Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимиятининг ташкил этилиши - Юриспруденция - Рефераты

Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимиятининг ташкил этилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

168 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Ҳокимиятлар бўлиниши тизимида суд ҳокимияти 2. Мустақил Ўзбекистонда суд ҳокимиятининг шаклланиши 3. Ўз бекистон Р еспубликаси суд тизимининг умумий тавсифи

www.arxiv.uz Ҳокимиятлар бўлиниши тизимида суд ҳокимияти Бугунги кунга келиб, суд ҳокимияти давлат ҳокимия-тининг мустақил ҳокимият тармоғи эканлиги тўғрисидаги нуқтаи назарни батамом шаклланган деб айтса бўлади. Шўролар даврида, айниқса унинг дастлабки даврларида, бизга маълумки, бу ғоя рад этилганди. Суднинг ҳуқуқни муҳофаза этувчи функцияси ҳақида деярли гапирилмас эди; суднинг қатағончилик функцияси асосий ўринни эгаллаб, амалда судлар давлат ҳокимиятининг бостиришга қаратилган мажбурлов аппаратлари сифатида намо ё н бўлган. Мустақилликка эришилганидан сўнг, ҳуқуқий давлат ғоясининг пайдо бўлиши ва ЎзР Конституциясида суд ҳокимиятининг алоҳида ва мустақил ҳокимият тармоғи сифатида ажрати-лиши билан қонунчиликда ўз аксини топа ё тган маълум назарий асослар пайдо бўла бошлади. ЎзР Конституциясининг 11-моддасида давлат ҳокимия-тининг мустақил уч тармоққа бўлиниши ва уларнинг бир-биридан мустақил равишда фаолият юритиши мустаҳкамлаб қ ў йилган. Бу билан суднинг назорат функциясини ажратиш, судларнинг ваколатларини ва назорат функцияларини қай-тадан кў риб чиқиш ва қонунчиликда мустаҳкамлаш зарурати белгиланади. Бу масалаларни ҳал этиш учун суд назорати ғояси таянадиган асосларни, фундаментларни аниқ билиб олиш керак. Тадқиқотчиларнинг фикрига кўра 1 [20] , ҳокимият бўлиниши назарияси, суд ҳокимиятини қонун чиқарувчи ва ижро этув-чи ҳокимиятлардан алоҳида ва мустақил тармоқ сифатида ажратиш ғояси антик даврларда пайдо бўлган. Ўша давр мутафаккирлари мазкур назариянинг қатор мажбурий белги- ларини кўрсатиб ўтишган бўлиб, бу белгиларга мувофиқ ҳол-да давлатнинг ичида маълум функцияларни бажарувчи нис-батан мустақил элементлар амал қилади. Бу элементлар ўзаро кучли боғлиқликда бўлиб, бир-бирига кўмаклашиб ҳам туради ва, агарда, зарурат туғилса, бир-бирини чеклаб ҳам 1

www.arxiv.uz туради; бу элементларнинг барчаси ўз фаолиятини қонунга асосланиб амалга оширади. Адабиётларда ҳокимиятлар бўлиниши назариясининг асосий ғоялари Арасту, Афлотун, Полибей, Эпикур ва бошқа-ларнинг асарларида ишлаб чиқилганлиги, антик дун ё суд амали ё тида тадбиқ этилганлиги, 1215 йили қабул қилинган Буюк Англия эркинлик Х артиясида мавжудлиги тўғрисида фикрлар билдирилади. 2 [21] Шахс ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан бевосита боғлиқ бўлган суднинг назорат функцияси ўзининг маънавий аспект-ларига эга бўлиб, унинг илдизлари антик ўтмишга бориб тақалади. Шунинг билан бирга, суд назоратининг тараққиёти 17-18-асрлар мутафаккирлари томонидан ишлаб чиқилган ҳокимиятлар бўлиниши назарияси билан ҳам узвий боғлиқ. Ҳокимиятлар бўлиниши классик назариясининг асосчилари томонидан илгариги назариядан фарқли равишда мутлақо универсал таълимо т яратилди- ки, бу назария кўпчилик мам-лакатларнинг конституциявий қонунчиликларида ўз аксини топган ва топиб ҳам келмоқда. Мазкур универсал таълимот-нинг яратилишига сабабий шарт-шароитлар ичида, биринчи навбатда, ижтимоий ва давлат ташкил этилишининг юқори даражасига кўтарилишида ўзини намо ё н қилган тарихий прогрессни айтиб ўтиш керак. Бошқа гуруҳ тадқиқотчиларининг фикрига кўра, ҳоки-миятлар бўлиниши доктринаси ҳамда суд ҳокимияти роли-нинг муҳим аспектлари француз сиёсий мутафаккирлари бўлмиш Ш.Л. Монтескье ва Ж.Ж. Руссоларнинг илмий асар-ларида ўз ифодасини топган. Бизнинг тадқиқотимиз ўрганиш доираси учун Монтес-кьенинг «Қонунлар руҳи ҳақида» асари ҳамда унинг «Ҳар бир давлатда учта ҳокимият: қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва фуқаролик ҳуқуқи масалларини олиб борувчи ҳокимият-лар мавжуд бўлади» деган асосий хулосаси қизиқиш уйғо-тади. Бу ҳокимият жиноятлар учун жазолайди ва хусусий шахслар 2

www.arxiv.uz ўртасида низо пайдо бўлганда уларни ҳал этади, бу ҳокимиятни суд ҳокимияти деса бўлади. 3 [22] Ш.Л. Монтескье томонидан суд ҳокимияти ҳокимиятнинг алоҳида тармоғи сифатида ажратилиши унинг ҳокимиятларнинг қонун чиқа-рувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятларига бўлиниши наза-риясига қўшган буюк ҳиссасидир. Бунинг натижасида мазкур доктрина ўзининг қатъий тугалланган нуқтасига етди. Суд ҳокимияти масаласини кў риб чиқишда Монтескье қатор қарашларидан келиб чиқади. Аксарият Европа мамлакатла-рида бошқарувнинг ўртача, бир маромдаги шакли ўрнатилган бўлиб, уларга мувофиқ давлатлар қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятларга эга бўлиб, ўзларининг фуқароларига учинчи ҳокимиятни амалга оширишни топширади. Ўзининг аҳамияти бўйича суд ҳокимияти тартибга солувчи бўлиб, қо-нун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятларни тийиб туриш учун керак. Ҳокимиятлар бўлиниши назарияси кўпгина мамлакатларда ўзининг амалий ифодасини топди. Унинг асосида умумдемократик концепция ётиб ди , бу концепция у ё ки бу даражада турли давлат тузилиши шаклига эга бўлган давлатлар-да фойдаланиши мумкин. Ҳозирги вақтгача бу назария ўрга-ниш объекти бўлиб келмоқда. Бу ҳолат жамиятда иқтисодий ва сиёсий кучлар нисбатининг ўзгариши, демо к ратиянинг даражаси, давлат бошқаруви жара ё нининг мураккаблашуви билан боғлиқдир. Суд ҳокимиятининг таърифига нисбатан фанда мавжуд бўлган турли ё ндошувларда қуйидагиларни ажратиб кўрса-тиб ўтиш мумкин. Бир гуруҳ процессуалчи олимларнинг фикрига кўра, суд ҳокимияти «қонунга бўйсунган органлар-нинг шундай тизимини ташкил этадики, бу органлар қонун-ларни судловни амалга ошириш орқали қўллайди». 4 [23] Суд ҳокимиятини таърифлашга бўлган бошқа ёндошувга кўра суд ҳокимияти бу суд ишларини кў риб чиқиш билан боғлиқ фаолиятдир. Суд ҳокимиятининг иккала гуруҳ вакиллари томонидан берилган таърифларида ажралмас умумий хусу-сият касб этувчи иккита асосий нуқта (момент) кўзга таш-ланади. 3 4

www.arxiv.uz ЎзР Олий с уди Пленуми суд ҳокимиятига қуйидагича таъриф берган: «Суд ҳокимияти – бу суднинг жиноий, фуқа-р о лик, хўжалик ва маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни ЎзР Конституцияси ва қонунларининг сўзсиз устун-лигига амал қилган ҳолда кў риб чиқиш ваколатлари (йиғин-диси)дир. 5 [24] Пленум ўзининг таърифида судларнинг асосий функция-ларидан келиб чиққан. Шу билан бирга, бизнинг назаримизда, бу таърифни кенг қамровли ҳамда қонун чиқарувчи томо-нидан «суд ҳокимияти» атамасига жойлаштирилган маъно-мазмунни тўлалигича очиб бера олади деяолмаймиз. Бунинг исботи учун ЎзР Олий суди Пленумининг тушунтиришида суднинг муҳим функцияси бўлмиш конституциявий назорат функцияси ўз ифодасини топмаганлигини айтиб ўтса бўлади. ЎзР Конституциясининг 108-моддасига кўра конституциявий назорат функцияси ЎзР Конституциявий суди ваколатига киради. Суд ҳокимияти – бу ҳокимиятнинг алоҳида тури бўлиб, у ўз табиати бўйича ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи ва ижро этувчи тармоқларидан фарқ қилади. Суд ҳокимиятининг қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлар билан биргалик-да мавжуд бўлишлиги демо к ратик давлатнинг муҳим белги- сидир. Суд ҳокимиятининг давлатнинг бошқа тузилмаларидан мустақил ажралиб чиқиши мазкур мамлакатнинг ҳуқуқ ус - тунлиги тамойилини, ундаги эркинлик ва адолат ғояларини амалга тадбиқ этишдаги жиддий ютуқлари ҳақида гувоҳлик беради. Суд ҳокимиятининг асосий мақсад-вазифаси бўлиб, жамият аъзоларини, уларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини, қонуний манфаатларини жамият бошқа аъзоларининг ҳуқуқ - қа хилоф тажовузларидан, давлатнинг нотўғри ҳаракатлари - дан асраш, ҳимоя қилиш ҳисобланади. Бундай фаолиятни амалга оширмай туриб , ҳеч қайси бир давлат ни ҳуқуқий ҳисоблаб бўлмайди . Жамиятда вужудга келадиган низоларнинг ҳуқуққа асосланган ҳолда ҳал этилишини таъминлаб, барча субъект-ларнинг қонунга итоат этиши 5

www.arxiv.uz ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи ва ижро этувчи тармоқларини чегаралаб, тийиб туришда, уларнинг фаолиятлари устидан ҳуқуқий назоратни амалга оширишда муҳим аҳамият касб этади. Мазкур функция ўзининг самарасини суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимият тармоқларининг фаолиятларини Конститу-цияга қанчалик мос бўла ё тганини текшириш, улар томонидан Асосий қонунга хилоф равишда чиқарилган қонун ҳужжат- ларининг амал қилишини тўхтатиб қ ў йиш имконига эга бўлган тақдирда беради. Мамлакатимиз Асосий қонуни суд ҳокимияти ўз фао-лиятини қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлардан, сиёсий партиялар, бошқа жамоат бирлашмаларидан мустақил равишда амалга оширади деб эълон қилган (106- модда). ЎзР Конституциясида суд ҳокимиятига алоҳида боб бағишланган бўлиб, унда суд ҳокимияти атамаси суд тизимининг ташкил этилишига оид, уларнинг фаолият принципларига оид қоида-лар орқали очиб берилади. Суд ҳокимиятининг жамиятда умумэътироф этилган ўрни ва аҳамиятидан келиб чиқиб фикрга келса бўладики, ЎзР суд ҳокимияти ҳокимиятнинг алоҳида тармоғи бўлиб, давлатнинг инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза этиш функциясини бажаради. Инсон ҳуқуқ ва эркинликлари қонунларнинг маъно-мазмунини, қонунларнинг қўлланилишини ва қонун чиқарувчи, ижро этувчи ҳокимиятларнинг фаолиятини белгилабгина қолмасдан, суд ҳокимиятининг фаолият мазмуни ва моҳиятини белгилаб беради. ЎзР суд тизими олдида инсон ҳуқуқларининг давлат органлари томонидан ҳурмат қилишга, абстракт ҳуқуқий меъёрларни реал ҳуқуқ ва мажбуриятларга айлантиришга, давлатнинг инсон олдидаги мажбуриятларининг бажарилишига эришиш-дек жуда муҳим масала ётибди. Суд ҳокимиятининг асосий компонентларидан бири бў-либ, уни амалга ошириш махсус давлат органлари – судларга топширилишидир. Суд ҳокимияти ўз мансабдор шахслари - судьяларнинг мақоми ва улар фаолиятининг махсус режими билан фарқланади. Шундай қилиб, суд ҳокимияти – суд томонидан процессуал қоидаларга қатъий амал қилган

www.arxiv.uz ҳолда, процессуал ва моддий ҳуқуқни қўллаш орқали ўзининг компетенциясига тегишли бўлган ишларни ҳал этиш учун берилган ҳокимият ваколат и дир. 6 [25] Сўнгги йиллар юридик лексиконида «суд ҳокимияти» атамаси мустаҳкам ўрин олиб, «суд» атамаси ва тушунчаси билан биргаликда кенг ишлатилиб келмоқда. 7 [26] Лекин суд ҳокимиятини давлат органи сифатида суд билан бирлаш-тириб юбориш хато б ў лар эди. Ҳокимият бўлиб мазкур орган қила олиши ва амалга ошириши мумкин бўлган ваколати тушунилади. Моҳиятан, буларга ваколатлар, функциялар киради; уларнинг ижрочиси кирмайди. Мазкур ваколатлар ичида устун мавқе и ни одил судловни амалга ошириш ваколати эгаллайди. Одил судловни фақат-гина суд амалга ошириши мумкин, бошқа ҳеч қайси орган бу ваколатга эга эмас. Бу суднинг ўзига хос ва айни вақтда махсус ваколатидир. Лекин суд ҳокимияти фақатгина мазкур функцияни бажариш билан чегараланиб қолмайди. Бу ҳоки-мият ўз ичига қатор бошқа ваколатларни ҳам қамраб олади-ки, бу ваколатлар ижтимоий аҳамияти жиҳатидан одил суд-ловни амалга ошириш ваколатидек муҳимдир. Б у ларга:   конституциявий назорат;   давлат органлари ва мансабдор шахсларининг қа-рорлари ва ҳаракатларининг қонунийлиги устидан назорат;   ҳукмлар ва суднинг бошқа актларининг ижросини таъминлаш;   судларга тааллуқли бўлган, маъмурий ҳуқуқбузар-ликлар тўғрисидаги ишларни кўриб чиқиб ҳал этиш;   суд амалиёти асосида амалдаги қонунчиликка шарҳ-лар бериш;   судлов корпусининг ташкил этилишида иштирок этиш ҳамда судлов ҳамжамияти органлари билан ҳамкорлик қилиш. 6 7

www.arxiv.uz Бу ваколатларни одил судлов билан тенглаштириш но-тўғри бўлар эди. Лекин уларнинг амалга оширилиши одил судловни амалга ошириш билан узвий боғлиқ бўлиб, унинг тегишлича амалга оширилишига кўмаклашади. Суд ҳокимиятини ташкил этувчи, юқорида айтиб ўтил-ган ваколатларнинг ҳар бирини ҳаётга тадбиқ этиш мазкур ҳокимиятни амалга ошириш юклатилган органларни улар томонидан қабул қилинадиган қарорларни ижро этиш учун мажбурлов воситалари билан таъминла ш га қаратилган. Қонун, мисол учун, суд қарорларининг умуммажбурийлигини тўғридан-тўғри белгилаб қўйган. У барча фуқаролар, ташки-лотлар ва мансабдор шахслардан суд томонидан чиқарилган ҳужжатларга сўзсиз итоат этишларини талаб этади. Хусусан, ЎзР ЖПК 272-274 - моддаларига мувофиқ, маълум бир жи - ноий ишни кў риб чиқишда раислик қилувчи судья суд маж - лисида белгиланган тартибга, интизомга риоя қилма ё тган шахсга танбеҳ бериши мумкин. Агарда бу шахс судьянинг талабига бўйсунмаса, судья уни суд залидан чиқариб юбори-ши мумкин. Бундан ташқари, тартиб-интизомга риоя этма ё т-ган суд мажлиси иштирокчилари моддий жавобгарликка тортилиб, уларга жарима солиниши мумкин. Бундай ҳуқуқлар судьяларга фақатгина жиноий ишлар-ни кў риб чиқишда эмас, балки бошқа ишларни ҳам кў риб чиқишда берилади. «Судлар тўғрисида»ги қонуннинг 65-мод-даси 3-қисмида белгиланишича: «Давлат органлари, мансаб-дор шахслар, жамоат бирлашмалари, бошқа юридик ва жис-моний шахслар судьяларнинг одил судловни амалга ошириш бўйича талаб ва буйруқларига сўзсиз бўйсуниши керак. Одил судловни амалга оширишда керак бўладиган маълумотлар, ҳужжатлар ва уларнинг нусхалари судьяларнинг талаблари бўйича ҳақсиз тақдим этилади. Судьяларнинг талаблари ва буйруқларини бажармаслик қонунда назарда тутилган жа- вобгарликка сабаб бўлади». Суд ваколатлари ҳақидаги умумлашган билимлар бу органлар нима билан шуғулланиши мумкин ва кераклиги тўғрисида тушунча беради ҳамда давлат ҳокимиятини амалга оширувчи муассасалар тизимида уларнинг

www.arxiv.uz тутган ўрни ва аҳамиятини, шунингдек, ҳокимиятнинг уччала тармоқлари ўзаро нисбатига нисбатан йўналтиради. Бу ҳақдаги умумлаш-ган билимлар ҳокимиятлар бўлиниши назариясининг кенг қўлланиладиган ва айни вақтда соддалаштирилган тушунча-сини аниқ мазмун билан тўлдиради, яъни: қонун чиқарувчи - қонун чиқаради, ижро этувчи – ижро этади, судлар эса суд-ловни амалга оширади. Нима бўлганда ҳам, суд ваколатлари рўйхати «суд ҳокимияти судловни амалга оширади» деган гап остида жуда кенг ва катта ҳажмли ва айни вақтда қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятларнинг фаолиятларидан тубдан фарқ қиладиган фаолият ётиши ҳақида гувоҳлик беради. Суд ваколатлари доираси яна шу ҳақда маълум қила-дики, суд ҳокимияти бошқа ҳокимият тармоқлари сингари муҳим ва масъулиятли ижтимоий функцияни бажаради. Буларнинг барчаси уччала ҳокимиятнинг тенглиги ва бир-бирини тўлдириши ҳақида хулоса қилишга имкон беради. Суд ҳокимиятининг асосий иккита компонентларидан бири, юқорида айтиб ўтилганидек, уни амалга ошириш қонун чиқарувчи ва ижро этувчи органлардан фарқ қилувчи дав-латнинг махсус ташкил этилган органлари – судларга топши-рилиши ҳисобланади. Бундай фарқлар уларнинг ўзига хос ваколатларида ва ташкил этилиш тартибида намоён бўлади. Бажариладиган функциялар судлардан қонун чиқарувчи ва ижро этувчи органлар учун белгиланадиган қоидалардан тубдан фарқ қилувчи махсус қоидаларга риоя қилган ҳолда ташкил этилиши ва фаолият юритишини талаб қилади. Бу қоидаларнинг амал қилиши судьяларнинг малакали танлови-ни амалга ошириш орқали улар томонидан ўзларига тегишли бўлган ишларни холисона, малакали ҳал этилишига эришиш, судлов корпусига малакаси паст ва ахлоқсиз судьяларнинг кириб қолишига йўл қўймаслик учун керак. Бундай «ҳимоя воситалари» фақатгина суд органлари учун хосдир. Ҳоки-миятнинг қонун чиқарувчи ва ижро этувчи органларини таш-кил этиш учун қонун бундай деталли талабларни қўймайди. Ижро этувчи ҳокимиятнинг у ё ки бу мансабларига (ҳатто юқори лавозимларга)

www.arxiv.uz номзодларга ҳам қонун қаттиқ талаблар қўймайди. Судьялардан эса юқори малакали тайёргарлик ва мутахассислик талаб этилади. Боиси, суд хатолари конкрет шахсларнинг соғлиғи, ҳа ё ти, эркинликлари, ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларига жуда жиддий, айримлари эса қайтариб бўлмас оқибатларга сабаб бўлиши мумкин. Суд ҳокимияти органлари ташкил этилишининг муҳим нуқтаси бўлиб, уларнинг мустақиллигини таъминлаш, ҳар қандай ташқи ва ички (раҳбарият ва юқори турувчи инстан-циялар) таъсирлардан, аралашувлардан чегаралаб қ ў йиш ҳисобланади. Буни эса қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлар хусусида айтиб бўлмайди. Айниқса, ижро этув-чи органларнинг субординацияси, юқори турувчи органлар-нинг қуйи турувчи органларга бўйсуниши, раҳбарий кўрсат-маларининг мажбурийлиги одатий ҳол ҳисобланади. Лекин, юқорида айтиб ўтилган фикрлар суд ҳокимияти билан қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлар ўртасида ўтиб бўлмас жарлик мавжуд дегани эмас. Улар қанчалик алоҳида бўлмасинлар, улар ўртасида бир-бири билан боғлиқ, яқин нуқталар ҳам мавжуд. Масалан, қонун чиқарувчи органлар ҳамма учун, судлар учун ҳам мажбурий бўлган қонунларни чиқаради, судларни молиялаштиришни, уларнинг иш ҳақи миқдорларини тасдиқлайди. Суд ҳокимияти органлари эса, ўзларига тегишли бўлган ваколатлар орқали қонун чиқарув-чи ва ижро этувчи органлар фаолияти мазмунига таъсир этиши мумкин. Улар, мисол учун, қонунни конституциявий эмас, ижро ҳокимияти органининг ҳужжатини эса қонуний эмас деб топишга ҳақли. Ва бу ҳолат тегишли органлар томо-нидан шундай деб топилган ҳужжатларни қайта кў риб чиқишга, уларни ўзгартиришга мажбур қилиб қўяди. Суднинг суд ҳокимияти органи сифатида хусусияти яна шундан иборатки, унинг фаолияти учун махсус қоидалар, процедуралар ўрнатилган бўлади. Бу қоидалар у ё ки бу ишнинг судда кў рилишида барча масалаларни қатъиян тар-тибга солиб қўяди. Уларнинг асосий мақсади бўлиб қонуний ва адолатли ечим чиқарилишини таъминлашдир. Суд ҳоки-миятини амалга

www.arxiv.uz ошириш процедураларининг бир қанча кў ри-нишлари шаклланган бўлиб, улар судловнинг турлари сифа-тида намо ё н бўлади. Уларга: конституциявий, фуқаролик, хўжалик, жиноий, маъмурий судловлар киради. Бу судлов турларининг ҳар бири махсус қонунчилик актлари билан тартибга солинади (ФПК, ХПК, ЖПК ва МЖтК). Юқорида санаб ўтилган судлов турларини ва уларни тартибга солиб турувчи қонунчилик актларини ўрганиш олий ўқув юртлари-нинг юқори курсларида амалга оширилади, уларга махсус ўқув дастурлари бағишланган. Мустақил Ўзбекистонда суд ҳокимиятининг шаклланиши Судлар ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида давлатчилик атри-бути сифатида ўзининг кўп асрлик тарихига эга. Судлар узоқ ўтмиш – 3-3,5 минг йил аввал шакл л аниш даврида қандай бўлганлиги ҳақида ишончли маълумотлар бизгача етиб кел-маган. Умуман олганда эса, Ўрта Оси ё халқларининг қадимги маданий-маиший даражаси тавсифидан, урф-одатларидан келиб чиқиб шуни айтса бўладики, судлов мажбуриятлари ҳурматга сазовор, бой ҳаётий тажрибага эга бўлган жамият аъзолари томонидан амалга оширилган. Низоли масалалар бўйича улар томонидан билдирилган фикрлар, қабул қилин-ган қарорлар барча томонидан қабул қилинган бўлиб мажбу-рий характерга эга бўлган. Ўзбекистон ҳудудида, салкам XIII аср мобайнида ша-риат қонун- қоидаларига асосланган қозилик судлари, халқ урф-одат меъёрларига асосланган бий судлари амалда бўлган. XIX -асрнинг иккинчи ярмида (Ўрта Оси ё Россия томони-дан қўшиб олинганидан сўнг) чор мустабид ҳукумати бу ерда Россия қонунчилигига асосланиб иш юритувчи ўзларининг суд органларини жорий қилишди. Даставвал улар фуқаролик ишларини ҳамда Россия фуқароларининг манфаатлари билан боғлиқ ишларни кў риб чиққан. Кейинчалик эса, уларнинг

www.arxiv.uz ваколатига барча жиддий низолар тўғрисидаги ҳамда қонун озодликдан маҳрум этиш жазосини назарда тутган жиноят-ларни кў риб чиқиш қўшилган. Октябрь тўнтариши суд тизимига ҳам ўз таъсирини ўтказди: натижада янги судлар ва трибуналлар жорий қи-линди. Улар, биринчи директиваларда белгиланганидек, ўз-ларининг «пролетарлик онги»га асосланиб ишларни кў риб чиққан. Уларга ўз фаолиятида чор Россияси қонун ҳужжат-ларидан фойдаланиш ҳуқуқи ҳам берилган эди, башарти бу қонун ҳужжатлари революция манфаатларига зид келмаса. Судьялар ва бошқа суд органлари умуман хато қилмай-диган, қатъий қатағончи ва ҳеч ҳам шубҳаланмайдиган қилиб ўйланган эди. Уларни бошқариш фақатгина умумий кўрсат-м а лар бериш ҳамда конкрет ишларга тўғридан-тўғри арала-шиш орқали амалга оширилган. Бунга мисол қилиб РКП(б) Сиёсий бюросининг 1919 йили «Босмач и ларнинг бошлиқлари тўғрисида»ги қарорини келтирса бўлади. Унда шундай дейилган эди: «Ўрта Осиё бюросига босма - чиларнинг бошлиқларини қўлдан чиқармаслик ва уларни дарҳол Ревтрибунал судига топшириб жазо сифатида олий жазони қўллаш назарда тутиш мажбурият қилиб белгилан - син». 8 [27] Мазкур қарор матнидан сиёсий бюронинг суд ишларига тўғридан-тўғри аралашуви аниқ-равшан кў риниб турибди; бюро томонидан айбдорлик масаласи ҳам, жазо масаласи ҳам ҳал этиб бўлинган. У вақтларда судьяларнинг мустақиллиги ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас эди. 1936 йили СССР п рокурори Вишинский А.Я. судни давлатнинг қатағончилик сиёсатини амалга оширувчи орган сифатидаги ролини исбот-лаб беради: «Биз пролетар давлатда судьяларнинг «муста-қиллиги» тамойилини рад қилганимизда, биз уларнинг про-летар давлатдан, ишчи синфидан, умумдавлат сиёсатидан мустақиллигини рад этган бўламиз. Бунинг билан биз давлат - да умумдавлат сиёсатидан фарқли равишда алоҳида суд сиё - сатининг мавжуд бўлишини рад этамиз...». 9 [28] 8 9

www.arxiv.uz Қонунсизлик – коммунистик тизимнинг асосий белгиси бўлиб, у ҳеч қайси бир совет муассасаларини четлаб ўтмаган. Партия тизими судларни ўзининг йўлини амалга оширишга мўлжалланган бир бўлими сифатида қурган. Па р тиянинг йўриқлари ҳаётга дарҳол тадбиқ этилган. Шундай қилиб, 1934 йил 10 июлда СССР ЦИК томонидан «СССР ички ишлар халқ комиссариати ва унинг маҳаллий органлари томонидан тергов қилинадиган жиноятларни кў риб чиқиш тўғрисида» қарор қабул қилинади. Қарорга мувофиқ, давлатга қарши (контрреволюцион, бошқарув тартибига қарши) жиноятлар СССР Олий суди, иттифоқ республикаларнинг олий судлари, ўлка ва област суд л ари ҳамда автоном республикаларнинг бош судлари томонидан кў риб чиқилади. Бунинг учун СССР ва иттифоқ республикаларнинг судларида раис ва иккита суд аъзосидан иборат таркибда махсус ҳ айъатлар ташкил этилди. Темир йўл ва сув транспортида содир этиладиган жиноятлар СССР Олий судининг Темир йўл ва Сув ҳ айъатлари, йўна-лиш, темир йўл ва сув судлари томонидан кў риб чиқилиши керак. Шунингдек, СССР Олий судининг Суд-назорат колле-гияси ( ҳ айъати) ташкил этилди. 10 [29] 1935 йил 23 январдаги СССР Прокурорининг кўрсатма-лари да айтилишича, контрреволюция тўғрисидаги ишлар «бу ишларни судларда кў риб чиқиш учун етарлича ҳужжатлар бўлмаса улар СССР НКВДсининг махсус кенгаши томонидан муҳокамага жўнатилиши керак, аммо бу ҳол бу ишларни маҳаллий шарт-шароитлардан келиб чиққан ҳолда» 11 [30] махсус коллегияларга кў риб чиқиш учун жўнатиш мумкинлигини ҳам назарда тутади. Бошқача қилиб айтганда, махсус кенгашлар билан бирга-ликда махсус коллегиялар ҳам далилларсиз суд қилиши мумкин эди. Махсус судлар тизимига ҳарбий йўналиш ва лагерь судлари кирган. Б у ларнинг барчаси махсус коллегия-лар билан биргаликда махсус кенгашларга жуда яқин бўлган. Уларнинг барчаси ёпиқ бўлган ва ҳеч бир қийинчиликсиз ўз 10 11

www.arxiv.uz фаолиятини амалга оширган. Уларнинг фаолиятида умумий-лик уларнинг қарорларининг ҳал қилиб бўлинганлигида эди. Б арча қарорлар айбловчи ва имкони борича қатъий бўлиб, ўйлаб ўтиришнинг зарурати бўлмаган. Қатағонларнинг тезкорлиги ва кескинлигини махсус кенгашлар қаторида област НКВД бошқармаси бошлиғи, об-ком партия секретари ва област прокуроридан иборат бўлган махсус учликлар таъминлаган. 1937 йили Сталин махсус учликлар ташкил этиш тўғрисида фармон чиқаради. Бу уч-ликлар троцкистлар, шпионлар ва бошқа шахсларни отиб ўл-диришга ҳукм қилишга ё ки 10 йилга қамоқ жазосини тайин-лашга ваколатли эди. Бундай учликлар област УНКВД бош-лиғи – раис, партия обкоми секретари ва облисполком раиси – аъзолардан иборат таркибда фаолият юритган. Учликлар учун «лимит» белгиланар эди. Масалан, махсус учлик ҳеч бир тергов ҳаракатларисиз, судсиз минглаб одамларни отиб ўлди-риши мумкин эди. Бундай учликларнинг иш тартиби қ у йида-гича бўлган: баённома ё ки «альбом» тузилар эди, унинг ҳар бир бетида Ф.И.Ш., туғилган йили ва содир этилган «жиноя-ти» ёзилар эди. Сўнгра област УНКВД бошлиғи қизил қалам билан «Р» ҳарфини ёзган, учлик аъзолари эса, одатда, эрта-сига бу баённома- альбомни имзолардилар. Шунингдек, икки-ликлар, махсус коллегиялар ва махсус иштирокчилар ҳам мавжуд бўлган. 1937 йили 18 октябрь кунининг ўзидаёқ Ежов ва Вишинскийдан иборат иккилик 551 кишининг иш мате- риаллари билан танишиб чиқиб, уларнинг барчасини ўлимга ҳукм қилган. Зарурат туғилганда эса бундай процедурани бажармаса ҳам бўлар эди. Масалан, 1941 йили ички ишлар наркомининг хати бўйича 25 киши: йирик ҳарбий хизматчи-лар, уларнинг хотинлари ва бошқалар отиб ташлан ган . 12 [31] Партияга «номувофиқ» шахсларнинг рўйхатини тузиш кенг тарқалган эди. 1937-1938 йилларнинг ўзида ёқ Сталин ва Молотовлар томонидан 383 бундай рўйхат биринчи категория бўйича – отиб ўлдириш - тасдиқланган эди. 13 [32] 12 13

www.arxiv.uz Сталиннинг қонли қонунсизлиги, ҳуқуқнинг элементар қоидаларига риоя этмаслик нималигини 30-50 йилларда Ўз-бекистон халқи ўзининг буюк ва илғор вакилларини ёлғон айбловлар ва кўрсатмалар туфайл и йўқотганда билди. «Контреволюцион жиноятлар» тўғрисидаги ишларнинг тер-гови бир томонлама, ишнинг ҳақиқиқий ҳолатларини ҳисобга олмаган , фуқароларнинг ҳимояга бўлган ҳуқуқини поймол қилган ҳолда олиб борилган. Бундай ишларнинг аксарият қисмини «совет ҳокимия-тини ағдаришга, унга қарши чиқишга даъват этувчи» тарғи-бот-ташвиқот қилганлик жиноятлари ташкил этган. Бунда модданинг диспозицияси кенг қамровли ифодаланиб, натижа-да фуқаролар нинг танқидий фикрлари, қарашлари ҳатто аскиялари, кулги-ҳазиллари учун ноқонуний равишда жавоб-гарликка тортилиб кетишига сабаб бўлди. Мисол учун, оддий фуқаро магазинда юмшоқ нон бўлмаганлиги туфайли ўзининг фикрини билдирганлик учун ё ки Германия кучли душман эканлигини эътироф этганлиги учун 10 йилга қамалиб кети-ши ё ки бўлмаса отилиб кетиши мумкин эди. Масалан, 28. 10. 37 йили Ў зССР НКВД қошидаги учлик томонидан Боймир-заев А., Мурадов Н., Саидмурадов Н.лар ўлим жазосига, Шадманов Н., Курбанов Р. ва Муминов Ш.лар эса узоқ муд-датли озодликдан маҳрум этиш жазосига ҳукм этилганди. Уларга колхозчилар ичида контрреволюцион тарғибот-ташви-қот ишларини олиб борганликда айб эълон қилинганди. Ишни ўрганиб чиқиш натижасида маълум бўлишича «контррево-люцион тарғибот-ташвиқот ишлари» хизматга яроқсиз меҳ-нат қуроллари ва колхоз раҳбариятининг бепарволиги хусу-сидаги танқидий фикрларни билдиришда намо ё н бўлган. Мазкур иш Олий суд томонидан жиноят таркиби йўқ-лиги туфайли бекор қилинган эди. Қийноқ ва зўрликлар, инсонни унинг оддий ҳуқуқларидан маҳрум қилиш, яқинлар ва қариндошларни ҳибсга олиш билан қўрқитиш, доимий руҳий тазйиқ кабилар орқали керак бўлган кўрсатувлар олинган. Шундай қилиб, 1938 йили 13 февралда Ў зССР НКВДси қошидаги учлик томонидан Денау ва Шўрчи туманларидан 17 киши ўлим жазосига

www.arxiv.uz ҳукм этилган бўлиб, улар А. Икромов ва Ф. Хўжаев томонидан ташкил этилган «миллий қаршилик ташкилотида» иштирок этганлик учун айбланган. Айблов эса Хайитов деган одамнинг кўрсатувларига кў рилган эди, лекин Хайитов суд мажлисида кўрсатувлар қийноқлар остида олин-ганлигини айтиб, уларни қайтариб олади. Иш бўйича бошқа далиллар йўқ эди, лекин одамлар бари-бир ҳаётидан маҳрум этилди. Ҳукм уч кун ичида ижро этилганди. 14 [33] Бошқа мисоллар. 1942 йили 12 июнда Тошкент област суди томонидан Шейнкнехт А. Немис армиясин и мақтаганлик ва маҳбуслар ичида контрреволюцион ташвиқотларни олиб борганлик учун ўлим жазосига ҳукм этилган эди. Амалда эса маҳбуснинг барча фикрлари немислар кучли душман экан-лиги ва уларни енгиш учун кўп ҳаракат қилиш кераклигини айтган. 1946 йили 5 майда Фарғона област суди томонидан Раздобреев И. ЖКнинг 58-4-моддаси билан 25 йил озодлик-дан маҳрум этиш жазосига автобус бекатида транспортнинг яхши қатнама ё тганлигини айтганлиги учун ҳукм этилганди. 1948 йили 6 октябрда Тошкент област суди томонидан Кача-нов Г. ЖКнинг 66-моддаси 1-қисми бўйича колхозчиларнинг камбағал ҳаёти ҳақида ва Fарбда ҳаётнинг яхшироқ эканлиги тўғрисида фикр билдирганлиги учун 10 йил муддатга озод-ликдан маҳрум этишга ҳукм этилганди. Бундай мисолларни юзлаб келтирса бўлади. Бу ишлар Олий с уд томонидан жиноят таркиби йўқлиги туфайли бекор қилинган. 15 [34] 30-40 ва 50 йилларнинг бошларида СССРнинг носудлов органлари томонидан 3.778.234 киши судланган бўлиб, шу-лардан 786.098 киши отиб ўлдирилган эди. Улар орасида бизнинг ватандошларимиз ҳам бор. Эҳтимол бу рақамлар бундан ҳам кўп бўлгандир. 16 [35] Ўзбекистон томонидан мустақилликнинг қўлга киритили-ши , республикада ҳуқуқий давлатнинг кўрил а бошланиши билан ЎзР Президенти И.А. Каримовнинг ташаббуси билан сиёсий қатағон қурбонларини 14 15 16

www.arxiv.uz реабилитация қилиш ишлари лозим даражага кўтарилди. Агарда 1955-1989 йиллар ичида Ўзбекистон Олий суди томонидан контрреволюцион жиноят- лар бўйича 2850 киши оқланган бўлса, сўнгги 4 йил ичида 5200 киши оқланди. Реабилитация қилиш ишлари ҳали давом этмоқда ва давом этса керак, токи ҳуқуқлари топталган сўнгги шахс оқланмагунча. Тарихнинг гувоҳлик беришича, яхши қонунлардан таш-қари, инсон ҳуқуқларининг мафкуравий кафолатлари – ин-соннинг қадриятига бўлган ишонч, ўзбошимчаликларнинг ҳар бир қурбони ҳақида хотиранинг сақлаб қолиниши ҳам жуда муҳимдир. Шунинг учун ҳам ўзбек халқи Президент И.А.Каримовнинг «Қатағон қурбонларини хотиралаш кунини белгилаш тўғрисида»ги фармонини юқори баҳолади. Пойтах-тимизнинг Юнусобод туманида ЎзР Президенти ташаббуси билан ташкил этилган Шаҳидлар майдони мемориал комп-лексининг республикамизнинг мустақиллик байрами арафа-сида очилишида чуқур рамзий маъно бор. Минглаб одамлар бу ерга даҳшатли қонунбузилишларнинг қурбонлари бўлган ватандошларни ёд олиш учун келадилар. И.В. Сталиннинг вафотидан сўнг коммунистик партия ва совет ҳукуматинининг янги раҳбарияти ўзларининг хатолари-ни тан олишга мажбур бўлдилар ва одил судловни демо к рат-лаштириш бўйича қатор чоралар кўра бошлади. Лекин бари-бир суд ижро ҳокимиятига бўйсунганича қолаверган. Судлар устидан раҳбарликни амалга ошириш қонун билан тўғридан-тўғри кўрсатиб ўтилган эди. Судлар ўз фаолиятларида дав-лат манфаатларидан келиб чиққан ва инсон ҳуқуқларини му-ҳофаза қилиш масаласи иккинчи даражали эди. Ўша йиллар-да суд тизими «марказ» томонидан умумий йўриқлар, кўр-сатмалар ҳамда суд ишларига тўғридан- тўғри аралашиш ор-қали бошқарилар эди. Партия органлари конкрет ишларнинг кў риб чиқилишини ўзларининг назорати остига олар ва ўз-ларига керак бўлган натижаларнинг қабул қилинишига эри-шар эди лар . «Қулоқсиз» судьялар билан турли усуллар билан кураш олиб борилган. Судьяларнинг шахсий ишлари партия муҳо-камасига тақдим этиш, хайфсан

www.arxiv.uz эълон қилиш ё ки бўлмаса партиядан чиқариб ташлашлар билан «мустақил» судьянинг тақдирини ҳал қилган. Судьяларнинг ишларига таъсир кўрсатиш кўпгина ҳол-ларда мажбур қилиш, илтимослар, у ё ки бу ишни «диққат билан» кў риб чиқиш ҳақидаги маслаҳатлар орқали амалга оширилар эди ва зарурат бўйича оқлов ҳукмининг ё ки да-лиллар етарли бўлмаслигига қарамасдан, айблов ҳукмининг чиқарилишига сабаб бўлар эди. ИИВ ва прокуратура органлари катта жиноят ишлари бўйича ижтимоий фикрни шакллантириш орқали ишнинг натижасига, унинг ҳал этилишига таъсир қилган. Бундай вазият кўпинча айблов охиригача исботланмаган, тергов бир томонлама олиб борилган ишларда кузатилар эди. Турли хил теле ва радио дастурлар ташкил этилиб, уларда муҳбирлар «мохирона очилган» ишлар ва ундаги «айбдорларни» тўлиқ тасвирлаш учун барча усул ва воситалардан фойдаланишган (булар устидан ҳали суд бўлмаган бўлса ҳам). Судьялар қонунга хилоф таъсирларга ва руҳий тазйиқларга қатор сабаблар туфайли берилган. Биринчидан, судларнинг моддий-техник, молиявий ва бошқа хил таъминоти, судьяларнинг эса уй-жой таъминоти маҳаллий ҳокимият қ ў лида эди. Иккин-чидан, судьялар партия олдида жавобгар бўлиб, улар томо-нидан қабул қилинган қарорлар раҳбариятнинг фикрига кў-ра, партиянинг жиноят сиёсатига тўғри келиши лозим эди. Учинчидан, судьялар, агарда улар маҳаллий ҳокимиятга қар-ши чиқсалар, кейинги муддатга сайланмай қолишдан, хизмат зинапоясидан юқорига чиқмай қолишдан, юқори лавозимга кўтарилмай қолишдан қўрқишар эди. Айнан шу ҳол Ўзбекис-тон судларининг Гдлян-Иванов гуруҳининг қонунсизлик ва ўзбошимчаликларига етарли қаршилик кўрсата олмаганли-гига сабаб бўлган. 1983-1989 йилларда «пахта ишлари» бўйи-ча Ўзбекистонда 4,5 минг киши жавобгарликка тортилган эди. 17 [36] Шахс манфаатлари давлат манфаатларидан кейин тур-ган, ҳукмрон мафкура учун минглаб инсонлар ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний 17

www.arxiv.uz манфаатлари билан бир қаторда уларнинг ҳаёти ҳам қурбон бўлиши мумкин бўлган шароит-ларда, айбдор бўлмаган шахсларни ҳатто судда ҳам оқлаш ниҳоятда мушкул эди. 1989 йили республика раҳбарияти томонидан «пахта ишлари»ни ўрганиш бўйича комиссия таш-кил этилди. Кўриб чиқилаётган ҳар бир ишни ўрганиб чиқиш нати-жасида республика Олий суди 3,5 кишини тўла оқлади. Бу ишларни текшириш шуни кўрсатдики, «пахта ишлари»да айбланаётган шахсларнинг кўрсатмаларини, далилларини олишда, юқорида айтиб ўтилган тергов гуруҳи томонидан, қонунга хилоф усуллар: дўппослаш, сўкишлар, камситиш, оила аъзолари, қавм-қариндошларни ҳатто соғлиғи ёмон бўлган, кўп болали оналар, кекса ёшдагиларни ҳибсга олини-ши кабилардан фойдаланилган. Эндиликда, ҳақиқий миллий мустақиллик даврида одил судловимизнинг мудхиш ўтмиши маълум бўлди. Нима бўл-ганда ҳам, ҳақиқий ҳолатларнинг очиб ташланиши бундай воқеаларнинг такрор қайтарилмаслиги учун кучли мафкура-вий тўсиқ бўлиб хизмат қилади. Мустақилликнинг эълон қилиниши билан бошланган, жамиятдаги демократик ўзгаришлар суднинг давлат орган-лари ичидаги роли ва аҳамиятини қайта тушунишга олиб келиши шубҳасиз. Мустақил Ўзбекистон Конституциясининг қабул қилиниши суд тизимининг янгиланиши учун унинг демократлашуви учун туртки бўлди. Биринчи даражали вазифа бўлиб судларнинг қатағончилик машинаси сифатида-ги ролини йўқ қилиб, унинг демократиянинг муҳим белгиси бўлмиш инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг ишончли воси-тасига айлантириш белгиланди. Конституциявий меъёрлар суд тизимини яхлит белгилаб беради. Судларнинг ташкил этилиши ва фаолият тартиби махсус қонун билан тартибга солинади. ЎзР Конституциявий суди фаолиятини тартибга солишга қаратилган қонунчилик-нинг биринчи акти бўлиб 1993 йили 6 майда қабул қилинган «ЎзР Конституциявий суди тўғрисида»ги қонун ҳисобланади. Умумий юрисдикция судлари шунингдек, хўжалик судлари-нинг фаолияти Олий Мажлис томонидан 1993 йил 2 сентябр-да қабул қилинган «Судлар

www.arxiv.uz тўғрисида»ги қонун орқали тар-тибга солинган. Мазкур ҳуқуқий ҳужжатда суд тизимининг ташкилий асосларидан ташқари, ҳуқуқий давлатнинг амалда бўлиши учун зарур бўлган белгилар сифатида, судьяларнинг мустақиллиги ва ҳеч кимга бўйсунмаслиги кафолатлари мустаҳкамланган эди. Инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишга қаратилган суд ҳокимиятини шакллантириш, давлатда ижтимоий барқарор-лик ва қонунийликни таъминлаш, «ЎзР Конституциявий суди тўғрисида», «Судлар тўғрисида»ги қонунларнинг қабул қили-ниши ЎзР суд ислоҳоти биринчи босқичининг асосий мазму-нини ташкил этади. Маълумки, судларнинг тузилишини ислоҳ қилишнинг ўзи тоталитар, маъмурий-буйруқбозлик ҳукм сурган, маф-кура қонундан устун бўлган тузумдан инсон ҳуқуқ ва эркин-ликлари устунлигини таъминловчи, асл демократик ҳуқуқий давлатга ўтиш учун кифоя қилмайди. Бунинг учун ҳуқуқий соҳада қатор ўзгартиришларни амалга ошириш шунингдек, бир қанча янги қонунлар қабул қилиш керак. Суднинг демо-кратиклиги, объективлиги ва барча учун хизмат қилишлиги-ни таъминлаш, суд ҳимояси соҳасини кенгайтириш вазифа қилиб белгиланди. Суд-ҳуқуқ ислоҳотлари олдида турган ва-зифаларни ҳал этиш мақсадида 1995 йили 30 августда «ЎзР Конституциявий суди тўғрисида»ги қонун янги таҳрирда қабул қилинди. Шахс ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қилиш йўна-лишидаги муҳим қадамлардан бири бўлиб, фуқароларни иж-ро этувчи органларнинг ҳуқуқ қа хилоф ҳаракатларидан ҳи-моя этувчи «Давлат бошқаруви органлари ва мансабдор шахсларнинг ҳуқуққ а хилоф ҳаракатлари устидан шикоят қилиш тўғрисида»ги ЎзР қону ни нинг қабул қилиниши бўлди. Шундай қилиб, суд ислоҳотларининг бориши натижасида суд компетенциясида муҳим ўзгаришлар содир бўлди: қонунлар ва қонуности ҳужжатлари билан чегараланган фуқаролик-ҳуқуқий ва жиноий-ҳуқуқий ишлар судловининг чегаралани-шидан тортиб жаҳон стандартларига жавоб берадиган компе- тенциянинг ўрнатилишигача. Судларнинг ваколатлари доира-сининг кенгайиши уларнинг ҳокимиятнинг алоҳида тармоғи бўлиб етишиши учун

www.arxiv.uz зарур шарт-шароитлар пайдо қилди, бу эса улар томонидан инсон ҳуқуқлари ва жамият ҳуқуқий қарашларини ҳимоя қилишнинг самарадорлигини оширишига ёрдам беради. Суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг кейинги босқичидаги вази-фалар ЎзР Президенти И.А. Каримов томонидан Олий Маж-лиснинг 2-чақириқ 6- сессиясида аниқ қилиб белгилаб берил-ди: «Ҳуқуқий давлатни мустаҳкамлашнинг асосий йўналиши бўлиб, суд ислоҳотларининг чуқурлаштирилиши, бутун одил судлов тизимининг ҳокимиятнинг мустақил учинчи тармоғи сифатида демократлашуви бўлиши керак. Ижтимоий ҳаёти- мизда суднинг демократик институт сифатидаги роли янада ўсиши керак. Судлов ва ҳуқуқни муҳофаза этувчи органлари фаолиятининг асосий мазмунини фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш ташкил этиши керак. Суд жазоловчи орган бўлиб қолмасдан, оддий одамларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини м уҳофаза қилувчи, ҳақиқатдан ҳам муста-қил орган бўлиши керак». 18 [37] Мамлакатда демократик ўзга-ришларни янада чуқурлаштириш, фуқаролар томонидан суд-га нисбатан уларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоячиси сифатидаги муносабатни шакллантириш, суд юрисдикцияси соҳасини кенгайтириш ҳамда ижтимоий адолат ва қонуний-ликни таъминлашдаги суднинг ролини ошириш мақсадида ЎзР Олий Кенгаши Ўзбекистон Республикасида суд ислоҳот-ларининг ривожланиши тўғрисидаги Дастурни тасдиқлади. Бозор иқтисодиёти ва эркин рақобат шароитларида хўжалик муносабатларида қонунийликни таъминлашни бош-лаган хўжалик судлари тизимининг ташкил этилиши ҳам ўзини оқлади, шубҳасиз. Суд тизимини ислоҳ қилишда муҳим қадамлардан бўлиб, ЎзР Президенти фармонига мувофиқ умумий юрисдикция судларининг ихтисослашуви, яъни фуқаролик ва жиноий ишларни кў риб чиқувчи судларга бўлиниши бўлди. Шундай тарзда қуйидагилар ташкил бўлди: фуқаролик ишлари бўйи-ча Қорақалпоғистон Республикасининг Олий суди, вилоят, 18

www.arxiv.uz Тошкент шаҳар, туманлараро судлар; жиноий ишлар бўйича Қорақалпоғистон Республикаси Олий суди, вилоят, Тошкент шаҳар, туман (шаҳар) судлари. Мазкур фармон судьяларнинг кейинги ихтисослашувига қаратилган бўлиб, унинг қабул қилинишидан мақсад суд ишларини ўз вақтида ва адолатли ҳал этилишини таъминлаш, фуқароларнинг сиёсий, ижти-моий ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш кафолат-ларини кўчайтиришдир. 2001 йили 1 январдан бошлаб ЎзР ҳудудида жиноий ишлар ва фуқаролик ишлари бўйича судлар алоҳида-алоҳида фаолият юрита бошлади. Республи-када ўтказилган судларнинг ихтисослашуви объектив сабаб-лар туфайли вужудга келадиган илгариги суд хатоларни ва фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларининг бузилиш ҳолларини бартараф этишга имкон берди. Ҳозирда судьялар ўз ихтисосликлари бўйича қонунчилик ва суд амалиётини янада чуқурроқ ўрганиб чиқиш имконига эга. Булардан ташқари, Адлия вазирлиги томонидан судьяларни фуқаролик ишлари бўйича ҳам, жиноий ишлар бўйича ҳам қайта тайёрлаш дастурлари ишлаб чиқилмоқда. Шундай экан, Президентнинг судлар ихтисослашуви тўғрисидаги маз-кур фармони, шубҳасиз, суд ислоҳотлари давомида босилган мутлақо тўғри ва катта қадамлардан бири бўлди. Боиси, маз-кур фармон одил судловнинг асосий вазифаси – ишларнинг қонунга тўлиқ асосланган ҳолда кў риб чиқилиши, суд томо-нидан адолатли қарорнинг чиқарилишига кўмаклашади. Суднинг ҳокимиятнинг алоҳида тармоғи сифатида муста-қиллигини таъминлаш мақсадида суд тизимини ислоҳ қилиш, одил судловнинг сифатли ва тезкор амалга оширилиши, суд қарорларнинг адолатли бўлишини таъминлаш муаммолари ЎзР Олий Мажлис томонидан 2-чақириқ 4-сессияда «Судлар тўғрисида»ги янги таҳрирдаги қ онуннинг қабул қилинишига олиб келди. Мазкур қонуннинг асосий янгиликларидан бири бўлиб умумий юрисдикция судлари ихтисослашувининг жо - рий этилиши, фуқаролик ва жиноий ишлар бўйича мустақил судларнинг ташкил этилиши бўлди.

www.arxiv.uz Илк бор қонун билан умумий юрисдикция судларида процессуал қонунчиликнинг муҳим инсти т утларидан бўлмиш ишларни апелляция тартибида кў риб чиқиш назарда тутил-ди. Бу институт халқаро амалиётда синалган бўлиб, респуб-ликанинг юқори судлари тизимида қўлланади. Суд-ҳуқуқ ислоҳотидаги кейинги демократик ўзгариш-ларни чуқурлаштиришнинг асосий йўналишлари 2002 йили 29 августда бўлиб ўтган 2-чақириқ Олий Мажлиснинг 9-сессиясида белгилаб олинди. Асосий вазифа судларнинг сўзда эмас, балки амалдаги мустақиллигини таъминлаш бўлиб қол-моқда. Сессияда иштирок эта ё тиб, мамлакатимиз Президенти И. Кар и мов: «Шуни ёддан чиқармаслик керакки, қаердаки су д ьяларнинг мустақиллиги таъминланмаса, у ерда, одатда, қонун бузилади, у ерда адолат бўлиши мумкин ҳам эмас» -деб таъкидлаган. 19 [38] Кейинги асосий муаммо бўлиб одил судловга етишиш муаммоси ҳисобланади. Мазкур муаммо аксарият мамлакат-лар учун хосдир. Одил судловга эришиш нинг таъминланиши дастлабки процедураларнинг камайишига, шикоят ва ариза-ларни кў риб чиқиш тартибининг соддалаштирилишига олиб келади. Ўз бекистон Р еспубликаси суд тизимининг умумий тавсифи Суд тизими деганда судларнинг компетенцияси ва мақ-сад вазифалари бўйича тузилган мажмуи тушунилади. ЎзР суд тизимини белгиловчи асосий ҳужжат ЎзР Конституция - си ҳисобланади. Унинг 107-моддасида: «Ўзбекистон Республикасининг суд тизими беш йил муддатга сайланадиган Ўзбекистон Республикаси Конститу-циявий суди, Ўзбекистон Республикаси Олий суди, Ўзбе-кистон Республикаси Олий хўжалик суди, Қорақалпоғистон Республикасининг жиноий ва фуқаролик ишлари бўйича олий судларидан, Қорақалпоғистон Республикаси хўжалик суди, жиноий ва фуқаролик ишлари бўйича вилоят, Тошкент шаҳар судлари, фуқаролик ва 19

www.arxiv.uz жиноий ишлар бўйича туман-лараро, туман, шаҳар судларидан, ҳарбий ва хўжалик суд-ларидан иборат. Судларни ташкил этиш ва уларнинг фаолият кўрсатиш тартиби қонун билан белгиланади. Фавқулодда судлар тузишга йўл қ ў йилмайди». 20 [39] Ҳозирги вақтга келиб шаклланган суд тизимини аниқлаб олишда ЎзР Конституциясининг 108-116-моддалари ҳам му-ҳим аҳамият касб этади. Бу меъёрлар юқори судларнинг, шунингдек, уларга бўйсунувчи қ у йи судларнинг умуман суд тизимида тутган ўрнини аниқ қилиб белгилайди. ЎзР Конс-титуциясининг 108-моддаси ЎзР Конституциявий судининг мақоми белгиланган ҳамда унинг қонунлар ва бошқа ҳужжат-ларнинг конституциявийлигини текширувчи суд органи сифа-тидаги асосий мақсад- вазифалари баён этилган. Бу суд ўзига хос ўрин эгаллайди. Унга ҳеч қайси бир суд тўғридан-тўғри бўйсунмайди, гарчи у томонидан қабул қилинган қарорлар барча судларнинг фаолиятига таъсир қилиши мумкин бўлса ҳам. ЎзР Олий ва Олий хўжалик судлари ҳақида Конститу-циянинг 110 ва 111-моддаларида гапириб ўтилади. Бу судлар ўзларининг қуй и судларига эга. Қ у йи судларнинг устидан улар назоратини олиб боради ва бу судларга амалдаги қонун-чилик бўйича шарҳлар беради. Ҳозирги кунларда суд тизи- мининг таҳлилини фақатгина Конституцияга асосланиб эмас, балки қатор бошқа қонунчилик актлари: «Судлар тўғриси-да»ги қ онун, ҳарбий судлар фаолиятини ташкил этиш тўғри-сидаги Низомга ҳам асосланиб ҳам олиб борса бўлади. Келтирилган конституциявий ва қонунчилик меъёрлари-дан келиб чиқиб, одил судлов фақатгина суд ҳокимиятини ташкил этувчи ва бу вазифани амалга оширишга ваколатли бўлган суд органлари томонидан амалга оширилиши лозим-лиги хусусида хулоса қилса бўлади. Бошқа ҳеч қайси давлат органлари юқорида санаб ўтилган ваколатларни – одил суд- ловни амалга ошириш, конституциявий назорат, суд қарор-лари ва бошқа ҳужжатларининг ижросини таъминлаш ни бажара олмайди. Санаб ўтилган 20

www.arxiv.uz ҳужжатлардан келиб чиқиб, судларнинг мажмуини уч гуруҳга бўлса бўлади. Биринчи гуруҳга ЎзР Конституциявий суди , иккинчисига эса ЎзР Олий суди ва у назорат қиладиган қ у йи турувчи судлар, учинчи гуруҳга эса Олий хўжалик суди ва унинг назорати остидаги қ у йи турувчи судлар киради. Судларнинг аксарият қисми иккинчи гуруҳга мансуб. «Судлар тўғрисида»ги қонуннинг 2-бўлимида бу судлар уму-мий юрисдикция судлари деб номланади. Уларга ЎзР Олий суди, Қорақалпоғистон Республикаси Олий суди, вилоят, шаҳар, туманлараро, туман ва Ҳарбий судлар киради. Бу судларнинг иш юритувига суд тартибида ҳал этиладиган аксарият ишлар тегишлидир. Иккинчи гуру ҳ судлари ичида ўзига хос тармоқ бўлиб Ҳарбий судлар ҳ и собланади. Уларга ҳарбий хизматчиларнинг манфаатлари билан боғлиқ ишлар тегишлидир. Учинчи гуруҳга ЎзР Олий хўжалик суди, Қорақалпоғис-тон хўжалик суди, шаҳар хўжалик судлари киради. Мазкур гуруҳга раҳбарл ар ини ЎзР Олий хўжалик суди амалга оширади. Суд тизимини ташкилий бирлик нуқтаи назаридан тавсифлаш учун бўғин тушунчасидан фойдаланиш керак. Суд тизими бўғини – бу бир типдаги судларнинг мажмуи бўлиб, улар уюшиқ ваколатларга эга бўлади ҳамда ЎзРнинг маъмурий-ҳудудий ва миллий-давлат тузилишини ҳисобга олган ҳолда ташкил этилган бўлади. Мазкур белги бўйича умумий судлар уч бўғин судларига бўлинади: - асосий бўғин – туман (шаҳар), туманлараро; - ўрта бўғин - Қорақалпоғистон Республикаси Олий суди, вилоят ва Тошкент шаҳар судлари; - юқори бўғин – ЎзР Олий с уди. Х удди шундай тарзда ҳарбий судлар ҳам бўлинади: - асосий бўғин – округ ва ҳудудий ҳарбий судлар; - ўрта бўғин – ЎзР Ҳарбий суди; - юқори бўғин – ЎзР Олий с уди ҳарбий ҳайъат и. Умумий ва ҳарбий судлардан фарқли равишда хўжалик судлари икки бўғиндан иборат:

www.arxiv.uz - асосий бўғин –Қорақалпоғистон Республикаси Хўжа-лик суди, вилоят ва - Тошкент шаҳар хўжалик судлари; - юқори бўғин – ЎзР Олий хўжалик суди. Суд тизимини схемада қуйидагича изоҳлаш мумкин: Ўзбекистон Республикаси Президентининг 14.08.2000й. №ПФ-2682 Фармонига 3-илова

www.arxiv.uz Ўзбекистон Республикаси умумий юрисдикциясидаги судлар тизими Ташкилий тузилиши жиҳатидан судлар бир-бири билан бўғин тушунчаси билан, бажарадиган функциялари жиҳати-дан эса инстанция тушунчаси билан боғли қ бўлади. Суд инстанцияси суд ишларини ҳал этиш билан боғлиқ у ё ки бу суд функциясини бажарувчи суд (ёки унинг таркибий тузил-маси) ҳисобланади. Биринчи инстанция суди деб мазкур иш учун асосий бўлган масалаларни мазмунан кў риб чиқишга ваколатли бўл-ган судга айтилади. Жиноий ишлар бўйича бундай масала-ларга айбланувчи шахснинг у ёки бу жиноятни содир этишда айбдорлиги ёки айбдор эмаслиги ва унга қандай жазо тайин-ланиши кераклиги масаласи киради. Фуқаролик ишлари бўйича ишнинг моҳиятини қилинаёт-ган даъво асосли ёки асосли эмаслиги ҳамда бунинг натижа-сида вужудга келиши мумкин бўлган оқибатлар хусусидаги масалалар ташкил этади. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Олий суд Пленуми Олий суд раёсати Жиноят ишлари бўйича ѕайъати Єораєалпо¦истон Республикаси жиноят ишлари бўйича Олий суди, вилоятлар ва Тошкент шаѕар жиноят ишлари бўйича судлар Туман (шаѕар) жиноят ишлари бўйича судлари Фуєаролик ишлари бўйича суд ѕайъати Єораєалпо¦истон Республикаси фуєаролик ишлари бўйича Олий суди, вилоятлар ва Тошкент шаѕар фуєаролик ишлари бўйича судлар Фуєаролик ишлари бўйича туманлараро судлар Ѕарбий ѕайъат Ўзбекистон Республикаси Ѕарбий суди Ѕудудий ва округ ѕарбий судлари

www.arxiv.uz Биринчи инстанция суди сифатида ҳар қандай суд, ҳатто олий судлар ҳам чиқиши мумкин. Барча судлар ваколат доираси амалдаги қонун билан аниқ белгиланган. Апелляция инстанцияси суди қонуний кучга кириб улгурмаган қарор ва ҳукмларнинг қонунийлиги ва асослигини текширишга қара-тилган. Умумий юрисдикция судлари тизимида бундай суд-лар сифатида асосий бўғин судларига кирмайдиган барча юқори турувчи судлар майдонга чиқиши мумкин. Апелляция тартибида кўриб чиқилган иш кассация тартибида қайта кўриб чиқилиши мумкин эмас. Кассация инстанцияси суди эса қонуний кучга кирган ҳукм ва қарорларнинг қонуний- лигини текширади. Умумий ва ҳарбий судлар тизимида бун-дай судлар сифатида асосий бўғин судларидан ташқари бар-ча судлар чиқиши мумкин. Хўжалик судларида эса бу вазифани ЎзР Олий х ўжа-лик суди амалга оширади. «Назорат инстанцияси» атамаси ҳам кенг қўлланилиб келмоқда. Бу атама орқали судларнинг қонуний кучга кир-ган ҳукм ва қарорларини қонуний ва асослилигини текши-рувчи суд бўлинмалари белгиланади. Умумий юрисдикция судлари ичида бундай судлар сифатида ўрта бўғин судлари Президиумлари ҳамда ЎзР Олий суди Президиуми ва коллегиялари бўлиши мумкин. Ҳарбий судлар учун бундай судлар сифатида ўрта бўғин судлари, ЎзР Олий суди Ҳарбий ҳайъати, Хўжалик судлари учун эса – Олий хўжалик суди Президиуми бўлиши мумкин. Юқори турувчи инстанция ёки юқори турувчи суд деган-да тегишли судга нисбатан анча юқори мавқе ва мақомга эга бўлган судлар тушунилади. «Юқори суд инстанцияси» ата-маси ЎзР Олий с уди ёки Олий х ўжалик судининг номлани-шининг синоними ҳисобланади.

www.arxiv.uz А дабиётлар: 1. Безнасюк А.С., Рустамов Х.У. Судебная власть: Учеб-ник для вузов. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, Закон и право, 2002. 2. Колоколов Н.А. Судебный контроль: некоторые проб - лемы истории и современности. - Курск, 1996; 3. Комментарий к Конституции Республики Узбекистан. -Т.: «Адолат», Академия МВД Республики Узбекистан, 1997. 4. Масликов И.С. Судебная власть в системе разделения власти в свете конституции РФ. / / Сов. юстиция. 1989. №8. 5. Монтескье Ш.Л. «Избранные произведения» - М.: 1955. 6. Петрухин И.Л. Правосудие: время реформ. -М.: 1991. 7. Правоохранительные органы. Учебник для вузов. / Под ред. проф. К.Ф. Гуценко 3-е изд. доп. и перераб. - М.: Зерцало, 1997. 8. Ўзбекистон Республикасида Суд ислоҳотларини янада ривожлантириш Дастури. Ўзбекистон Республикаси Олий с уди Бюллетени, 1996, №3-4 сон. 9. Расулов А. Создание и развитие советского суда в Узбекистане. -Т, Госиздат, 1957 . 10. Савицкий В.М. Организация судебной власти в Рос - сийской Федерации. Учебное пособие для вузов. – М.: БЕК, 1996. 11. Стерник И.Б. Из истории суда Туркестанской АССР. //Сов. Юст. 1981, №21 12. Темушкин О.П., Добровольская Т. Н. Становление и развитие советской судебной ситемы. Суд в СССР. -М.: 1987.

Похожие

Суд ҳокимиятининг ташкил этилиши ва функцияларининг умумий тавсифи

Суд қарорларининг ижро этилиши

Суд қарорларининг ижро этилиши

Ўзбекистон Республикасида нотариал ҳаракатлар

Узбекистон Республикасида суд хокимиятининг конституциявий асослари