фақат суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан маҳкумнинг конституциявий кафолати ҳисобланган айбсизлик презумпцияси узил-кесил ҳал бўлади”. 12 Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 455- моддасига кўра ҳукм қонуний асосли ва адолатли бўлиши шарт (1959 йилги ЖПКнинг 280-моддасида ҳукм адолатли бўлиши кераклиги тўғрисидаги талаб қўйилмаган эди). Ҳукмга қўйилган талаблар хори жий мамлакатларнинг ЖПКда турлича. Масалан: Беларусь ЖПКнинг 351-моддасида юқорида таъкидланган талаблардан ташқари, ҳукм нинг мотивлашган бўлиши лозимлиги белгиланган. Қозоғистон Рес публикаси ЖПКда ҳукм қонуний ва асослантирилган бўлиши керак деб кўрсатилган (ЖПКнинг 369-моддаси). Россия Федерацияси Жи ноят-процессуал кодексининг 297-моддасида эса ҳукм қонуний, асос ли ва адолатли бўлиши таъкидланган. Ҳукмга қўйилган талаблар юридик адабиётларда турлича ҳал қилинган. Масалан, Н.В.Власова ҳукм қонуний, асослантирилган, мо тивлашган ва фақат суд муҳокамасида текширилган далилларга асос ланган бўлиши керак, деб ҳисоблайди. 13 П.А. Лупинская қонуний асослантирилган, мотивлашган ва адолатли бўлиши керак деган та лабни қўйган. Айнан шу талаб В.В. 11 Иноғомжонова З.Ф. Суд ҳукмига қўйилган талаблар. // Ж. Қонун номи билан. 1994. -4-сон. -Б. 34. 12 Иноғомжонова З.Ф. Суд ҳукмига қўйилган талаблар. // Ж. Қонун номи билан. 1994. -4-сон. -Б. 34. 13 Власова Н.А. Досудебное производство в уголовном процессе. Пособие. –М.: ЮРМИСТ, 2000. –144 б.; Власова Н.А. Уголовный процесс: Вопросы и ответы. –М.: ИД Юриспруденция, 2003. - 272 б.

Вандишев, В.Н. Григорьев, Г.П. Химичевалар томонидан ҳам қўллаб- кувватланган. 14 И.Л. Петрухин эса ўз асарларида ҳукмнинг адолатли бўлишига эътиборни қарат маган. 15 Ҳукм қуйидаги талабларга қатъий риоя қилган ҳолда чиқарилган бўлса, уни қонуний деб аташ мумкин: 1) Судья ЖПКнинг 11-моддасига кўра Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Жиноят-процессуал кодекси ва бошқа қонунларга аниқ риоя қилган бўлса; 2) ЖПКнинг 13-моддасида белгиланганидек, судьяларнинг тар киби (ҳайъат ва якка тартибда кўришда) қонуний бўлса; 3) Судья ўз фаолиятларини мустақил, бирон-бир аралашувсиз ҳал қилган бўлса (ЖПКнинг 14-моддаси); 4) Суд муҳокамаси иштирокчиларининг тенглиги, шаъни, қадр- қиммати ҳурмат қилиниб, ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш талаблари бажарилган бўлса (ЖПКнинг 16, 17, 18-моддалари); 5) Суд мажлисини ўтказиш тартиби, талаби ва шарт-шароит ларига қатъий риоя қилинган бўлса (ЖПКнинг 19, 25, 26, 456-мод далари). Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1997 йил 2 майдаги 2-сонли “Суд ҳукми тўғрисида”ги қарори юқорида қайд этилган тамойилларни бузишлик ҳукмни қонуний эмас деб топишга асос бўлади 16 деб тушунтиради. Демак, ҳукмни қонуний деб топиш учун унинг мазмуни, уни қабул қилиш тартиби, шарт-шароити, тузи лиши, берилган хулосалар ва ҳал қилинган масалалар Ўзбекистон Республикаси Конституциясига, Жиноят кодекси ва ЖПКнинг талаб ларига, шунингдек қўлланилиши лозим бўлган бошқа қонун норма ларига (масалан, Фуқаролик кодекси нормалари фуқаровий даъвони ҳал қилишда) мувофиқ келиши керак. 14 Уголовно-процессуальное право Российской Федерации. Под. ред. П.А.Лупинской. М.: Юрист. 1997. -Б. 396-399.; Вандышев В.В. Уголовный процесс. Курс лекций. Питер. СПб М.Х.М., 2002. -Б. 327-328.; Григорев В.Н., Химичева Г.П. Уголовный процесс. -М.: 2001. -Б. 438-441. 15 Уголовный процесс. И.Л.Петрухин умумий таҳрири остида “Проспект” -М.: 2001. -Б. 369-370. 16 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қарорларининг тўплами (1991-1997) -Б. 107.

Ҳукмни асосли деб эътироф этиш учун аввало, жиноят иши бўйича исботланиши лозим бўлган барча ҳолатлар суд мажлисида ўз тасдиғини топиши, далилларга асосланган бўлиши ва бу далиллар иш ҳолатини тўла, ҳар томонлама ва холисона мос келиши тўпланган, текширилган далиллар исботлаш учун етарли, мақбул ва ҳаққоний бўлиши лозим. Суд ҳукми суд мажлисида кўриб ҳал қилинган иш ҳолатларига ва юз берган ҳақиқий ҳолатларга тўла мос келиши керак. “Ҳукмни асослантириш талаби ҳақикатни очиш талабидан кенг роқ мазмунга эга, чунки асослантириш ҳақикий ҳолатнинг далиллар ёрдамида исботлашни ўз ичига олиб қолмай, суднинг бу ҳақи қ ат бўйича қандай хулосага келганлиги ва қабул қилган қарорини ҳам олади”. 17 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг “Далиллар мақбуллигига оид жиноят процессуал қонун нормаларини қўллаш нинг айрим масалалари тўғрисида”ги 2004 йил 24 сентябрь 12-сон қарорида суд далилни номақбул деб топганида, уни далиллар маж муидан чиқариш тўғрисида асослантирилган қарор қабул қилади ва бу ҳақда ҳукмнинг тавсиф қисмида кўрсатади 18 деб, белгиланган. Пленумнинг юқоридаги қарорида ҳукмни асослантириш қисми да мақбул деб топилган далилларга қўйиладиган талаблар кўрсатил ган. Буларга: 1) Далилларни олиш, тўплаш, текшириш ваколатига эга бўлган шахслар томонидан тергов ҳаракати ўтказилганлиги; 2) Факт ҳақидаги маълумотлар фақат ЖПКнинг 81-моддаси ик кинчи бандида кўрсатилган манбалардан олинган бўлишлиги; 3) далил қонунда белгиланган қоида ва усулларга риоя қилган ҳолда топилган, текширилган ҳамда қонунда белгиланган тартибда процессуал расмийлаштирилган бўлиши шарт. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг ушбу қарорига айрим мулоҳазаларни билдириш жоиз: 17 Иноғомжонова З.Ф. Жиноят процесси (махсус қисм). Дарслик. ТДЮИ. -Т.: 2003. -Б. 200-201. 18 Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Пленум қарорлари тўплами. 1995-2005. Т.: 2005. -Б. 161.

1) Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг бу қаро рини қуйидаги банди етарлича очиб берилмаган. Унда баён қилини шича, “далил тегишли субъект томонидан, далилни олиш билан боғлиқ бўлган процессуал ҳаракатни ўтказишга ваколатли мансабдор шахс томонидан олинган бўлиши” керак. “Процессуал ҳаракат” на тижасида далил олинмайди. Процессуал ҳаракатларга суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суднинг тўхтамлари, қарор, ажримлари киради (Масалан, айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш қарори); 2) далил “олинмайди” балки топилади, тўпланади, текширилади, мустаҳкамланади (расмийлаштирилади) ва баҳоланади; Бу жиноят процессида исботлаш жараёни деб аталади. “Далил олинади” деган жумла билан уни алмаштириб бўлмайди, чунки у бу тун бир фаолиятни ўз ичига олади. 3) далил фақат тергов ҳаракатлари натижаси ҳисобланади. Ма салан, тинтув ўтказиш, сўроқ қилиш, таниб олиш учун кўрсатиш ва ҳоказолар. Тергов ҳаракатлари натижасида топилган, текширилган, тўпланган, расмийлаштирилган ва баҳоланган маълумотлар далил бўлиши мумкин. У фақат исботлаш бурчи юклатилган, ваколатли шахслар томонидан далил деб эътироф этилиши шарт. Бу борада И.Л. Петрухиннинг “ҳукмнинг жазо масаласидаги суд хулосалари қонун мезонларига ва адолат талабларига боғлиқ, асос ланганлик бу ўринда ҳеч қандай роль ўйнамайди”, деган фикрига қўшилиб бўлмайди. 19 Зеро, судланувчининг айбдорлиги ёки айбсизлиги тўғрисидаги суднинг хулосаларига зид бўлган далиллар ҳукмда нима учун ишонч сиз деб топилганлиги ва рад этилганлиги асослаб берилиши керак. Ҳукм судланувчининг жиноий ҳаракатларини фош қиладиган ёки оқлайдиган далилларга асосланганда, суд уларнинг мазмунини очиши ва тегишли баҳо бериши лозим. 19 Уголовный процесс. Под. ред. И.Л.Петрухина. изд. Проспект. -М.: 2001. 413 б.

Бир неча судланувчиларга тегишли иш бўйича ёки судланувчи бир нечта жиноятларни содир қилганликда айбланаётган иш бўйича, суд ҳукмда ҳар бир судланганга нисбатан тегишли айблов бўйича да лиллар келтириши, текшириши ҳамда хулоса қилиши зарур. Қонунга зид равишда олинган далиллар юридик кучга эга бўл майди, шунинг учун ҳам ҳукмга асос қилиб олиниши мумкин эмас. Қонунга зид равишда олинган далилларга тергов давомида ноқону ний, руҳий ва жисмоний куч ишлатиш усулларини қўллаб олинган далиллар, шунингдек жиноят-процессуал қонунининг бошқа норма ларини бузилиши (масалан, ҳимоя ҳуқуқининг бузилиши) натижаси да олинган далиллар киради. Далил қонунга зид равишда олинган деб топилган тақдирда, суд ишдаги далиллар йиғиндисидан уни чиқа риши ҳамда, қонуннинг бузилиши нимадан иборат эканлигини кўрса тиши керак. Жиноят процессуал кодексининг 462-моддасида ҳукм икки тур да бўлиши таъкидланган: айблов ҳукми ва оқлов ҳукми. Айблов ҳукми судланувчининг айби суд мажлисида ҳар томон лама, тўла ва холисона мақбуллик ва алоқадорлик талабларига жавоб берган тақдирдагина чиқарилади. Айблов ҳукми тахминларга асос ланган бўлиши мумкин эмас. Айблов ҳукми уч турга бўлинади: 1. Жазо белгилаб чиқариладиган айблов ҳукми судланувчининг жиноят содир этишда айбли эканлиги суд муҳокамаси давомида ис бот қилинган тақдирдагина чиқарилади. Айблов ҳукмига тўла, ҳар томонлама текширилган, иш материалларида маълум бўлиб қолган камчиликлар тўлдирилган, шубҳа ва қарама-қаршиликлар бартараф этилган далиллар асос қилиб олинади (ЖПКнинг 463-моддаси 1-қис ми). Агар суд томонидан маҳкум адо этиши лозим бўлган жазо бел гиланган бўлса, албатта унинг тури, муддати, жазо муддатини ҳисоб га олиб бошланган вақти кўрсатилиши керак. 20 20 Ворождов С.А. Приговор в уголовном процессе. -М.: “Юрайт”. 2003. -Б. 27.

2. Жазодан озод қилиб, чиқариладиган айблов ҳукми: а) судла нувчига тайинланган жазони қўллашдан озод қилувчи амнистия акти эълон қилинган бўлса; б) шахснинг ҳукм чиққунга қадар қамоқда сақланган вақти ЖКнинг 62-моддасида назарда тутилган дастлабки қамоқни ҳисобга олиш қоидаларини назарда тутиб суд томонидан та йинланган жазо чорасига тенг ёки бу чорадан ортиқ бўлса (ЖПКнинг 463-моддаси 2-қисми) чиқарилади. 3. Жазо тайинламасдан чиқариладиган айблов ҳукми: а) маҳкум га содир этган жинояти учун жазо тайинлашни истисно этадиган ам нистия акти эълон қилинган бўлса; б) мазкур жиноят учун айбланув чи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш муддати ўтиб кетган бўлса; в) ҳукм чиқариладиган вақтга келиб, қилмиш ижтимоий хавф лилигини йўқотса ёки уни содир этган шахс ижтимоий хавфли бўл май қолса; г) маҳкумнинг тузалишига жамоат бирлашмалари ва жамоалар томонидан қўлланиладиган жамоат таъсир чоралари ёки маъмурий жазо чоралари кўриш йўли билан эришиш мумкин бўлса; д) ҳукм чиқариш вақтигача судланувчи вафот этган бўлса (ЖПКнинг 463-моддаси 3-қисми) чиқарилади. Оқлов ҳукми: 1. Жиноий ҳодиса юз бермаган бўлса; 2. Судланувчи содир этган қилмишда жиноят таркиби бўлмаса; 3. Жиноят содир этилишига судланувчи дахлдор бўлмаса чиқа рилади (ЖПКнинг 464-моддаси 1-қисми). Ўзбекистон Республикасининг Олий суди Пленумининг 1997 йил 2 майдаги “Суд ҳукмлари тўғрисида”ги 2-сонли қарорида “Ишда тўпланган далилларнинг етарли эмаслиги, далиллар қонунга зид ра вишда олинганлиги сабабли улар далил сифатида танилмаганлиги ёки қўйилган айбловда судланувчининг айбдорлиги тўғрисидаги шубҳани бартараф қилишнинг имкони йўқлиги ҳақидаги суднинг асосланти рилган хулосаси оқлов ҳукми чиқариш учун асос бўлади” деб кўр сатилган. 21 21 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қарорларининг тўплами 1991-1997 й. –Б. 107

Қонунга мувофиқ равишда асосли чиқарилган ҳукм адолатли бў лади. Тайинланган жазо содир этилган жиноятнинг ижтимоий хавф лилик даражасига ҳамда айбдорнинг шахсига тўла мос келса ёки айбсиз шахс оқланиб, реабилитация этилган бўлса, ҳукм адолатли ҳисобланади. 22 Ҳукм қонуний, асослантирилган, адолатли бўлсагина, унга қў йилган талаблар бир хилда бажарилган деб ҳисобланса, унинг қону ний кучига замин ҳозирланади. Айни вақтда ҳукмнинг қонуний кучи тўғрисидаги масалага ҳам эътибор қаратиш лозим. Чунки, ҳукмнинг қонуний кучи тўғрисида процессуал қонунда аниқ фикр берилмаган. Шунинг учун ҳам ҳукмнинг қонуний кучи деганда бир неча фаразлар юзага келади. 1) ҳукмнинг қонуний кучи алоҳида ҳуқуқий хусусият бўлиб, ҳукм устидан апелляция тартибида шикоят билдириш ёки протест келтириш муддати ўтгандан сунг ёки апелляция ажрими чиқарилган дан кейин (ҳукм зудлик билан қонуний кучга кирадиган ҳолатлар бундан мустасно) вужудга келади; 2) ҳукмнинг қонуний кучи деганда, фақат моддий ва процессуал ҳуқуқ нормаларининг муайян тарзда амал қилиши тушунилади; 3) ҳукмнинг қонуний кучи – бу одил судлов ҳужжатининг қонунга яъни давлат ҳокимияти олий органларининг ҳужжатига ай нан ўхшаш бўлишини таъминлайдиган алоҳида бир хусусиятдир ва хоказо. Қайсидир маънода ушбу таърифларнинг ҳар бирини тўғри деб ҳисоблаш мумкин. Фикримизча, ҳукмнинг қонуний кучи – бу мод дий- ҳуқуқий ва жиноят-процессуал қонунларнинг муайян одил суд лов ҳужжатида алоҳида тарзда ҳуқуқий жиҳатдан амал қилиши ҳисобланади. У суд ҳокимиятининг куч-қудрати ва обрў-эътиборини намоён қилиниши бўлиб, тегишли ҳужжатга умуммажбурийлик, ўз гармаслик, фавқулоддалик ва олдинги суд ечимининг зарур бўлиши каби ўзига хос хусусиятларни ўзида 22 Жиноят процесси (махсус қисм) Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида. Дарслик. -Т.: ТДЮИ, 2003. - Б.201.

акс эттиради. Ҳукм унинг чиқа рилиши билан боғлиқ бўлган жиноят ишига нисбатан қонуний кучга эга бўлади. Ҳукмнинг умуммажбурийлиги ўзаро бир-бири билан чамбарчас боғланган иккита талабни акс эттиради. Биринчидан, ҳукм умуман олганда (барча муносабатларда) бар ча давлат ва жамоат корхоналари, муассасалар, ташкилотлар, мансаб дор шахслар ва фуқаролар учун мажбурийдир. Ҳеч ким то қонуний кучга кирган ҳукм қонунда белгиланган тартибда бекор қилинмагу нича ҳукмнинг у ёки бу қисмини ўзи учун мажбурий эмас деб ҳи соблашга ҳақли эмас. Иккинчидан, суднинг ҳукмида мавжуд бўлган қарорлар Ўзбекистон Республикасининг барча ҳудудида сўзсиз ижро қилиниши керак. Умуммажбурийлик хусусиятисиз ҳукмнинг қонунийлик кучи формал характерда бўлади ва ўзининг реал аҳамиятини йўқотади. Шунинг учун зарур бўлган ҳолларда ҳукмнинг ижро этилиши давлат томонидан мажбурлаш орқали таъминланади. Қонуний кучга кирган ҳукмнинг фавқулоддалиги ҳукмда ўз ак сини топган фактлар ва хулосаларнинг такроран муҳокама қилиниши ва ҳал этилишининг таъқиқланишидан, суд томонидан ўз тасдиғини топган деб эътироф қилинган ёки аксинча, рад қилинган айни бир қилмиш учун шахснинг янгитдан жиноий жавобгарликка тортилмас лигидан иборатдир. Халқаро ҳужжатларда бу қоидани “non bis in idem”, яъни бир қилмиш учун такроран жавобгар бўлмаслиги белги ланган (Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида халқаро Пактнинг 14-моддасининг 7-банди). Ҳукмнинг бекор бўлмаслиги ёки ўзгартирилмаслиги процесс нинг предметига доир бўлган ишни иккинчи марта кўриб чиқилиши ни ман этади. Бироқ, қонуний кучга кирган ҳукмнинг фавқулодда лигига қарамасдан, агар у ноқонуний, асослантирилмаган ва адолат сиз бўлса, у бекор қилиниши ёки ўзгартирилиши керак. ЎзССРнинг ҳудудида амалга бўлган 1923 йил қабул қилинган Россия Федерацияси дастлабки Жиноят-процессуал кодексининг 3-моддасида

қонуний кучга кирган ҳукмга эга бўлган шахслар айнан шу жиноят иши бўйича айбланиб, жиноий жавобгарликка тортилиши мумкин эмас деб белгиланган эди. Ҳозирда бу масала алоҳида норма да қайд қилинмаган. Амалдаги Жиноят-процессуал кодексининг 84-моддаси 4-бандида “шахсга нисбатан айнан шу айблов бўйича суд нинг қонуний кучга кирган ҳукми бўлса, шахснинг жиноят содир эти лишида айблилиги тўғрисидаги масалани ҳал қилмай туриб жиноят иши тугатилиши лозим”, деб белгиланган. Шундай қилиб, инсон тақдирини тубдан ўзгаришига олиб келадиган суд қарорлари албатта суд назоратида бўлиши лозим, токи айби бўлган шахс жиноий қилмиши учун айбдор деб жиноий жавобгарликка тортилсин, айби бўлмаган шахс айбсиз деб топилиб, жазодан озод қилинсин.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумажидов Г. Актуальные вопросы реализации принципа состязательности и равноправия сторон в судопроизводстве Адвокат. - 1999. –Декабр. - Б. 49-50. 2. Абдумажидов Ғ.А. Конституция ва суд мустақиллиги – адолат гарови. Давлат ва ҳуқуқ. -2002. -№4(12). –Б.31-35. 3. Абдумажидов Ғ.А. Ҳимояланиш ҳуқуқи ва тарафларнинг ўзаро тортишуви. Ишонч. -1999. -21 июль. 4. Асомутдинов А. Оценка доказательств в уголовном процессе. Ҳуқуқ, Право, Law. -2000. -№4. –Б.60. 5. Балакшин В. Истина в уголовном процессе. Российская юстиция. -1998. - №2. –Б.19.

Похожие

Жиноят окибатлари ва жазонинг мутаносиблиги

Жазонинг шафқатсизлиги эмас, балки унинг муқаррарлиги афзал

Кўрсатувларни ҳодиса жойида текшириш тактикаси ( курсатувларни ходиса жойида текшириш тактикаси

Жиноят процессида суд назорати ўқув курсининг тушунчаси аҳамияти ва вазифалари

Хужжатларни криминалистик техника усулида текшириш