Хужжатларни криминалистик техника усулида текшириш - Юриспруденция - Рефераты

Хужжатларни криминалистик техника усулида текшириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

120 KB

Ҳужжатларни криминалистик техника усулида текшириш Режа: 1. Криминалистик техника текшируви тушунчаси, вазифаси ва турлари 2. Ҳужжатларни қалбакилаштириш усуллари 3. Қалбакилаштирилган ҳужжатларни техникавий усулда текшириш 4. Криминалистик техника текширувида қўлланадиган замонавий асбоблар 5. Ҳужжатларнинг техник экспертизасини ўтказишда ҳал қилинадиган масалалар

Ҳужжатларни техник жиҳатдан текшириш криминалистиканинг иккинчи бўлимида мустақил ўрин эгаллайди. Криминалистик техника баъзи табиий ва техник билимларнинг айрим тармоқларини ўз вазифасига мослаб, улар асосида турли қалбакилаштирилган ҳужжатларни текшириш учун махсус услубларни ишлаб чиқади. Ҳужжатларни криминалистик техника усулида текшириш фақат жиноят ишлари б ў йича масалаларни ҳал қилиш э мас , балки фуқаролик судлов ишларида ҳам кенг қўлланилади. Тергов ва суд амалиётида ҳужжатларни криминалистик техника усулида текшириш масаласи кўп тарқалган бўлиб, ҳужжатлар ижтимоий соҳаларнинг барча доираларида алоҳида ўрин тутиши, хилма- ҳ ил ва кенг тарқалган материаллардан тайёрланганлиги билан боғлиқ . Ҳужжатларни техника вий текширув унинг олдига қўйилган вазифалар билан х арактерланади. Крим иналистик техника текширувининг объектлари: - турли ҳужжатлардаги тадқиқот қилинувчи реквизитлар (матн, имзо, пул-тўлов ҳужжатлари, қимматбаҳо ашёвий бойликларни олиш-сотиш каби ҳаракатларни ифодаловчи ҳужжатлар, шахсий ҳужжатлар, маълумотномалар ва бошқалар); - пул-тўлов ҳужжатлари, нақд пул кирими ва тўлови бўйича турли операцияларни акс эттирувчи чек дафтарчаси, кирим-чиқим ордерлари, касса дафтарчаси, тўлов ҳужжатлари, турли квитанциялар, депонент карточкалари. Моддий бойликларнинг ҳаракатини акс эттирувчи ҳужжатларга: юк хатлари (накладной), кирим-чиқим характеридаги барча ҳужжатлар тўплами; шахсий ҳужжатларга шахсни тасдиқловчи ва унинг меҳнат фаолиятига хос бўлган ҳужжатлар, паспорт, шахсий гувоҳнома, рухсатнома, ҳарбий билет, касаба уюшмаси билетлари, ҳайдовчилик гувоҳномалари, дипломлар ва ҳоказолар киради. Меҳнат фаолиятига хос бўлган ҳужжатларни, меҳнат дафтарчалари, меҳнат фаолияти ҳақидаги маълумотномалар, касаллик варақалари, қабул

қилиш ва озод этиш ҳақидаги буйруқлар, шартномалар, таклифномалар, шахсий варақалар, касаллик тарихи ва бошқалар ташкил этади. Қимматли қоғозлар заём облигациялари, лотерея чипталари, темир йўл ва ҳаво йўл пулли чипталари, томоша ва маиший хизмат чипталари, қоғоз пул банкнотлари ташкил этади. Текширув объектларига ҳужжатлардан ташқари ёзув восита ва ашёлари, ҳужжатнинг реквизитларини ва белгиларини бажаришда фойдаланиладиган турли буёқ воситалари, қоғоз, ёзув қуроллари, елим ҳамда ёзувни айнитиш моддалари киради. Ҳужжатларни техникавий усулда текширув вазифалари қуйидагилардир: 1. Ҳужжатнинг тайёрланиш услубини аниқлаш; 2. Ҳужжат мазмунини ўзгартириш усулини аниқлаш; 3. Кўринадиган ва оддий кўз билан кўринмайдиган ёзувларни аниқлаш; 4. Ҳужжатларнинг асил бирламчи кўринишини тиклаш; 5. Ҳужжатлар бажарилган, қўлланилган ускуналар, воситалар, қуроллар ва материалларни идентификация қилиш; 6. Ҳужжатларни қалбакилаштиришдан муҳофаза қилиш чораларини ишлаб чиқиш. Ҳужжат материалларини текширишда ҳал қилиниши лозим бўлган вазифалар унинг таркибини, турини, маркасини, ишлаб чиқарган заводини аниқлаш, у ёки бу ҳужжат материалларнинг аниқ ҳажмини ва гуруҳ мансублигини ани қ лашга оиддир. Ҳар бир текширув экспертизанинг мос турини белгиловчи бир қатор махсус вазифаларни бирлаштиради. Суд - техник экспертизанинг асосий турларини қуйидаги лардан иборат: - ҳужжатнинг бирламчи мазмуни ўзгартирилганлигини аниқловчи экспертизалар (ўчириш, қўшимча ёзувлар киритиш, қўшимча белгилар чизиш, ювиш);

- ҳужжатдаги муҳр ва штамп изларини (аксларини) аниқловчи текширув; - матннинг машинкада ёзилган шаклини текшириш. Бунга бошқа қоғозга нусха кўчириш воситалари, жумладан ЭҲМ, кўпайтирувчи мосламаларда тайёрланган матнлар ҳам киради; - ҳ ужжатнинг давлат белгилари ва типографик бланкаларини текшириш; - қалбакилаштиришдан асровчи махсус воситалар билан таъминланган ҳужжатларни текшириш; - қайта ёпиштирилган фотосуратларни аниқлаш; - объектларнинг айрим қисмлари бўйича бутунни тиклаш; - и мзоларни техник қалбакилаштирилганлигини текшириш; - куйган ҳужжатларнинг матнини тиклаш; - ҳужжат устидан бостириб ёзиш оқибатида қолган рангсиз чизиқлар бўйича матн мазмунини аниқлаш; - устидан чизиб ўчирилган, чаплаштириб юборилган, устига модда тўкилган, ёзувлар мазмунини тиклаш; - ранги учиб кетган ёзувларни тиклаш; - кес иб ўтган чизиқлар бўйича кетма-кетлигини аниқлаш; - ёзув материаллари, ёпиштириш воситалари ва қоғозларни текшириш экспертизаларидир. 2 Ҳужжатларни қалбакилаштириш усуллари Ҳужжатларни қалбакилаштиришнинг икки, яъни сохталаштириш ва ўзгартма киритиш тури мавжуд. Биринчи тури ҳужжатнинг умумий шакли тўғри бўлиб, ундаги маълумот тўлалигича ёки қисман сохта бўлади. Масалан, моддий маблағни сарф қилиш ҳужжатида сохта маълумотни расмийлаштириш тушунилади.

Иккинчи тури эса ҳужжатлардаги бирламчи маълумотларни ғайриқонуний ўзгартириш (қўшимча ўзгартма киритиш, ўчириш, бузиш кабилар). Ўзгалар мулкини турли усулларда талон-тарож қилиш жиноятлари кўп ҳолларда сохта ҳужжатлар қўлланиб содир этилади. Кўринишдан тўғри ва қонуний расмийлаштирилган ҳужжатлардаги маълумотлар ҳақиқатдан йироқ бўлиб, жиноий унсурлар ўзларининг фойдасига мослаб, сохта ҳужжатларни расмий ҳужжат бланкаларида акс эттирадилар. Қоидага мослаб имзолар ва муҳрлар билан тасдиқлаб, унга ҳақиқий, қонуний тус берадилар. Бундай жиноятларни тергов қилиш жараёнида ҳужжатлар сохталигини аниқлаш учун шубҳали бўлган ҳужжатдаги маълумотни текшириб, унинг мазмуни бошқа нусхадаги маълумотга тўғри келиши, навбатдаги операцияларни акс эттирувчи ҳужжатларга мос келиш келмаслигини аниқлаш билан ҳал этилади. Баъзида бундай маълумотларни моддий жавобгар шахсларнинг жавобини акс эттирувчи ёзувларни кўздан кечириш натижасида ҳам олиш мумкин бўлади. Ҳужжатларга моддий ўзгартиришлар киритиш билан қалбакилаштирилган ҳолларни текширишда қуйидаги белгиларга эътибор бериш лозим. 1. Ҳужжатнинг матнидаги айрим ёзувларни (ҳарф, рақам, имзо) ўчириш ва ўрнига бошқа ёзув киритиш. Ўчириш натижасида қоғозни устки силлиқ қатлами зарарланади. Қоғоз толаларининг ҳурпайиши ва ранги бир мунча ўзгариши кузатилади, ўчирилган жойдаги ёзувларнинг айрим штрихлари ва бўёқ қолдиқлари сақланиб қолади. Ҳужжат матни махсус бланкада бажарилган бўлса, унда қўшимча равишда қоғознинг юзасидаги каштаси ва типография чизиқлари зарарланади. Ёзувларни йўқотиш мақсадида ўткир асбоб билан қоғознинг устки қатламини кесиб қирқиб ўчирадилар. Бундай ҳолларда қоғознинг орқасидан ёруғлик туширилиб кузатганда аввалги ёзувнинг ботиқ излари бўйича ўчирилган ёзув мазмунини тиклаш мумкин бўлади.

Ҳужжатнинг ўчирилган ёзувлари ўрнига янги, жиноий мақсадга керак бўлган матн ёки ҳарф рақамларни ёзганда қоғознинг устки қатлами зарарлангани сабабли ёзув қуроли бўлган қалам, паста сиёҳ моддаларининг заррачалари ёйилиб, қоғознинг ички қатламига сингиб кетади. Ундан ташқари бирламчи ёзув буёқлари билан кейинги ёзувдаги буёқнинг рангида бир мунча фарқни кузатиш мумкин бўлади. 2. Ҳужжат матнига қўшимча ёзув, рақам ва бошқа ўзгартиришлар киритиш. Қалбакилаштиришнинг бу турида ҳужжатнинг аввалги матнига қўшимча ёзувлар киритишда сон-рақам белгилари ўзгартирилади. Рақамларнинг айрим қисмлари уни кўпайтириш ёки камайтириш мақсадида ўзгартирилади. Қўшимча киритилган ёзувлар бирламчи матннинг умумий бузилиш, жойлашуви ва бошқа белгиларидан бир мунча фарқ қилади. Хат белгиларидан ташқари ёзув воситаси бўлган бўёқнинг таркибида ҳам (оддий кўз билан кўриб бўлмайдиган даражадаги рангнинг фарқи бўлади) муҳрлаш воситасида қўшимча сўз, рақам ва бошқа ёзувлар киритилганда ҳам юқорида кўрсатилган аломатлар мавжуд бўлади. Ёзув машинкасида бажарилган матнларга қўшимча ёзувлар киритилганда ҳарфларнинг жойлашуви, чизиқнинг оралиғи (интервали) типографик бўёқнинг таркибидаги фарқ ва шу каби муҳрлаш воситасининг ўзида бўлган бошқа белгилар мавжуд бўлади. 3. Ҳужжатдаги ёзувларни рангсизлантириш, ювиш. Ҳужжатнинг айрим қисмларидаги ёзув ёки тўлиқ матн турли кимёвий моддалар билан рангсизлантирилади ва ўрнига керакли бўлган ёзувлар ёзилади. Реактив модданинг таъсири натижасида қоғознинг таркиби бирмунча ўзгаради, толалари узилиб кетади. Йўқотилган, рангсизлантирилган ёзувлар ўрнига бошқа янги матнни бажаришда ёзув воситаси (қалам, паста, сиёҳ) бўёғи бир мунча ёйилиб қоғознинг ички қатламига сингиб кетади.

Ҳужжатни ультрабинафша нурларда кузатиш билан ундаги ўзгаришларни, аввалги ёзувдан сақланиб қолган бўёқ доғлари билан кимёвий модданинг таъсири бўлган жойларни аниқлаш мумкин. Ҳужжатнинг матни моддий сув билан ҳам ювиб рангсизлантирилиши учраб туради. Бу ҳолда қоғоз таркибига сингиб қолган аввалги ёзувнинг қолдиқ доғларини турли нурларда рангини кучайтириб кузатиш ва суратга олиш билан тикланади. 4. Ҳужжатдаги фотосурат ва маркаларни ўзгартириш. (аввалги, ҳақиқийси ўрнига бошқасини ёпиштириш). Шахсий ҳужжатларга ёпиштириладиган фотосуратларнинг одатда пастки ўнг ёки чап бурчаги устидан муҳр акси тушади. Шу каби ёпиштирилган марка устидан ҳам штамп ва имзонинг бир қисми акс этади. Фотосурат, марка кўчирилиб ўрнига қайта бошқалари ёпиштирилганда муҳр, штамп қисмининг акси қўлда чизилади ёки бошқа муҳр билан тасдиқланади. Бу ҳолда муҳрнинг умумий тузилиши, доира бўйича жойлашган ёзувларнинг умумий ва хусусий белгилари ўзгариб кетади. Фотосурат ва маркаларни орқа қисмини кузатиш ва текшириш билан елимнинг олдинги ва кейинги навбатда ишлатилган турини аниқлаш мумкин. 5. Имзоларни техникавий қалбакилаштириш. Сохта ҳужжатларга ҳақиқий асл ҳужжатдаги имзоларни нухса кўчирувчи қоғоз ёрдамида ёки ҳужжатни ёруғликка тушириш билан имзонинг соясини сохта ҳужжатга тушириб сўнг устидан ёзиш қуроли билан юргизилади. Мазкур ҳолларда қалбакилаштирилган имзодаги ёзув ҳаракати бир мунча сустлашганлиги, чизиқларнинг йўғонлашганлиги ва текислиги бузилганлиги кузатилади. Ҳужжатни турли нурларда кўздан кечириш натижасида сохта имзонинг штрихларида қалам, ручка ҳаракатини тўхтатиш аломатлари ва нусха кўчирувчи қоғоз бўёқлари заррачаларини кўриш мумкин бўлади. 6. Муҳр ва штамп аксларини қалбакилаштириш . Қалбаки муҳр ва штампларнинг ўзи қўлда ясалган бўлади ёки аксини қўлда чизилади. Ясама муҳр штампларнинг стандарт шаклида доира,

тўртбурчак, учбурчак турларининг ўлчовлари фарқ қилади. Ҳарф шакллари, бузилиши, ўлчови, ўзаро жойлашуви каби белгилари ҳосил бўлади. Масалан, циркулдан қоладиган тешик, қалам ва ручкада чизилганда ҳаракатнинг бир икки жойларида тўхташ аломатлари бўлади. Ҳужжатдаги ҳақиқий муҳр аксини бироз намлаб сохта ҳужжатнинг керакли жойига тушириш усули ҳам учраб туради. Бу ҳолда муҳр аксидаги бўёқ паста - мастика чизиқларида ёйилиб ранги анча сусаяди. Ёзувлари ва муҳрнинг марказидаги расм белгилари ноаниқ бўлиб тушади. Муҳр- штампларнинг аксларини сохталаштиришда баъзида бир неча усулларни қўллайдилар. Сохта ҳужжатдаги муҳр-штамп аксларини кўздан кечириш жараёнида унинг қайси муассаса, вазирлик, идора - корхонага тегишли эканлигини аниқлаш, асл нусха намуналари билан солиштириб кўриш, унинг умумий бузилишига, ҳарфларнинг жойлашувига стандарт шаклига мос келишига жиддий эътибор бериш лозим. 7. Ҳужжатларнинг қалбаки бланкасини ясаш. Бу усул кўп ҳолларда шахсий ҳужжатларни (олий ёки ўрта маълумот ҳақидаги дипломлар, машина паспорти ва шахсий ҳайдовчи гувоҳномалари) тайёрлашда, шунингдек, пул ва қимматбаҳо қоғозларни (облигация, лоторея, чек, вексель кабилар) қалбакилаштиришда ишлатилади. Жиноятчилар бланкаларни ясашда рассомчилик, полиграфия ҳунарларини ишлатиш билан бирга турли мослама станок ва техник жиҳозлардан фойдаланадилар. Сохта бланкадаги типографик ёзувлар умум стандарт тузилишидан, бўёқнинг таркиби, ранги, ёзув ҳарф тузилиши билан фарқ қилади. Бланканинг ясалишида қўлланилган материал, бўёқ елим, таркиблари ҳам гуруҳ мансублиги жиҳатдан фарқ қилади. Сохта пул ва қимматли қоғозларни ясашда қуйидаги белгилар ҳосил бўлади: махсус ҳимоя воситасини бажарувчи қоғознинг ички ва сиртқи қатламидаги микроскопик кашта ва матннинг йўқлиги, қоғознинг таркибига кирувчи кимёвий воситаларнинг бошқача тури ишлатилиши ва бошқалар.

Жиноятчилар ҳужжатларни сохталаштиришда бир неча ҳужжатнинг қисмларини ўзаро монтаж қилиш усули ва ҳозирги замонавий техник жиҳозларини ҳам ишлатадилар. Қалбакилаштирилган ҳужжатларнинг юқорида кўрсатилган аломатларини кузатиш ва аниқлаш учун криминалистик техникада ишлаб чиққан услуб ва услубиётларни эгалламоқ, шунингдек, замонавий техник воситаларини қўллай билмоқ зарурдир. 3-§ Қалбакилаштирилган ҳужжатларни техникавий усулда текшириш Ҳужжатларни техникавий усулда текшириш қатор оптик асбоблар ёрдамида, оддий лупалар, микроскоплар, мосламалар, турли нур ҳосил қилувчи манбаларни ишлатиш билан амалга оширилади. Экспертиза текширувида фотосуратни тадқиқот- текширув услубини қўллаш билан бирга ёруғлик манбаларини турли шароитда қўллаш (тўғридан, қия ёритиш, сингиб ўтиш) махсус текширув услублари мавжуд: намли нусха кўчирув, диффузия нусха кўчируви, кўзга кўринадиган ва кўринмайдиган бинафша нурида люминессенция ҳосил қилиш, инфрақизил нурларида ёритиш, ультрабинафша ва инфрақизил нурларда спектроскопия ҳосил қилиш, хромотография ва бошқаларни қўллайдилар. Текширилувчи ҳужжатни қия тушган ёруғликда кузатиш, ёруғлик нурлари 90 градус берилганда кўринмайдиган ёки қисман кўринмайдиган белгилар аниқ бўлишини таъминлайди. Ёруғлик манбаи сифатида махсус нур чиқарувчи ёритқич ОН-19 ишлатилади. Ёзувлари ўчирилган, зарарланган ҳужжатларни ёруғлик манбаига тўғри ўрнатиб кузатилса., ёруғлик нурларининг қоғоз қатламидан сингиб ўтиш даражаси ҳар хил бўлади. Бундай шароитда сохта пул, қимматбаҳо қоғоз - ҳужжатлар ҳам ўтувчан нурларда кузатилганда ҳужжатнинг ички қатлами ҳолатлари тўла ва аниқ кўринади. Бу ҳолатни мустаҳкамлаш усули ўтувчан ёруғлик нурларида фотосуратга туширишдир. Суратга тушириш учун махсус

ёруғлик манбаи ФМН-2, МРКА, УЛАРУС мосламаларига ўрнатилади. Текшириш ва суратга олиш ишлари эса қоронғилаштирилган бинода амалга оширилади. Ёзувлари ўчирилган, рангсизлантирилган ва қисман ёниб, ёзуви кўринмай қолган ҳужжатларнинг матнларини тиклаш учун уларга ёруғликни тўғри перпендикуляр йўналтирилган ҳолда бериш лозим. Текширилувчи объектдаги рангларни ажратиш ва улардаги фарқни белгилаш учун светофельтрлар яъни, рангларни ажратиб берувчи мосламалар қўлланилади. Ёруғликдаги нурларни фильтрлайдиган мосламалар ҳозирги кунда саноат ишлаб чиқаришда 80х80, 40х40 ўлчовдаги турли рангдаги шишалардан ишлаб чиқарилмоқда, уларнинг умумий сони 117 та паспортланган намуналардан иборат. Светофильтрларнинг ҳар бири спектрнинг қайси ҳолатида ишлатилиши ва имконлари ҳақида маълумотлар билан таъминланган. Мазкур фильтрлар текширув вазифасига биноан ўқиб бўлмайдиган, бўялган, кўчирилган, рангсизлаштирилган ёзувларни кўринарли қилиш ва тиклаш мақсадида ишлатилади. Спектрнинг зарур бўлган нурини ажратиб, унда текширув ўтказиш учун ёруғлик манбаи олдига керакли рангдаги фильтр ўрнатилади ва объектив орқали кузатилади. Масалан, қизил нурда текширув ўтказиш лозим бўлса “КС” фильтри қўлланилади, фильтр қизил нурларни ўтказиб бошқаларини тўсиб ўтказмай туради. Узун тўлқинли инфрақизил нурларнинг акс этувчи электромагнит майдонидаги ёруғлиги деярли барча ёзиш материали (сиёҳ, паста, қалам, рангли туш, фломастер, истеъмол бўёқлари)га таъсир этиб уларни ранг жиҳатидан ажратади ва кўрсатилган бўёқлар остидаги ёзувларни кўринарли қилади. Узун тўлқинли инфрақизил нурларни график қалами, қора туш, ёзув машинкасининг қора лентаси, нусха кўчирув қоғози, типография бўёқлари, оғир металл тузлари, темир, мис, хром каби материаллар таркибидан сингдириб ўтиш қобилиятига эгадир.

Техникавий текшириш учун инфрақизил нурларни ажратиб берувчи КС-18, КС-19, ИКС-1, ИКС-2, ИКС-3 ёруғлик фильтрлари ишлатилади. Кўп ҳолларда экспертиза текшируви ЭОП (электрон оптик) мослашувчи аппарат ёрдамида ўтказилади. Мазкур асбобнинг қулайлиги шундан иборатки, текширув жараёнида кўзга кўринмайдиган инфрақизил нурланишни кўринарли қилиб, текширилаётган объектнинг хусусиятини кузатиб бориш имконини беради. Рангсизлантирилган, ювилган, кимёвий моддаларни қўллаб, йўқотилган ёзувларни кўзга кўринмайдиган моддалар билан ёзилган матнларни тиклаш, кўринарли қилиш учун ультрабинафша нурлардан фойдаланилади. Қисқа тўлқинли ультрабинафша нурларнинг электромагнит ёруғлиги текширилувчи объектнинг таркибига сингиб ундан ёруғлик аксини ҳосил қилади. Ультрабинафша нурларини ҳосил қилувчи манба сифатида юқори босимга ва турли қувватга эга бўлган симобли кварц лампалари хизмат қилади. Булар ДРТ (ПРК), ДРК, ДРЖ (СВДШ) маркали люминесцент лампаларидир. Спектрнинг инфрақизил нурларида люминесценция текшируви қалбакилаштирилган ҳужжатлардаги турли ўзгаришларни аниқлашда ишлатилади, чунки ёзувларни тиклашда оддий кўзга кўринадиган нурларнинг таъсири етмайди. Инфрақизил нурларнинг таъсири натижасида текширилувчи объектда акс ёритувчи нур чиқаради, бу ҳолат люминесценция деб аталади. Ҳужжатнинг бир хилдаги бир вақтда ёритилган матни ва кейинчалик киритилган ўзгаришлар инфрақизил нур таъсири натижасида ўзига хос бўлган акс ёруғлик нурларни чиқаради ва кўзга кўринмайдиган майда заррачаларини ҳам кўринарли қилади. Намли нусха кўчирув усули паста билан ёзилган матнлардаги ўзгаришларни, бўёқнинг ранги, таркибини аниқлашда фотоқоғознинг эмулсия (желатин) қатламини намлаб ёзувларни унга кўчиришда қўлланилади. Қалбакилаштирилган ҳужжатларни текширишда абсорбцион - люминесцент усули ҳам қўлланилади. Бу усул ёрдамида ҳужжатдаги

ёзувларнинг бир-бири билан кесишиб ўтган жойларида (масалан, имзо билан бошқа ёзув бирининг устидан иккинчиси ёзилган ҳолларда) қайсилари аввал ёзилганлигини аниқлаш заруратини ҳал қилади. Ультрабинафша нурларнинг кўринарли спектроскопия усули ёзув воситасининг тури, рангсиз моддаларнинг сифати, ёпиштириш воситаларининг сифати, турини аниқлашда қўлланилади. Текширилувчи модданинг асосий хусусияти спектрофотометрия таҳлили асосида тузиладиган чизмалардир, яъни ҳар бир модданинг спектр нурини ўзига сингдириш қобилияти ҳар хил бўлганлиги сабабли спектр графиги ҳам шунга тегишли равишда акс этади. Инфрақизил спектроскопия усули ҳам юқорида кўрсатилган вазифаларни бажариш ва таққослаб текшириш учун қўлланилади. Ёзиш воситаларининг хусусиятларини қоғоз, клей ва бошқа материалларни текширишда кимёвий томчилар реакциясини таъсир эттириш усулини қўллайди. Турли моддалар ва ҳужжатнинг материалини текширишда юпқа қатламли хромотография услуби қўлланилади. Шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, мустақиллик йиллари давомида Адлия вазирлиги қошидаги криминалистик тадқиқотлар Марказининг ҳужжатларни текшириш бўлими ходимлари илмий тадқиқотларини янги техник жиҳозлар қўллаш ва текширув услубларини мукаммаллаштиришга сезиларли ҳисса қўшдилар. Шу билан бирга бўлим охирги йилларда бир мунча техник жиҳозлар билан янгиланиб, текширувлар ана шу технология асосида ўтказилмоқда. Экспертиза амалиёти давомида компьютерлаштириш ва илмий техник ривожланиш муносабати билан ҳужжатларни техника усулида олиб бориладиган текширувлари янги мукаммал асбоб ускуналар ёрдамида ўтказилмоқда. Жумладан, ҳужжатларни текширишга мосланган DVS - Portable видеосканери, “ VSC -2000” видеоспектрал компоратори рангсиз ёзувларнинг ботиқ излари асосида тиклаш учун мўлжалланган. “ ESDA ” аппарати, “ Leica

DMC ” микроскопи, “ Foram -685” Романовский спектрографиги. “ CYM -2000” ихчам видомикроскопи ва бошқалар ишлатилмоқда. 4 Криминалистик техника текширувида қўлланадиган замонавий асбоблар Қалбакилаштирилган ҳужжатлардаги аввалги ҳақиқий ёзувни турли усулда ўчириш, ўзгартириш, рангсизлантириш каби ҳолларни ва спектрнинг битта зонасига кирувчи нурларнинг бир-биридан ранг жиҳатдан фарқини текшириш ва аниқлаш учун видеосканер асбоби қўлланилади. Бу қурилмада ҳужжатлар ультрабинафша нурларининг кенг ёруғлик диапозонида ва инфрақизил нурларнинг яқин ва кўринарли тўлқинларида текширилади. Асбоб ихчам бўлиб, оқ-қора монохром билан жиҳозланган, турли шароитларда қўллашга мўлжалланган ва ташқи турли босим қувватда кузатиш учун монитор ва генератор билан таъминланган. Мазкур асбобнинг тадқиқот қобилияти бироз чегараланган, жумладан, текширилувчи объектнинг ўлчов масштабини ўзгартириб монитор экранга узата олмайди, шунингдек, аниқланган маълумотларни кўргазмали қилиб мустаҳкамлашда ва объектларни ўтувчан нурларда текширишда имкони чеклангандир. Ҳужжатларни техникавий усулда текшириш соҳасида мўлжалланган янги замонавий асбоблардан бири Англиянинг “ Foster & Fresman ” компанияси ишлаб чиққан “ VSC -2000” видеоспектрал аппаратидир. Ашёвий далил бўлган ҳужжатларни текширишда кўрсатилган асбоб текширилувчи объектнинг қисм реквизитларини ҳеч бир зарарлантирмайди ва ўзгартирмайди. Шу билан бирга ҳужжатдаги тўлиқ ёки қисман ўзгаришларни қўшимча ёзув киритиш, ювиш, рангсизлантириш ҳолларини аниқлашга имкон яратади. Ёзув материалларини идентификация қилишда фотометрия ва оптик услубларни қўллаш билан бирга текширилувчи объектларни бир мунча катталаштирилган ҳолда кузатиб туриш имконини беради. Текширув ишлари инфрақизил нурларнинг турли тўлқин узунлигида

ўтказилиши мумкин. Ультрабинафша нурларида люминесенция аломатини кузатиш, текширилувчи объектларнинг бу нурларни ўзига сингдириш хусусиятини кўриш мумкиндир. “ VSC -2000” асбоби ультрабинафша ва инфрақизил нурларнинг ёруғлик уйғотувчи катта ҳажми диапозонида текширув олиб бориш имконини яратувчи махсус қурилма билан жиҳозланган. Текширилувчи объектларни ёритиш эса турли шароитларда ва ҳажмда (ёруғликни тўғридан қиялаб) амалга оширилиши мумкин. Асбобнинг ишлаши автоматлаштирилган. ПЭХМга уланиб, график файллар билан ишлаши ва экспертиза хулосасига текширув натижаларидан кўргазмали воситаларни тайёрлаб бериши мумкин. Экспертиза фаолиятида жумладан, Адлия вазирлиги қошидаги Криминалистик илмий-тадқиқот Маркази амалиётида мазкур асбоб деярли ҳар бир текширув ва тадқиқот ишларида қўлланилмоқда. Ҳужжатдаги ювилган, рангсизлантирилган, кўринмайдиган ёзувларнинг ботиқ излари бўйича ўқиш ва тиклаш имконини берадиган “ ESDA ” асбоби, Англиянинг “ Foster & Fresman ” компанияси томонидан ишлаб чиқилган бўлиб, ҳозирги кунда энг замонавий ҳисобланади. Асбоб юқори қувватли ток асосида ишлайди ва полимер плёнкаларида текширув натижаларини кўргазмали қилиб беради. Объектларни микроскопик (катталаштириб, таққослаб) текшириш учун мосланган Германиянинг “ Leica ” фирмаси ишлаб чиққан “ Leica DMC ” микроскоп асбоби мавжуд. Текширилувчи объектларнинг тасвирини бир бирига солиштириб текшириш ва натижасини кўргазмали қилиб мустаҳкамлаш мумкин. Бунинг учун микроскоп видеопринтер ва ёритиш шароитини турли тизимли воситаси билан жиҳозланган. Англиянинг “ Foster & Fresman ” компаниясининг маҳсули бўлган “ Forem -685”, автоматлаштирилган Романовский спектрографик аппарати объектларнинг - ҳужжатларнинг материали ёзиш воситаси таркибини спектрал хусусиятини аниқлашда айниқса кам миқдорда бўлган ёзувнинг айрим штрихларидаги бўёқ зарраларини таҳлил қилганда уларни ўзгартирмай, зарарлантирмай текшириш учун қўл келади. Рамановский Спектр - бу текширилувчи

объектнинг молекул зарраларига 685 м.км ўлчовидаги лазер нурларини таъсир этиш йўли билан уларни спектрал хусусияти ва кимёвий таркибини аниқлайди. Асбоб ПХЭМга уланган бўлиб, тайёрланган дастур асосида ҳар бир текширилувчи объектни алоҳида таҳлил қилади. Моделлаштириш ва олинган спектрларни қайта ёзиб чиқариш имконини беради. Ихчамлаштирилган микроскоп CVM -2000 асбоби майда объектларни минг маротабагача катталаштириш учун мўлжалланган. Текширув натижаларини экран мониторига узатиб график шаклда мустаҳкамлаш имконига эгадир. Мазкур микроскоп ҳужжат матнларида ҳар бир майда штрих чизиқ каби деталларни, ҳужжатнинг устки қатлами ҳолатини сифатли текшириш ва натижасини кўргазмали қилиб мустаҳкамлаш қобилиятига эгадир. 5 . Ҳужжатларнинг техник экспертизасини ўтказишда ҳал қилинадиган масалалар Криминалистик техникани ривожланиши суд ва тергов идоралари махсус техник воситалар билан жиҳозланиши, шубҳали ҳужжатларни бевосита терговчининг ўзи аниқлаш учун имкониятларни сезиларли даражада оширди. Жумладан, терговчининг портфелидаги мавжуд мосламалар (ультрабинафша нурли лампа, лупа ва бошқалар) ёрдамида ҳужжат қалбакилигидан далолат берувчи белгилар аниқланиши мумкин. Аммо ЖПКнинг 172-моддасига биноан тадқиқот тўлиқ ва холисона бўлиши учун шубҳали ҳужжатлар юзасидан техник криминалистик экспертиза тайинланиши шарт. Криминалистик экспертизанинг бу тури кенг доирадаги масалаларни ҳал қилади, улардан энг кўп учрайдиганлари қуйидагилар: - текширилувчи ҳужжат қандай усулда тайёрланган; - текширилувчи ҳужжат матнига ўзгартиришлар киритилганми; - ҳужжатнинг аввалги ҳақиқий матни қандай бўлган;

- ҳужжатдаги муҳр (штамп) акси қандай ясама ёкиҳақиқий усулда тайёрланган; - ҳужжатнинг ёзилган, расмийлаштирилган вақти; - айрим ёзувлар (асосий матн ва резолюция, тасдиқловчи имзо кабилар), олдинма кетинлиги, қайси бирлари олдин, қайсилари кейин ёзилган; - турли шароитлар таъсирида ёзув ранглари ўчиб, ўқиб бўлмайдиган даражага келган, ҳужжатларнинг матнларини тиклаш; - ҳужжатнинг матни, намуналари тақдим этилган ёзув машинкасида ёзилганми; - ҳужжатнинг материали сифатини, қайси гуруҳга мансублигини аниқлаш ва бошқа масалалар. Экспертга материал тайёрлашда ва экспертиза имконларидан тўғри фойдаланиш мақсадида терговчи тегишли мутахассисни таклиф этиб, унинг маслаҳати ва ёрдамида эксперт текширувига саволларни тузиш, солиштириб текшириш учун зарур бўлган намуналарни тайёрлашда фойдаланиши мумкин. Ашёвий далил бўлган текширилувчи ҳужжатларни экспертизага юбориш учун уларни криминалистик техниканинг тегишли тактик услублари асосида олиш, жойлаштириш ва расмийлаштириш лозимдир. Жумладан, ҳужжатга қўшимча ёзувлар киритиш, уни буклаш, бошқа қоғозларга ёпиштириб қўйиш мумкин эмас. Экспертиза тайинлаш ҳақидаги қарор (ажрим)да ашёвий далил бўлган ҳужжатларнинг ҳар бирини алоҳида ўзига хос хусусияти билан қайд этиш, лозим. Қўшимча ёзувлар киритилган, аввалги матнларни ўзгартириб, ўчириб, ўрнига бошқа ёзувлар киритилган ҳужжатларни криминалистик экспертизага юборишда бир вақтнинг ўзида хатшунослик экспертизаси ҳам тайинлаб, ҳужжатдаги ёзувларни қалбакилаштиришда шубҳаланган шахсларнинг хат намуналарини юбориш мақсадга мувофиқдир.

Ёзув машинкасида босилган матнни текширишда шубҳаланган ёзув машинкасида, компьютернинг ёзув мосламасида, принтерда ва бошқа воситаларда бажарилган намуналар юборилиши керак. Муҳр, штамп аксини текширишда расман тегишли муҳри (штампи) бўлган идора, корхона, муассасанинг муҳри (штампи) аксидан намуналар юбормоқ лозим. Шу билан бирга қалбаки ёзув муҳрининг акси туширилган ҳужжатларни солиштириб текшириш учун унга ўхшаш гуруҳ мансублиги бўлган асл-ҳақиқий ҳужжатларни ҳам намуна сифатида юбориш керак. Муҳр (штамп) намуналарининг ҳар бирини алоҳида бир неча оқ силлиқ қоғозга тушириб керакли мансабдор шахслардан тасдиқлаб олиш зарур. Ҳужжатнинг материалини текшириш, айрим бўлаклар битта ҳужжатни ташкил қилишини аниқлаш учун юбориладиган ҳужжатнинг ҳар бир бўлаги индивидуал хусусиятлари кўрсатилиб юборилади. Техник усулда қалбакилаштирилган имзони текширишда ҳақиқий имзони ҳам намуналарини юбориш экспертиза текширувини бир мунча осонлаштиради ва хулосанинг тўғри бўлишига ёрдам беради. Экспертизага юбориладиган намуналар шубҳа туғдирмаслиги ва терговчи томонидан текширилиб, кўздан кечирилиб ўз тасдиғини топмоғи лозим .

Похожие

Хужжатларнинг Кулёзма матнларини криминалистик усулда текшириш

Криминалистик баллистика

Криминалистик идентификация

Криминалистик тактиканинг умумий қоидалари

Ўғрилик жиноятининг криминалистик тавсифи