Узбекистон Республикасида суд хокимиятининг конституциявий асослари - Юриспруденция - Рефераты

Узбекистон Республикасида суд хокимиятининг конституциявий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

266.5 KB

Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимиятининг конституциявий асослари Режа 1- Ўзбекистон Республикаси Конституциясида одил судлов органларининг ҳуқуқий мақоми 2-. Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимиятининг ташкил этилиши, тизими ва вазифалари 3-. Одил судловнинг конституциявий тамойиллари 4-. Ўзбекистонда судьяларнинг конституциявий-ҳуқуқий мақоми ва судьяларга қўйиладиган талаблар 5-. Судьяларни тайинлаш тартиби 6-. Судьяларнинг мустақиллиги 7-. Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди 8-. Ўзбекистон Республикаси Олий суди 9-. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

1-. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида одил судлов органларининг ҳуқуқий мақоми Ўзбекистон Республикасининг одил судлов органлари, давлат ҳокимиятининг бир тармоғига кирувчи ва қонун устиворлигини таъминлаб, тартибга солиб турувчи органдир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 107-моддасида “Ўзбекистон Республикасининг суд тизими беш йил муддатга сайланадиган Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, Ўзбекистон Республикаси Олий суди, Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди, Қорақолпоғистон Республикасининг Олий суди, Қорақолпоғистон Республикасининг хўжалик судидан шу муддатга тайинланадиган вилоят судлари, Тошкент шаҳар суди, туман, шаҳар ва хўжалик судларидан иборат”дир-деб белгиланган. 2000 йилнинг 14 декабрида қабул қилинган "Судлар тўғрисида"ги қонуннинг янги таҳририга кўра юқорида санаб ўтилган суд тизимига ўзгартириш киритиб, судлар ихстисослаштирилди, яъни Қорақалпоғистон Республикаси фуқаролик ва жиноят ишлари бўйича Олий судлари, фуқаролик ва жиноий ишлари бўйича вилоят ва Тошкент шаҳар судлари, фуқаролик ишлари бўйича туманлараро, туман (шаҳар) судлари, жиноят ишлари бўйича туман (шаҳар) судлари жорий қилинди. Ҳар бир давлатда одил судлов органлари тизими, маъмурий-ҳудудий тузилмаларда ташкил этилади ва жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий соҳаларини ривожлантириш жараёнларида корхона ва ташкилот, давлат органлари ва фуқаролар ўртасидаги ҳуқуқий муносабат натижасида келиб чиқадиган масалаларни белгиланган ҳудудий бирликлар миқёсида кўриб чиқади. Шунингдек,суд органларининг вазифалари ва мақсадлари одил судловни амалга ошириш, ҳамда Республика Конституциясида белгилаб берилган талабларни бажаришдан иборат. 1996 йил 29 август куни Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1-чақириқ, VI сессиясида сўзлаган нутқида Ўзбекистондаги ҳуқуқий ислоҳотларнинг Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

асосий мақсади суднинг алоҳида ва мустақил ҳокимият тармоғи сифатидаги мавқеини қайта тиклаш ғояси бўлди. Суд ҳокимиятининг янги тармоқлари яратилди. Суднинг ваколатлари сезиларли даражада кенгайтирилди. Фуқароларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатлари суд орқали ҳимоя қилинишининг кафолатланиши ҳуқуқий меъёрлари такомиллаштирилмоқда, эндиги вазифа шу меъёрларнинг судлов амалиётига изчиллик билан кириб боришини таъминлаш, уларнинг одамлар онгида чуқур ўрнашиб қолишига эришишдан иборат”дир деб таъкидлаган эдилар. Давлат иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий муносабатларини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишда суд органларининг таъсири кучли бўлиб, уни давлат номидан кафолатлайди Конституция ва қонунларда белгилаб берилган фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини миллатларнинг тенглиги тамойиллари асосида амалда қўлланилишини назорат қилади. Мамлакат ижтимоий ҳаётидаги ишлаб-чиқариш муассасаларида давлат идораларида, жамоат бирлашмаларида фуқароларнинг Конституция ва қонунларда белгиланган ҳуқуқларини мулк шаклидан қатъий назар ҳимоя қилинишини таъминлайди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 111-моддасида “Мулкчиликнинг турли шаклларига асосланган корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ўртасидаги шунингдек, тадбиркорлар ўртасидаги, иқтисодиёт соҳасида ва уни бошқариш жараёнида вужудга келадиган хўжалик низоларини ҳал этиш Олий хўжалик суди ва хўжалик судлари томонидан уларнинг ваколатлари доирасида амалга оширилади” -деб белгиланган. Ўзбекистон Республикаси одил судлов органлари фаолиятининг асосий мақсади, фуқароларнинг Конституция ва қонунларга қатъий амал қилинишига қаратилган. Юқорида кўрсатилган вазифаларни амалга оширилиши учун суд органларига қонунда катта ваколатлар берилган. Судлар ихтисослашувига қараб: Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

1. Жиноят қилганларга, жазо турини, жазо ўташ муддатини белгилайди: 2. Фуқаролар ёки ташкилотлар олган мажбуриятларини бажармаган ҳолларда, мажбурий ижро чораларини, фуқаролик ҳуқуқий мажбурият нормаларида белгиланган тартибда бажарилишига мажбур қилинади. Фавқулодда судлар тузилишига йўл қўйилмайди. Суд органларининг фаолиятида, ҳар хил сиёсий қарашлар, фикрлар асосида одил судлов ишлари олиб борилмайди. Ўзбекистон Республикасида суд органлари фаолиятидаги энг муҳим тамойиллардан бири Конституция ва қонунларнинг устунлиги ҳисобланади, фақатгина судларга жиноят ишлари ва фуқаролик ишларини қонунда белгиланган тартибда судлов жараёнларида давлат номидан чоралар кўриш ҳуқуқи берилган. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва “Ўзбекистон Республикасининг Судлар тўғрисида”ги қонунида суд органларининг фаолият принциплари тушунчасига қуйидагича таъриф берилган: “ Судьялар мустақилдирлар, фақат қонунга бўйсунадилар. Судьяларнинг одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолиятига бирон- бир тарзда аралашишига йўл қўйилмайди ва бундай аралашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади. Суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлардан, сиёсий партиялардан, жамоат бирлашмаларидан мустақил ҳолда иш юритадилар. ” Ўзбекистон Республикаси Конституциясида суд органлари фаолият жараёнлари жиноятга жазо турини аниқлаш, хўжалик ишларини ҳал этиш ва фуқаролик, маъмурий ишларни кўришлари белгилаб қўйилган. Ўзбекистон Республикасининг 110-моддаси, 1-бандида жумладан шундай дейилади: “Ўзбекистон Республикаси Олий суди-фуқаролик, жиноий ва маъмурий судлов ишларини юритиш борасида суд ҳокимиятининг Олий органи ҳисобланади. Бу эса одил судловни амалга оширилишининг фаолият йўналишларини белгилаб беради. Ўзбекистон Республикасида Одил судловни амалга оширишнинг энг асосий шартлардан бири фуқароларнинг Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

суд олдида тенглигидир. Ҳамма судларда ишлар очиқ кўрилади. Судлов ишларини ёпиқ мажлисда тинглашга қонунда белгиланган ҳоллардагина йўл қўйилади. Бундай ҳолатлар айрим жиноятларни кўриб чиқишда қўлланилади. Тергов ва суд ишларини юритишнинг ҳар қандай босқичида айбланувчиларга малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқи кафолатланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 26-моддаси 1-бандида фуқароларнинг шахсий ҳуқуқлари белгилаб берилган: ”жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахснинг иши судда қонуний тартибда, ошкора кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча , у айбдор ҳисобланмайди. Судда айбланаётган шахсга ўзини ҳимоя қилиш учун барча шароитлар таъминлаб берилади.” Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида суд ҳимоясида бўлиш ҳуқуқини таъминлашга алоҳида эътибор берилган. Конституциянинг 44- моддасида ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний ҳатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланган. Ушбу Конституциявий норманинг амал қилиш тартиби қонун ҳужжатларида ҳусусан Ўзбекистон Республикасининг 1995 йил 30 августда қабул қилинган «Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини бузадиган ҳатти- ҳаракатлар ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тўғрисида” ги қонун асосида ва бошқа қонунларда белгиланган. Ҳар бир шахс ўз манфаатини шахсан ёки қонуний вакил орқали ҳимоя қилиш ҳуқуқига эгадир. Ўз ҳуқуқларини қонуний вакил томонидан ҳимоя қилиш имконияти ҳуқуқ лаёқатига эга бўлган, фикрлай оладиган жисмоний шахсларга ҳам берилади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 26-моддасида : “Жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахснинг иши судда қонуний тартибда, ошкора кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча, у айбдор ҳисобланмайди. Судда айбланаётган шахсга ўзини ҳимоя қилиши учун барча шароитлар таъминлаб берилади” деб мустаҳкамланган. Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

Ушбу конституциявий норма умумэътироф этилган халқаро ҳужжатларга тўла мос келади. Масалан: айбсизлик презумпцияси инсон ҳуқуқлари соҳасидаги эътиборли халқаро ҳужжатлар: «Инсон ҳуқуқлари у мумжаҳон Декларацияси» (11-модда), «Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида»ги Халқаро пакт (14-модда), «Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Европа конвенцияси (6- моддасининг 2-банди) нормаларида ўз ифодасини топган. Айбсизлик презумпцияси судья, терговчи ва прокурорларнинг шахсий фикрини эмас, балки шахснинг объектив ҳуқуқий ҳолатини ўзида ифодалайди. Исботлаш бурчи юклатилган шахсларгина айбланувчи деб топиши, гумон қилинувчини айбини тўла, ҳар томонлама, холисона исботлаганларидан сўнг айбланувчини суд айбдор деб топиши мумкин Суд томонидан қонуний кучга кирган айблов ҳукми чиқарилмагунга қадар айбланувчи айбсиз деб ҳисобланади.Айбсизлик презумпцияси қоидасига кўра мавжуд барча шубҳа ва тахминлар тўлиқ аниқлангунча, ушбу ҳолат айбланувчи фойдасига ҳал қилинади, бу эса ўз навбатида, шахснинг маълум жиноят бўйича айбсизлигини кўрсатади. Айбланувчига нисбатан суднинг ҳукми қонуний кучга киргунга қадар, ҳаттоки у ушлаб турилган бўлса ҳам, унинг меҳнат, оила ва бошқа ҳуқуқ ҳамда эркинликлари амалда чекланмайди. Умуман , ушбу Конституциявий тамойил айбланувчига нисбатан суднинг айблов ҳукми қонуний кучга кирмагунига қадар, унга ҳеч ким айбдор сифатида муомала қилиши мумкин эмас, яъни тақиқловчи амалдаги қоида ҳисобланади. Айбланувчи ёки гумондорнинг жиноят содир этилганликда айбини исботловчи асослар етарли бўлса, қонунда белгиланган тартибда унинг баъзи ҳуқуқ ва эркинликларини чеклаш мумкинлиги мустаҳкамланган. Ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминланиш Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 116-моддасида ва Жиноят процессуал кодекс и нинг 24- моддасида моҳиятан ифода этилган.Ушбу қонунлар жиноий жавобгарликка тортилаётган шахсларнинг, нафақат ҳимояланиш ҳуқуқи мавжудлигини Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

белгилаб қўйиш, балки ушбу ҳуқуқнинг кафолатланишига ҳам алоҳида эътибор берилишини талаб қилади. Жиноий жавобгарликка тортилган шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш мақсадида, уларга кенг ҳуқуқлар берилган, масалан , улар ўзларининг нимада айбланаётганликларини билиши, ўзларига қўйилган айблов юзасидан ва ишнинг бошқа ҳолатлари бўйича кўрсатув ва тушунтириш олишлари , жиноий ҳаракатларини исботловчи далиллар билан танишишлари, ўзларига нисбатан жиноят ишини юритишга масъул бўлган мансабдор шахсларнинг ҳаракатлари устидан шикоят қилиш ҳуқуқларига эгадирлар. Ҳимояланиш ҳуқуқи: суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд зиммасига: гумон қилинувчига, айбланувчига ва судланувчига унга берилган ҳуқуқларини тушунтириб бериши ҳамда у ўзига қўйилган айбловдан ҳимояланиши учун қонунда назарда тутилган барча восита ва усуллардан фойдаланишда ҳақиқий имконият яратиб беришни юклайди. Айбланувчи ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиши учун ўз илтимосига кўра ҳимоячи билан таъминланишини талаб қилиши мумкин. Жиноят-процессуал кодексининг 49-моддасида, ҳимоячининг иштирокида фуқароларга айбини исботловчи далиллар асосида айблов эълон қилиниши ёки у гумон қилинган деб эътироф этилганлиги тўғрисидаги қарорини ўқиб эшитилиши белгиланган. Ҳеч кимнинг қонунда белгиланган ҳуқуқларини камситишга, ҳибсга олинишига, қадр-қимматини камситувчи бошқа тарздаги тазйиқлар ўтказишларига йўл қўйилмайди. Миллати, дини, келиб чиқишидан қатъи назар, қўпол муомала қилиш, диний қарашларга мажбурлаш мумкин эмас. Хоҳлаган динига эътиқод қилиш, виждон эркинлиги Конституция ва қонунларда кафолатланган инсонларнинг шахсий дахлсизлик ҳуқуқлари бузилган тақдирда давлат ва суд органлари томонидан ҳимояланади. Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

Ўзбекистон Ренспубликасида судлов ишларини юритиш ўзбек тилида, Қорақалпоқ тилида ёки муайян жойдаги кўпчилик аҳоли сўзлашадиган тилда олиб борилади. Судлов ишларини олиб борилаётган вақтда тилни билмайдиган, судда қатнашувчи шахсларнинг таржимон орқали иш материаллари билан тўла танишиш ва судлов ишларида иштирок этиш ҳуқуқи ҳамда судлов жараёнларида она тилида сўзлашиш ҳуқуқи таъминланади Ўзбекистон Республикасининг Олий Суди суд органлари тизимининг энг Олий органи ҳисобланиб, унинг томонидан қабул қилинган ҳужжатлар бажарилиши қатъийдир, шунингдек, вилоятлар, шаҳарлар ва туманлар судларининг судлов фаолияти устидан назорат олиб бориш ҳуқуқига эга. Суд органларининг фаолияти ижтимоий адолатни, тенглик ва тотувликни таъминлашга, ҳуқуқий қонунийликни барча чоралар билан мустаҳкамлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Конституция. Олий Суди ва Олий хўжалик суди Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисида Олий суд органининг қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига, қабул қилинган қонунларга ўзгартиришлар киритиш, янги қонунларни қабул қилиш ва бошқа норматив актларни қабул қилиш бўйича ўз таклифлари билан чиқиш ҳуқуқи киради. Уларнинг бу таклиф ва мулоҳазалари Олий Мажлис томонидан кўриб чиқилиб, сессия ва йиғилишларда депутатларнинг ҳукмига ҳавола этилиши белгиланган. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг иккинчи чақириқ олтинчи сессиясида, Ўзбекистон Республикаси Президенти ташаббуслари билан суд органлари фаолияти принципларининг такомиллаштирувчи жиноий жазоларнинг либераллаштириш; ривожланган демократик мамлакатларда қўлланиб келинаётган тамойиллар ва талабларга жавоб берадиган мезонлар асосида ҳуқуқбузарлик ва жазо тизимини қайта кўришимиз зарур деб таклиф киритиб буни қуйидагича асослаб бердилар; Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

Жиноятнинг ижтимоий хавфлилик даражасига қараб, тўрт гуруҳга бўлинади. Булар ижтимоий хавфи катта бўлмаган, унча оғир бўлмаган, оғир ва ўта оғир бўлган жиноятдир. Ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноятлар Жиноят Кодексидаги жами 640 жиноят таркибидан 86 тасини ёки бошқача айтганда, 18,7 фоизини ташкил этади. Бугун жиноят қонунчилигини эркинлаштириш ва инсонпарварлик тамойилларига янада мувофиқлаштириш мақсадида яна 110 турдаги унча оғир бўлмаган жиноятларни ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноятлар қоидасига ўтказиш таклиф этилмоқда. Шундай қилиб, Жиноят Кодексидаги жиноятлар таркибининг 42,8 фоизи ижтимоий хавф туғдирмайдиган жиноятлар ҳисобланади. Ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноятлар тоифасининг кўпайиши тергов ва суд органларининг қамоққа олиш билан боғлиқ бўлмаган ҳуқуқий чеклашлардан фойдаланиш имкониятларини сезиларли даражада кенгайтиради... Жиноятларни белгилаш қоидаларининг ўзгартирилиши Жиноят Кодексимизнинг умумий йўналишини том маънода ўзгартиришга ва уни ҳуқуқий-демократик давлат тамойилларига мослаштиришга имкон беради" деб аниқ фактлар билан сўзларини давом эттирдилар. Ушбу Президентимизнинг инкор этиб бўлмайдиган асосли таклифлари, депутатлар томонидан қўллаб-қувватланди ва "Жиноий жазоларни либераллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг Жиноят, Жиноят-процессуал кодекслари ҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикси Олий Мажлисининг қарори қабул қилинди. Ўзбекистон Республикасининг 1994 йил 22 сентябрда қабул қилинган Жиноят кодекси, Жиноят-процессуал кодекси, Маъмурий жавобгарлик кодексларининг 94 та моддаси янги мазмун билан бойитилди, 25 та моддасининг қаттиқ санкцияланган меъёрлари, назарда тутилган жиноятларни биринчи марта содир этган шахс, агар ўз айбига иқрор бўлса, жабрланувчи билан ярашса ва етказган зарарни бартараф этса, жиноий жавобгарликдан озод этилиши мумкинлиги белгиланди. Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг иккинчи чақириқ олтинчи сессиясидаги, Жиноят, Жиноят-процессуал ва Маъмурий жавобгарлик кодексларига киритилган ўзгартиришлар ва қўшимчаларнинг мазмуни ва моҳиятини ўрганар эканмиз, ҳар бир кодекс нормаларининг инсон омилига жуда катта эътибор берилганлигига амин бўламиз. Жиноят кодексининг нормаларида, унча оғир бўлмаган жиноятларга қасддан содир эттириб, уч йилдан-беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш тарзидаги жазо назарда тутилган жиноятлар эҳтиётсизлик оқибатида содир этилган жиноятлар таркибига киради деб аниқлик киритилган. Бу эса ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятининг маълум бир йўналишда ноаниқликка йўл қўймайди. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг авф этиш тўғрисидаги фармонларини амалда қўлланишини мустаҳкамлайди. Шунингдек, айрим жиноят турларига давлат фойдасига жарима миқдорлари белгиланган. Жиноят кодексининг 39 та моддасининг санкцияларидаги меъёрлари ажратиб ташланди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 36-моддасида, ҳар бир шахснинг мулкдор бўлиш ҳуқуқи берилиб, 53-моддасида мулкнинг ҳар қандай шакллари дахлсизлиги ва давлат томонидан ҳимояланиши мустаҳкамланган. Ривожланган энг демократик давлатлар тарихига назар солсак улар ҳам бирдан шу даражада давлат бошқарувида ижтимоий муносабатларни тартибга соладиган қоидаларни ўрнатмаганлар. Ҳар бир миллат ўз ҳуқуқини ўзи белгилаш бахтига муяссар бўлар экан, ўз ҳаётини ривожланиши учун ҳаракат қилади. Бу эса ўз-ўзидан равшанки вақт талаб қилади. Мустақил Республикамиз эндигина ўн тўрт ёшга тўлди, унинг Конституциясини қабул қилинганига яқинда 13 йил бўлади. АҚШ Конституциясининг қабул қилинганига 200 йилдан ошди. Шундан хулоса қилиб айтишимиз мумкинки, бизнинг давлатимиз ривожланиш босқичлари бошқа мамлакатлар тажрибасига ва умумэътироф этилган халқаро ҳуқуқ Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

нормаларига асосланган ҳолда бормоқда.Жамиятни бирлаштирадиган ва мувофиқлаштирадиган асосий куч Конституция ва қонундир. Қонун ҳукмрон бўлсагина ҳуқуқий давлат қуриш ҳақида гапириш мумкин. 1990 йил мартида Ўзбекистон Республикасининг Олий Кенгашининг биринчи сессияси Конституциявий назорат қўмитасини ташкил этишга қарор қилинди. Бу органнинг вужудга келиши демократия йўлини танлаган давлатнинг ҳаётида катта воқеадир. Бошқа давлатларда бундай орган ҳар хил ном билан юритилади. АҚШда-Олий суд, Францияда-Конституциявий Кенгаш, ГФРда Конституциявий суд. Қоида бўйича бу органлар фаолияти ҳеч ким томонидан назорат қилинмайди. У парламент қонунларини ҳукумат ва мамлакат Президенти фармонларининг Конституцияга мослигини аниқлайди. Конституциявий тузум-инсоният ижтимоий турмушининг буюк ғалабаси, умум эътироф этган шакли ҳисобланади. Уни заифлаштиришга, барқарорлигига путур ет к азишга, конституциявий тузилмалар обрўсини тўкишга қаратилган ҳар қандай уриниш ҳуқуқий давлат руҳи ва моҳиятига зид келади. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси мавжуд тузумга қарши қаратилган ҳар қандай ҳаракатларга йўл қўйилмайди. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси конституциявий тузум тушунчасининг ўзини ҳам бойитади. Конституциявий тузум бу энг муқаддас нарса, бу миллионларнинг ҳаётий фаолиятини ташкил қилиш негизидирки, ҳеч кимнинг уни қоралашига ва унга тажовуз қилишига йўл бермайди. 2-§. Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимиятининг ташкил этилиши, тизими ва вазифалари Суд ҳокимияти давлат органлари тизимида алоҳида аҳамият касб этади. Суд ҳокимиятининг фаолияти инсон ҳуқуқлари ва эркинлигига бевосита алоқадор бўлиб, одил судловни амалга ошириш фаолияти натижасида шахсларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари кафолатланади. Суд Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

ҳокимияти ҳуқуқий мақомининг конституциявий белгиланиши мазмунан шундай ифодаланадики, унга асосан фуқароларга нисбатан судловни амалга оширишда ўзбошимчаликка йўл қўймаслик, одил судловни амалга ошириш, ҳуқуқ ва эркинликлар кафолатини яратиш, шунингдек фуқароларга нисбатан чиқарилган ҳукм ва қарор юзасидан шикоят қилишлари учун имконият яратиш ҳамда судьяларнинг мустақиллигини таъминлаш ва уларнинг ҳуқуқий ҳолатини мустаҳкамлашдир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида суд ҳокимияти учун алоҳида XIII боб ажратилгандир. Бу бобда "Суд ҳокимияти" моҳиятини очиб берувчи қатор меъёрлар берилган ҳамда суд фаолиятини ташкил қилиш, судлов тизимини белгилаш каби масалалар ўз ечимини топган. Суд ҳокимияти давлат ҳокимиятининг алоҳида таркибий қисми бўлиб, қонунчилик ва ижроия ҳокимияти, сиёсий партия ҳамда жамоат бирлашмаларидан мустақил равишда ҳаракат қилувчи ҳокимият тармоғидир. Суд ҳокимияти органлари судьяларнинг фақат Конституция ва қонун талабларига бўйсуниш тамойилига асосланиб, ўз мустақиллигини таъминлайдилар. Улар одил судловни амалга ошириш фаолияти бўйича ҳеч кимга ҳисобдор эмаслар. Фақат Конституция асосида ташкил қилинган суд ҳокимияти, қонун асосида суд ишларини адолатли олиб боришда, халқ вакилларининг ёрдамига таяниб, жиноий ва фуқаролик ишларини кўриб чиқиш, текшириш ва бошқа ишлар бўйича ҳукм чиқариш ёки қарор қабул қилиш ҳуқуқига эга. Шундай қилиб, суд ва фақат суд ўзига берилган ваколатлар доирасида одамларга ҳамда шу орқали жамиятга ва жамиятда бўладиган жараёнларга ўз таъсирини ўтказади. Ўзбекистоннинг ижтимоий ва давлат тузумига асосланган, маъмурий–ҳудудий бўлинишига мувофиқ ягона суд тизими мавжуд. Ягона суд тизимининг ташкил қилиниши, суд фаолиятини Конституция ҳамда халқаро шартномаларда умумэътироф этилган тамойилларга биноан қабул қилинган амалдаги қонунлар асосида олиб боришга, судларнинг Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

мақоми тенглигини таъминлашга ва давлат бюджети ҳисобидан молиялаштирилишига хизмат қилади. Конституцияда белгиланган ва мустаҳкамланган инсон ҳуқуқларини, манфаатларини ҳимоя қилган ҳолда, бошқа ҳокимиятлардан мустақил равишда жараёнлар давомида амалга оширилиши белгиланган меъёрлар асосида иш юритади. Суд ишлари конституциявий, фуқаролик, жиноий ва маъмурий турларга бўлинади. Конституциявий суд ишлари "Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суд тўғрисида"ги Қонун асосида, фуқаролик суд ишлари Фуқаролик-процессуал кодекси ва жиноий суд ишлари Жиноят-процессуал кодекси, маъмурий суд ишлари эса Маъмурий жавобгарлик кодекси асосида олиб борилади. Бундан ташқари, хўжалик суд ишлари "Ўзбекистон Х ўжалик процессуал кодекси" асосида юритилади. Суд ишлари ичида энг асосий вазифа одил судловни амалга ошириш ҳисобланади. Шунингдек, суд ҳокимиятининг ижтимоий аҳамиятга эга бўлган қуйидаги ваколатлари ҳам мавжуд: 1) конституциявий назорат; 2) давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг фаолиятлари ҳамда улар томонидан қабул қилинган қарорларининг қонунийлигини текшириш; 3) суд ҳукми ва қарорларининг ижросини таъминлаш; 4) судларга тегишли маъмурий ҳуқуқбузарлик ҳолатларини кўриб, текшириб чиқиш; 5) суд амалиётидан келиб чиқиб, амалдаги қонунчилик масалалари бўйича тушунтириш ваколати; 6) судьялар таркибининг шаклланишида иштирок этиш ва унинг органларига ёрдам бериш ваколати. Юқоридаги ваколатларнинг амалда бажарилиши одил судлов билан узвий боғлиқ бўлиб, суд ҳокимиятининг мазмунини ташкил этади ва у қабул қилган ҳукм ва қарорларнинг мажбурий ижросини таъминлашга қаратилади. Суд ҳокимияти қарорларининг ҳаётга тадбиқ қилиниши мажбурийдир, бу Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

ҳолат қонун билан белгиланган. Қонун давлат органлари, жамоат бирлашмалари, ташкилотлар, мансабдор шахслар ҳамда фуқароларнинг суд ҳукмига бевосита бўйсунишларини талаб қилади. Ҳамма давлат органлари, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар суд ҳокимияти қарорларининг амалга ошишида судга ёрдамлашишлари шарт ва мажбурдирлар. Демак, одил судлов фаолиятининг амалга оширилиши, қонунчилик ва ижро ҳокимияти тармоқлари сингари, суд ҳокимиятининг ҳам нақадар муҳим ва масъул вазифалари мавжудлигини кўрсатади. Бу эса-давлат ҳокимияти, тармоқларининг тенг ҳуқуқлигини, мақсадларининг бирлигини, давлатни бошқаришда бирдек масъулият билан фаолият кўрсатишини англатади. Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир." Ўзбекистон Республикаси одил судловини амалга оширувчи органлар тизими Ўзбекистон Республикаси Олий c уди Жиноят ишлари бўйича вилоят ва Тошкент ша ҳ ар судлари Жиноят ишлари бўйича туман (ша ҳ ар) судлари Фу қ аролик ишлари бўйича вилоят ва Тошкент ша ҳ ар судлари Фу қ аролик ишлари бўйича туман ( ша ҳ ар), туман - лараро судларЖиноят ишлари бўйича Қорақалпо- ғистон Республикаси Олий Суди Фуқаролик ишлари бўйича Қорақалпо- ғистон Республикаси Олий Суди Ўзбекистон Республикаси ҳ арбий суди Округ ва ҳ удудий ҳ арбий судлар

3-§. Одил судловнинг конституциявий тамойиллари Одил судловнинг конституциявий тамойиллари – умумий, раҳбарий, бирламчи қоидалар бўлиб, давлат фаолиятининг ушбу соҳага хос асосий хусусиятларини ёритиб беради. Ушбу тамойилларнинг одил судловга доир қонунларни яратишда, суд ҳокимияти давлат органлари механизмида, жамият сиёсий тизимида тутган ўрни ва ролини белгилаб беришда алоҳида хизмати бор. Одил судлов тамойилларининг йиғиндиси одил судловни ҳуқуқий тартибга солишда ва амалга оширишда муҳим қалқон ва пойдевор ҳисобланади. Бу ҳолат Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида мустаҳкамланган. Одил судлов тамойилларининг хусусияти шундан иборатки, унда белгиланган қоидалар нафақат фуқаролар, мансабдор шахслар ҳамда давлат органлари учун, балки қонун чиқарувчи идоралар учун ҳам таалуқлидир. Қонун чиқарувчи ва қонунга ўзгартириш киритувчи органлар ўз фаолиятлари давомида демократик талаблар ҳамда анъаналар қатори ушбу тамойилларга ҳам амал қиладилар. Ўзбекистон Республикасининг одил судловга оид конституциявий тамойилларни белгилашда бошқа мамлакатларнинг, шунингдек халқаро ҳуқуқнинг ижобий тажрибалари ҳисобга олинган. Одил судловни амалга ошириш ва унинг фаолиятини ташкил қилишда "Инсон ҳуқуқлари у мумжаҳон Декларацияси", "Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт" каби халқаро ҳужжатларнинг илғор ғояларини ўзида мужассам этганлиги учун ҳам ғоят катта аҳамият касб этади. Ушбу ҳужжатлар дунёнинг кўпчилик давлатлари, шу жумладан Ўзбекистон Республикаси томонидан ҳам эътироф этилган ҳамда ундаги қоидаларга амал қилиш мажбурийдир. Одил судловнинг конституциявий тамойилларига қуйидагилар киради: 1. Қонунийлик. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига, қонунлар ҳамда қонун ости ҳужжатларига риоя қилган ҳолда ҳамма давлат ва нодавлат Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

органлари, ташкилотлари, мансабдор шахслар томонидан олиб бориладиган фаолият қонунийликдир. Суд судлов ишларини кўриб чиқишда меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларнинг қонунга хилофлигини аниқласа, ушбу меъёрий ҳуқуқий- ҳужжатларга эмас, балки тегишли қонунга мувофиқ қарор қабул қилишга ҳақлидир. Конституциянинг 15-моддасига биноан давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқаролар Конституция ва қонунларга мувофиқ иш кўрадилар. Конституция Олий даражадаги юридик кучга эга бўлиб, республиканинг бутун ҳудудларида бирдек қўлланилади. Шунга мувофиқ судлов ишларини кўриб чиқишда судьялар Конституция қоидалари ва қонун ости меъёрий-ҳужжатлар талабларига амал қилишлари лозим. Судлар томонидан кўриб чиқилаётган ишларга баҳо беришда, судьялар ҳар қандай ҳолатда ҳам Конституцияни бевосита бирламчи манба сифатида тан олишлари шарт. Конституциянинг 16-моддасида белгиланганидек "бирорта ҳам қонун ёки бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжат Конституция нормалари ва қоидаларига зид келиши мумкин эмас". Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари агар Конституцияга, қонунга хилоф бўлмаса, давлат бошлиғининг фармонлари сифатида суд ишларини юритишда қўлланилиши мумкин. Шу каби юқори даражадаги ҳуқуқий ҳужжатларни қўллашдан олдин, судлар бундай ҳуқуқий ҳужжатларнинг Ўзбекистон Конституциясига қанчалик мос келишини текширишлари лозим. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикасида халқаро шартномалар талабларидан келиб чиққан ҳолда, халқаро ҳуқуқ нормаларига амал қилиш назарда тутилган. Халқаро шартнома нормаларига зид бўлган қонунлар амалда судьялар томонидан қўлланилмайди. Ушбу конституциявий қоида ҳаётга узлуксиз тадбиқ этилмоқда. Қонунийлик ҳуқуқнинг ҳамма соҳалари учун муҳим аҳамиятга эга бўлган, кенг кўламда қўлланиладиган ҳуқуқий Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

тамойиллардан бири деб ҳисобланади. Қонунийлик тамойилининг узлуксиз равишда ҳаётга тадбиқ қилиниши давлат бошқарув механизимининг бир меъёрда ишлашини таъминлайди. Бу тамойил одил судловни амалга оширишда катта аҳамият касб қилиб, жиноий ва фуқаролик ишларининг муҳокамаси қонун талабларига мос ва белгиланган тартибда амалга оширилишини белгилайди. Қонунга риоя қилинмаган жойда қонунийлик тўғрисида сўз юритиш мумкин эмас. Бу ҳол ўзбошимчалик ҳисобланади. Демак, бу ҳолатларда қонунийлик ўзининг ижтимоий вазифасини бажара олмайди. Том маънодаги қонунийлик жиноий ва фуқаролик ишлари бўйича суд томонидан асосли, адолатли ҳукм ва қарорлар чиқарилишини таъминлайди. 2. Суд ҳокимиятининг мустақиллиги. Бу тамойил қатор қонун ҳужжатларида мустаҳкамланган: Ўзбекистон Конституцияси (106-модда), "Судлар тўғрисида"ги қонун (4-модда), "Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди тўғрисида"ги қонун (4,5-моддалар), Жиноят- процессуал кодекси (14-модда) ва ҳоказолар. Конституцияга мувофиқ, Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлардан, сиёсий партиялардан, бошқа жамоат бирлашмаларидан мустақил ҳолда иш юритади. Суд мустақиллигининг мазмуни, судлов ишларини юритишда шундай имкониятларга эга бўлиши билан белгиланадики, бунда суд фаолиятига ташқаридан тазйиқ ўтказилмаслиги, бировларнинг аралашмаслиги, қонунга мувофиқ адолатли, асосли қарорга келиши таъминланиши зарур. Одатда суд мустақиллиги иккита асосий элемент бирлигидан иборат: суд ҳокимиятининг ташкилий ва вазифаларга кўра мустақиллиги ҳамда судьяларнинг мустақиллиги. Ташкилий жиҳатдан суд мустақиллигининг моҳияти шундан иборатки, давлатнинг қонунчилик ва ижро ҳокимиятларининг суд фаолиятини ташкил қилишига аралашиши, унинг адолатли, асосли ҳукм ва қарорларига қарши Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

равишда иш олиб боришлари мумкин эмас. Демак, суд ҳокимияти маъмурий мустақилликка ҳам эга. Маълумки, суд ҳокимияти давлат бюджети ҳисобидан молиялаштирилади, давлат бюджети тўғрисидаги лойиҳа Ўзбекистон ҳукумати томонидан тайёрланади ҳамда қонунчилик ҳокимияти давлат бюджетини қабул қилиш тўғрисида қонун қабул қилади. Судларни молиялаштириш ижроия ҳокимиятнинг Адлия вазирлиги томонидан амалга оширилади ва бу суд ҳокимиятини маълум моддий-техника базаси билан таъминлаш, уларнинг фаолият кўрсатишларига имкониятлар яратиш билан изоҳланади ("Судлар тўғрисида"ги қонуннинг 11-моддаси). Суд ҳокимиятининг вазифасига кўра мустақиллиги уларнинг фақат Конституцияга, қонунларга амал қилишидадир. Одил судловни амалга ошириш шартлари Ф уқаролик-процессуал, Ж иноий-процессуал, Х ўжалик- процессуал кодексларида кўрсатилган бўлиб, уларга асосан судьялар ҳеч қандай ички ва ташқи тазйиқсиз ўз фикр мулоҳазаларига суянган ҳолда хулоса қилишига, ҳукм ва қарор чиқаришига имконият яратади. Суд кўрилган масала бўйича Кенгаш хонасида суд таркибига кирган судьялар билан Кенгашиб, маслаҳатлашиб иш кўради, тегишли ҳал қилув қарорлари чиқаради. Судьяларнинг маслаҳат хонасидаги фикр мулоҳазаларини ошкор қилишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. Суднинг маслаҳат хонасида бегона шахсларнинг бўлишига йўл қўйилмайди. Судларнинг одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолиятига аралашишга йўл қўйилмайди ва бундай аралашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади (Ўзбекистон Конституциясининг 112-моддаси). Суд мустақиллиги турли поғонадаги суд ходимларининг (судьяларнинг) ўзаро муносабатларини ҳам белгилашга имконият беради. Апел л яция, кассация ва назорат инстанциялари қуйи поғонадаги судьяларнинг ҳал қилув қарорларини бекор қилар экан, ишни қайта кўриб чиқишга юбориб ўз тазйиқини ўтказиши уларнинг мустақиллигига путур Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

етказиши, ўзларининг ўйлаган, тахминий хулосаларини ҳал қилув қарори тариқасида амалга оширишларини талаб қилишликлари мумкин эмас. Қонунни тўғри таҳлил қила билишлик судьяларнинг масалани одил ҳал қилишдаги маҳоратини кўрсатади. Судьяларнинг ушбу фаолияти ташқи таъсирдан, тазйиқдан ҳоли бўлиши шарт. Қонун йўли билан судьяларнинг тайинланиш тартиб-қоидаларининг ўрнатилиши уларнинг бошқа ҳокимият ва мансабдор шахслар олдида ҳисобдорликдан озод қилади, суднинг мустақиллиги моҳиятан ҳам шу билан белгиланади. Суд ҳокимиятининг обрўси ҳам, мустақиллиги ҳам уларнинг қонунчиликка қанчалик моҳирона ёндаша олишидан келиб чиқади. "Судлар тўғрисида"ги қонуннинг VI бўлим 8-бобида судьяларнинг мустақиллигининг асосий кафолатлари кўрсатилган. Хусусан, "Судлар тўғрисида"ги қонуннинг 68-моддасида шундай кўрсатилади: -судьялар қонунда белгиланган тартибда сайланадилар, тайинланадилар ва судьялик вазифасидан озод қилинадилар; -уларнинг (судьяларнинг) дахлсизлиги таъминланади; -одил судловни амалга оширишда қатъий тамойил мавжуд;. -қарор чиқариш чоғида судьялар маслаҳати сир тутилади, уни ошкор қилишни талаб қилиш мумкин эмас; -судьяларга нисбатан ҳурматсизликка йўл қўйилмаслик, улар фаолиятига аралашмаслик ва судьяларнинг дахлсизлигини таъминланиши; -судьяларга давлат томонидан моддий ва ижтимоий-таъминот берилиши. Судьялар фаолиятида самарадорликнинг ошиши учун, мустақил ишлашлари учун судьяларнинг ваколат муддати етарли даражада узайтирилиши, уларнинг етарли миқдорда маош олиши, кексалик нафақаси билан таъминланиши зарур. Шунингдек, судьяларнинг шахсий ҳаёти ҳам, оиласи ҳам ҳимояланган бўлиши лозим. Ҳар қандай ўринсиз танқиддан ҳам ҳимояланган бўлиши, асоссиз равишда ўз лавозимидан четлаштирилмаслиги керак. Бундай масалалар "Судлар тўғрисида" ги қонунда батафсил ёритилган. Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

3. Одил судловни амалга оширишда барчанинг қонун ва суд олдида тенглиги тамойили. Қонун ва суд олдида тенглик тамойили (принцип) асослари қонунларда етарли даражада ёритилган. (Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 18, 44, 46-моддалари, "Судлар тўғрисида"ги қонун 6-модда, Жиноят процессуал кодексининг 16-модда). "Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди шахси ва ижтимоий мавқеидан қатьий назар, қонун олдида, тенгдирлар." (Конституциянинг 18-моддаси) Қонун олдида барчанинг тенглигини таъминлаш қонунчиликда мустаҳкамлаб қўйилган қоидаларни барча шахсларга бирдек қўллашни талаб этади. Бу ҳолат нафақат уларнинг ўз ҳуқуқларидан фойдалиниши, балки улар зиммасига юклатилган маълум мажбуриятларни ҳам бажариш зарурлиги одил судловни амалга оширишга оид қонун ҳужжатларида белгилаб берилган. Конституцияга мувофиқ, ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларнинг ғайриқонуний ҳатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади (44-модда). Қонун ҳуқуқларидан фойдаланиш имкониятини тўлиқ яратиш мақсадида, турли сабабларга кўра ўз манфаати ва ҳуқуқларини лозим даражада ҳимоя қилолмайдиган баъзи шахсларга қўшимча кафолатлар ўрнатади. Масалан, Ж иноят-процессуал кодекснинг 51- моддасига кўра ҳимоячининг иштирок этиши шарт бўлган ҳолатлар белгиланган: -вояга етмаганларнинг иши бўйича; -соқовлар, карлар, жисмоний нуқсони ёки руҳий касаллиги сабабли ўзини-ўзи ҳимоя қилиш ҳуқуқи амалга оширишга қийналадиган шахсларнинг иши бўйича. Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

Жиноят-процессуал кодексининг 20-моддасига биноан, иш юритилаётган тилни билмайдиган ёки етарли даражада тушунмайдиган процесс иштирокчиларига қонунда белгиланган тартибда таржимон хизматидан фойдаланишлари мумкин. Ҳуқуқий муносабатлар ўз ривожини топган мамлакатлар қатори Ўзбекистонда ҳам ўз табиатига кўра қонун олдида баъзи чеклашларга йўл қўйилади. Бу эса кўп ҳолатларда бошқа бир Конституциявий-ҳуқуқий қадриятларни ҳимоя қилиш мақсадидаги заруриятдан келиб чиқади. Буларга мисол қилиб, судьялар, ҳокимият вакиллик органларининг депутатлари, баъзи турдаги мансабдор шахсларнинг юридик жавобгарликка тортишда белгиланган тартибини кўрсатиш мумкин. Қонун олдидаги бундай тенгсизлик (иммунитет) айни вақтда уларнинг ўз фаолияти давомида ҳуқуқий хавфсизлигини ва мустақиллигини таъминлашга қаратилган имтиёз ҳисобланади. Суд олдида барчанинг тенглиги тушунчаси қонун олдида барча шахсларнинг тенглиги тушунчасига моҳиятан мос келади. Суд олдида барчанинг тенглиги, барча шахсларга суд процессида жавобгар ёки бошқа иштирокчи сифатида қатнашишидан қа т ъи назар тенг процессуал ҳуқуқ ва тегишли мажбуриятларга эга эканлигида намоён бўлади. Суд ишларини юритиш қоидалари барча юрисдикцияли, умумий, хўжалик ва ҳарбий судларда жавобгар, жабрланувчи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий даъво бўйича жавобгар ёки бошқа шахс бўлишидан қатъи назар бир хилда қўлланилади. Судлар олдида барчанинг тенглиги ҳуқуқ бўйича баҳс юритаётган томонларнинг расман тенглигини ҳам англатади. Суд олдида барча шахслар мулкий ҳолати, ижтимоий мавқеидан ва бошқа ҳолатлардан қатъи назар расман қонун олдида тенг ҳисобланади. Шунингдек, ҳуқуқларнинг чекланиш даражаси фақат суд қарори асосида амалга оширилиши мумкин. Қонун судлов ишларини юритишнинг баъзи хусусиятларини назарда тутади, яъни фуқароларнинг Қуролли кучлар ёки бошқа ҳарбий Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

қўшилмаларга тегишлилиги, ҳарбий унвони ёки эгаллаб турган лавозими инобатга олинади. Бу хусусиятлар, ушбу шахсларнинг ҳарбий ёки у билан тенглаштирилган хизматдаги мавқеи билан боғлиқ бўлиб, у судловга тегишлилик қоидаси билан белгиланади. Бу каби ишлар умумий юрис- дикцияли судлар томонидан эмас, балки ҳарбий судлар томонидан кўриб чиқилади. Бу ҳолатларда ҳам ҳарбий ва умумий юрисдикцияли судлар томонидан белгиланган иш юритиш қоидаларига тўлиқ амал қилиниб, бирон- бир ён босиш ёки имтиёзлар қўлланилишига йўл қўйилмайди. Барчанинг қонун ва суд олдида тенглиги тамойили нафақат Ўзбекистон фуқароларига, балки чет эл фуқаролари ва фуқароликка эга бўлмаган шахсларга нисбатан ҳам белгиланади. Одил судловни амалга оширишда фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларининг ҳимоя қилиниши инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, ҳаёти ва соғлиги, шаъни ва қадр-қиммати Олий қадрият ҳисобланиб, давлат ва жамият ҳаётининг барча соҳалари каби биринчи галда ҳимоя қилинади, шу жумладан одил судловни амалга ошириш вақтида ҳам шу қоидага риоя қилинади. Конституцияга биноан, Ўзбекистон Республикаси фуқароси ва давлат бир-бирига нисбатан бўлган ҳуқуқлари ва бурчлари билан ўзаро боғлиқдирлар. Фуқароларнинг Конституция ва қонунларда мустаҳкамлаб қўйилган ҳуқуқ ва эркинликлари дахлсиздир, улардан суд қарорисиз маҳрум этишга ёки уларни чеклаб қўйишга ҳеч ким ҳақли эмас (19-модда). Ушбу ғоя Конституция ва бошқа қонун ҳужжатларида мустаҳкамланиб, аниқ ифода этилган. 4. Фуқароларнинг суд ҳимоясида бўлиш ҳуқуқи Инсон ҳ у қ у қ лари у мумжа ҳ он Декларацияси нинг 8 -модда си да шундай дейилган: " Ҳ а р бир инсон, мабодо унинг Конституция ва қ онун бериб қ ўйган асосий ҳ у қ у қ лари бузилгудек бўлса, нуфузли милл и й судла р омонидан ўз ѕу уєларини самарали тарзда тикланиши ѕуєуєига эгадир."

Суд томонидан ҳимоя бўлиш ҳуқуқи. "Фуқаровий ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида"ги Халқаро Пактнинг 14-моддасида ва "Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини ҳимоя қилиш тўғрисида"ги Европа конвенциясининг 6-модда, 1-қисмида мустаҳкамлаб қўйилган. Европа конвенциясининг амалда қўлланилиши, шахсларнинг суд ҳимоясида бўлиш ҳуқуқини, оммавий ҳуқуқни қўллаш зарурияти бўлган фуқаровий ҳуқуқ ва мажбуриятлар учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга барча процессуал ҳаракатларга ҳам тааллуқли эканлигидан далолат беради. Ўзбекистон қонунчилигида суд ҳимоясида бўлиш ҳуқуқини таъминлашга алоҳида эътибор берилган. Конституциянинг 44-моддасида ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний ҳатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланган. Ушбу конституциявий қоида қатор қонун ҳужжатлари орқали ойдинлаштирилган, хусусан Ўзбекистон Республикасининг 1995 йил 30 августдаги "Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини бузадиган ҳатти- ҳаракатлар ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тўғрисида"ги қонунни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Бу ҳуқуқ ўз манфаатини шахсан ёки ҳимоячи, шунингдек қонуний вакил орқали ҳимоя қилаётган ҳар бир шахсга ҳам тегишлидир. Ўз ҳуқуқларини қонуний вакил томонидан ҳимоя қилиш имконияти ҳуқуқ лаёқатига эга бўлмаган жисмоний шахсларга ҳам берилган. Суд ҳимоясида бўлиш ҳуқуқи ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш билан узвий боғлиқ бўлиб, қонунчиликни билиш, уни амалиётда қўллай олиш ҳамда суд ишларини юритиш тажрибасининг даражаси билан изоҳланади. Бундай сифатлар юридик касб маҳоратига эга кишиларда мужассам бўлиб, ўз манфаатларини ҳимоя қилишга муҳтож шахслар суд жараёнида, уларнинг

ҳуқуқий ёрдамларига таяниши лозим. Судга конституцияда белгиланган ва кафолатланган ҳуқуқ ва эркинликлар қатори, қонун (қонун ости ҳужжатлари) ёки шартномада кўрсатилган ҳуқуқ ва эркинликлар, шунингдек манфаатлар бўйича ҳам мурожаат қилиниши мумкин. Бузилган ёки чекланган ҳуқуқ ва эркинликлар ўз мазмуни ва моҳиятига кўра, тегишли тартибда конституциявий, фуқаролик, маъмурий жиноий ёки хўжалик судлов ишларини юргизиш орқали тикланади. 5. Айбсизлик презумпцияси. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 26-моддасига кўра Жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахснинг иши судда қонуний тартибда,ошкора кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча у айбдор ҳисобланмайди. Судда айбланаётган шахсга ўзини ҳимоя қилиш учун барча шароитлар таъминлаб берилади. Ушбу тамойил мазмунан жиноий ишларнинг муҳокамасига тегишли бўлиб, бу тамойил жиноят-процессуал кодекснинг 23-модда 1-банди ва "Судлар тўғрисида"ги қонуннинг 10-моддаси 2-бандида аниқ ўз ифодасини топган. Конституция жиноят содир этишда айбланаётган ҳар бир шахснинг иши қонун талаби доирасида ва ошкора кўриб чиқилмагунча яъни судда ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи кафолатлар таъминланиб айби аниқланмагунича у айбдор ҳисобланмайди. Ушбу қоида жиноий ишларни кўриб чиқишда одил судловни амалга оширишнинг демократик тамойили ҳисобланади. Айбсизлик презумпцияси инсон ҳуқуқлари соҳасидаги эътиборли халқаро ҳужжатларда, жумладан, "Инсон ҳуқуқлари у мумжаҳон Декларацияси" (II-модда), "Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида"ги Халқаро Пакт (14-модда), "Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини ҳимоя қилиш тўғрисида"ги Европа конвенцияси (6-моддасининг 2-банди) нормаларида ўз ифодасини топган.

Айбсизлик презумпцияси тамойилининг замирида умумий ва кенг тан олинган ахлоқ нормаси мавжуд бўлиб, унга кўра айбланувчининг айбдорлиги тасдиқланишига қадар, шахс айбсиз деб ҳисобланади. Айбсизлик презумпцияси судья, терговчи ва прокурорларнинг шахсий фикрини эмас, балки шахснинг объектив ҳуқуқий ҳолатини ўзида ифодалайди. Тергов органлари шахсни айбланувчи деб топиши, яъни уни маълум жиноят содир этганликда айбли деб ҳисоблаши мумкин, аммо бу ҳолатда ҳам унинг айбини исботлаш лозим. Қонун шахснинг жиноят содир этганлигида айбдор эканлигини мажбурий суд муҳокамаси босқичини ўтказиш билан, яъни айбланувчининг қонуний манфаатлари ва ҳуқуқлари бўйича белгиланган барча кафолатларнинг таъминланганлиги ҳамда унинг айбдор эканлигини текшириш билан бевосита боғлайди. Айбланувчи унга нисбатан суд томонидан қонуний кучга кирган айблов ҳукми чиқарилмагунга қадар айбдор деб ҳисобланмайди. Айбсизлик презумпцияси қоидасига кўра, мавжуд барча шубҳа ва тахминлар тўлиқ аниқланмагунча, ушбу ҳолат айбланувчи фойдасига ҳал қилинади, бу эса ўз навбатида, шахснинг маълум жиноят бўйича айбсизлигини кўрсатади. Демак, айбланувчи айбининг исботланмаганлиги, айбсизлигининг исботидир. Ушбу тамойил ўз моҳиятига кўра судловни амалга оширишда нафақат айбланувчининг жиноят процессидаги ҳуқуқий ҳолатини, балки барча ижтимоий муносабатлар субъектидаги ҳуқуқий ҳолатини ҳам ифодалайди. Айбланувчига нисбатан суднинг ҳукми қонуний кучга киргунига қадар, ҳаттоки у ушлаб турилган бўлса ҳам, унинг меҳнат, оила ва бошқа ҳуқуқ ҳамда эркинликлари амалда чекланмайди. Умуман ушбу конституциявий тамойил айбланувчига нисбатан суднинг айблов ҳукми қонуний кучга кирмагунига қадар, унга ҳеч ким айбдор сифатида муомала қилишини тақиқловчи амалдаги қоида ҳисобланади. Шунга қарамай, айбланувчи ёки гумон қилинувчининг жиноят содир этишда айбини исботловчи асослар етарли бўлса, қонунда кўрсатилган

тартибда унинг баъзи бир ҳуқуқ ва эркинларини чеклаш мумкинлиги мустаҳкамланган. (Масалан, ҳаракат қилиш эркинлиги, ёзишмалари ва телефонда сўзлашувларнинг сир тутилиши ва бошқа шахсий ҳуқуқлар) Оқлов ҳукмининг қонуний кучга кириши, айбсизлик презумпцияси тамойилига мувофиқ, айбланувчини айбсиз деб тан олинишини билдиради. Гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчини ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминланган. 6. Ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминланиш . Бу тамойил Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 116-моддаси ва Жиноят- процессуал кодексининг 24-моддасида моҳиятан ифода этилган. Ушбу қонунлар жиноий жавобгарликка тортилаётган шахсларнинг, нафақат ҳимояланиш ҳуқуқи мавжудлигини белгилаб қўйиш билан кифояланади, балки ушбу ҳуқуқнинг кафолатланишига алоҳида урғу беради. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 116-моддасида шундай дейилган: "Айбланувчи ҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминланади. Тергов ва суд ишини юритишнинг ҳар қандай босқичида малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқи кафолатланади. Фуқароларга, корхона, муассаса ва ташкилотларга юридик ёрдам бериш учун адвокатура фаолият кўрсатади. Адвокатурани ташкил этиш ва унинг иш тартиби қонун билан белгиланади." Жиноий жавобгарликка тортилган шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш мақсадида, уларга кенг ҳуқуқлар белгиланган: улар ўзларининг нимада айбланаётганлигини билиш, ўзларига қўйилган айблов юзасидан ва ишнинг бошқа ҳолатлари бўйича кўрсатув ва тушунтириш бериш; жиноий ҳаракатларини исботловчи далиллар билан танишиш, ўзларига нисбатан жиноят ишини юритишга масъул бўлган давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг ҳаракатлари устидан шикоят қилиш ҳуқуқларига эга. Ҳимояланиш ҳуқуқи суриштирувчи, терговчи, прокурор, суд зиммасига гумон қилинувчига, айбланувчига ва судланувчига унга берилган ҳуқуқларни тушунтириб бериш ҳамда у ўзига қўйилган айбловдан ҳимояланиши учун

қонунда назарда тутилган барча восита ва усуллардан фойдаланишда ҳақиқий имконият яратиб беришни юклайди. Ушбу органлар иш материаллари билан батафсил танишишлари, айбни тасдиқловчи ёки рад этувчи ҳолатларни ҳар томонлама ўрганишлари лозим. Айбланувчи ўз ҳуқуқларини шахсан ҳимоя қилиши, шунингдек ўз илтимосига кўра ҳимоячи билан таъминланиши мумкин. Қонунда ҳимоячини таклиф этиш тартиби белгилаб қўйилган. Жиноят-процессуал кодексининг 49-моддасида ҳимоячи ишда айбланувчига айб эълон қилинган вақтдан, ёки у гумон қилинган деб эътироф этилганлиги тўғрисидаги қарор эълон қилинган, ё х уд у ушла н ган пайтдан бошлаб иштирок этишига рухсат этилади. Қонун ҳимоячига ҳимоя остидаги шахснинг қонуний ва ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишда фаол иштироки учун кенг ҳуқуқлар белгиланган. 7. Суд ишлари юритишнинг ошкоралиги. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 113-моддасига биноан ҳамма судларда ишлар очиқ кўрилади. Ишларни ёпиқ мажлисда тинглашга қонунда белгиланган ҳоллардагина йўл қўйилади. "Судлар тўғрисида"ги қонуннинг 7-моддасида суд ишларини юритишнинг ошкоралиги тамойили ўз ифодасини топган. Ушбу моддадаги "ошкоралик" термини суд ишлари "очиқ" мажлисларда кўриб чиқилишига синоним ҳисобланади. Бу тамойил Жиноят-процессуал к одексининг 19- моддасида ҳам мустаҳкамланган. Ушбу тамойилнинг моҳияти шундан иборатки, барча фуқаролар у ёки бу суд ишларини юритиш процессида иштирокчи бўлмасада, суд ишларини ошкора кўрилиши туфайли суд муҳокамасида қатнашишлари мумкин. Бундай чора-тадбирнинг белгилаб қўйилиши судлар фаолиятини яхшилашга, судларнинг мавжуд муаммоларни ҳал қилишга ўта масъулият билан ёндашишига, фуқароларни қонунчиликни мустаҳкамлаш руҳида тарбиялашга қаратилган бўлиб, одил судловни амалга оширишда халқ назоратининг ўзига хос шакли ҳисобланади.

Судда ишларнинг ошкора кўрилиши тамойили мазмунидан келиб чиқиб, қуйидаги хулосаларга келиш мумкин. Биринчидан , ҳар қандай шахс, иш юритишда иштирокчи ҳисобланмасада, суд мажлисларида ўз хоҳишига кўра қатнашиши мумкин. Аммо баъзи ҳолатлар бундан мустасно, масалан, судда раислик қилувчи суд залида жой етишмаслигини ҳисобга олиб, судда қатнашиш истагидаги шахсларга суд мажлисида қатнашиш учун рухсат бермаслиги мумкин. Иккинчидан , суд фаолиятида ошкораликни кучайтириш мақсадида судлар оммавий ахборот воситалари ходимларига, тегишли жамоат бирлашмалари ва меҳнат жамоаларига суд процесслари тўғрисида хабар бериши, уларни суд процессига таклиф қилиши мумкин. Суд муҳокамасига тегишли маълумотларни ошкор қилиш имконияти мавжуд бўлиб, судда қатнашаётганлар суд мажлисидаги барча воқеалар тафсилотини ёзиб олишга ҳақли. Расм, кино ёки видео тасвирга туширишга, овозларини ёзиб олишга фақат суд мажлисида раислик қилувчининг рухсати билан йўл қўйилади. Шу билан бирга, қонунчиликда суд мажлисларини ёпиқ тарзда ўтказиш тартиби ҳам белгилаб қўйилган. Бундай мажлислар давлат сири билан боғлиқ ишларни кўриб чиқишда ўтказилади. Бундан ташқари ўн саккиз ёшга тўлмаган шахсларнинг жиноятлари тўғрисидаги ишларини, шунингдек фуқароларнинг шахсий ҳаётига оид маълумотномаларни ёки уларнинг шаъни ва қадр-қимматини камситадиган маълумотларни ошкор қилмаслик мақсадида жабрланувчининг, гувоҳнинг ёки ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг, шунингдек уларнинг оила аъзолари ёки яқин қариндошларининг хавфсизлигини таъминлаш тақоз о этган ҳолларда бошқа ишларни ҳам суд томонидан ажрим чиқариб, ёпиқ суд мажлисида кўришга йўл қўйилади. Суд мажлисларини ёпиқ тарзда ўтказилишига алоҳида ҳолатларда ҳам йўл қўйилиши мумкин.(масалан, фарзандликка олиш сирларини таъминланиши ёки фуқароларнинг ўзаро ёзишмаларининг сир сақланишини таъминланиши).

Суд ҳукмлари, ажримлари ва қарорлари барча ҳолларда ошкора эълон қилинади. 8. Суд ишлари юритиладиган тил. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 115-моддасига мувофиқ, "Ўзбекистон Республикасида суд ишларини юритиш ўзбек тилида, қорақалпоқ тилида ёки муайян жойдаги кўпчилик аҳоли сўзлашадиган тилда олиб борилади.Суд ишлари олиб борилаётган тилни билмайдиган судда қатнашувчи шахсларнинг таржимон орқали иш материаллари билан тўла танишиш ва суд ишларида иштирок этиш ҳуқуқи ҳамда судда она тилида сўзлаш ҳуқуқи таъминланади." Суд ишлари юритиладиган тил тамойили Жиноят процессуал кодекснинг 20-моддаси ва "Судлар тўғрисида"ги қонуннинг 8-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган. Процессуал қонунчилик процесс иштирокчиларига ўз процессуал ҳуқуқ ва мажбуриятларини тўлиқ билишлари учун қатор аниқлик ва қўшимчалар киритади ҳамда кафолатлар яратиб беради. Суд ишлари олиб борилаётган тилни билмайдиган суд иштирокчиларига таржимон хизматидан фойдаланиш имконияти кафолатланган. Таржимонга ҳам ўз навбатида, ишни аниқ ҳамда тўлиқ бажариш мажбурияти юклатилади. Ушбу мажбуриятни лозим даражада бажармаслик, таржимоннинг ҳатто жиноий жавобгарликка тортилиши учун сабаб бўлади. Айбланувчига (гумондорга, судланувчига) таржимон томонидан барча ҳолатларда кўрсатилган ёрдам бепул амалга оширилади. Масъул органларнинг мансабдор шахслари процесс иштирокчиларига уларнинг ҳуқуқларини тушунтириш мажбуриятини олар эканлар, шу жумладан уларга таржимон билан таъминланиш ҳуқуқи, шунингдек процесс иштирокчисининг ўз она тилида ёки унинг яхши биладиган тилида тушунтириш ва судда сўзлаш ҳуқуқига эга эканлиги ҳақида огоҳлантириш шарт. Тергов ҳамда суд ҳужжатлари ушбу шахсларга уларнинг тушунадиган тилига таржима қилиниб топширилади.Булардан ташқари, судда

юритилаётган тилни яхши билмайдиган шахсларга дастлабки тергов ёки суд муҳокамаси даврида, ҳимоячи билан мажбурий таъминланиши белгиланган. 4-§. Ўзбекистонда судьяларнинг конституциявий-ҳуқуқий мақоми ва судьяларга қўйиладиган талаблар Судьяларнинг ҳуқуқий ҳолати, уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, сайланиш тартиби, тайинланиши ва лавозимини эгаллаши, улар мустақиллигининг кафолатлари, шунингдек уларнинг моддий ва ижтимоий таъминоти Конституция ва "Судлар тўғрисида"ги қонун нормаларида белгилаб қўйилган. "Судлар тўғрисида"ги қонуннинг 60-моддасига кўра, судьялар одил судловни амалга оширишга ваколат берилган шахслар ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасида барча судьялар бир хил мақомга эга бўлиб, суд раислари, раис ўринбосарлари ҳам айни вақтда судьялардир. Қонун судьяларнинг Олий мартабали мансабдор шахс ҳисобланганлиги учун, судьяликка номзодлар учун қатор талаблар қўяди. "Судлар тўғрисида"ги қонуннинг 61-моддасига кўра, йигирма беш ёшдан кичик бўлмаган Олий юридик маълумотга, юридик ихтисос бўйича камида уч йиллик меҳнат стажига эга бўлган ҳамда малака имтиҳонини топширган Ўзбекистон Республикаси фуқароси туманлараро, туман (шаҳар) суди, хўжалик суди судьяси бўлиши мумкин. Олий юридик маълумотга ҳамда юридик ихтисос бўйича камида беш йиллик, шу жумладан, қоида тариқасида, судья бўлиб камида икки йиллик меҳнат стажига эга бўлган ва малака имтиҳонини топширган Ўзбекистон Республикаси фуқароси Ўзбекистон Республикаси Олий суди, Қорақалпоғистон Республикаси Олий суди, вилоят суди, Тошкент шаҳар суди, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий суди судьяси бўлиши мумкин. Олий юридик маълумотга ҳамда юридик ихтисос бўйича камида етти йиллик, шу жумладан, қоида тариқасида, судья бўлиб камида беш йиллик меҳнат стажига эга бўлган ва малака имтиҳонини топширган Ўзбекистон

Республикаси фуқароси Ўзбекистон Республикаси Олий суди, Олий хўжалик суди судьяси бўлиши мумкин. Ҳақиқий ҳарбий хизматни ўтаётган, офицерлар таркибига кирувчи ҳарбий унвонга эга бўлган ва ушбу модда талабларига жавоб берадиган Ўзбекистон Республикаси фуқароси ҳарбий суд судьяси бўлиши мумкин. Конституциявий суд судьялигига номзодлар учун алоҳида талаблар қўйилган. "Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди тўғрисида"ги қонуннинг 12-моддасида Конституциявий суднинг судьяси этиб, сиёсат ва ҳуқуқ соҳаси мутахассислари бўлган, юксак маънавий фазилатли ва зарур малакали Ўзбекистон Республикаси фуқароси сайланиши мумкинлиги белгиланган. Судьялликка номзоднинг Олий юридик маълумотли эканлиги Олий юридик ўқув юртининг ёки Олий ўқув юртининг юридик факультетини тугатганлиги ва давлат намунасига эга бўлган диплом олганлиги билан белгиланади. Олий юридик ўқув юртини тугаллаган вақтдан юридик маълумот олинган деб ҳисобланиб, танланган мутахасиссислик бўйича, яна қайта ўқиш талабини қўймайди. Номзоднинг юридик соҳадаги иш стажига, унинг аввал судья бўлганлиги ёки терговчи, прокурор, адвокат, юрист консультант ва бошқа юридик соҳалардаги меҳнат фаолияти киради. "Юридик соҳадаги фаолият" тушунчаси сирасига ҳуқуқ соҳаси бўйича илмий ва педагогик фаолияти бўйича шуғулланиш ҳам киритилади. Конституциявий суд судьялигига қўшимча талаблар сифатида қўйилган ҳуқуқ ва сиёсат соҳасида юқори даражадаги мутахассис деб тан олишлик учун, Конституциявий судни шакллантириш амалиётидаги тажрибадан келиб чиқиб номзоднинг илмий даражасининг бўлиши, Олий суд, Олий хўжалик суди ёки ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг раҳбар лавозимларида узоқ муддат ишлаганлиги, ёхуд мезон бўлиб хизмат қилинганлигини кўплаб илмий ишлар муаллифи эканлигини кўрсатиш мумкин.

Конституция ва қонун судьяларга асосий талаблардан ташқари, қатор қўшимча талаблар ҳам ўрнатганлигини таъкидлаш жоиз: 1) судьялар ҳокимият вакиллик органларининг депутатлари бўлиши мумкин эмас. (Ҳокимият тақсимланиши тамойилига асосан) 2) суьдялар сиёсий партиялар ва ҳаракатларнинг аъзоси бўлиши мумкин эмас. (Судлар ўз фаолияти мустақил бўлишлиги учун кафолат сифатида судларни сиёсийлаштирмаслик) 3) судьялар илмий, педагогик ва ижодий фаолиятдан ташқари ҳақ тўланадиган бошқа бирон-бир фаолият турлари билан шуғулланиши мумкин эмас. Қонун талабларидан яна бири, судья лавозимига қонунга хилоф ҳаракатларни содир этмаган шахслар тайинланиши ёки сайланишидир. Судьялар ўз ваколатларини амалга ошириш вақтида ҳам, хизматдан ташқари ҳолатда ҳам суд ҳокимиятининг обрўсини, судьяларнинг шаъни ва қадр-қимматини туширувчи, холис ва адолатли одил судловга нисбатан шубҳали ҳаракатдан ўзларини тийишлари шарт. Тегишли суд судьялигига номзод Ўзбекистон фуқаролари, юқоридаги талабларга жавоб берган тақдирда, ушбу лавозимни эгаллаши учун судьяларнинг малакавий коллегиясига мурожаат қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Судьяларнинг малакавий коллегияси тегишли суд раисига тавсия этилган ҳар бир номзодлар бўйича ўз хулосасини тақдим этади. Агар суд раиси хулоса бўйича розилик бермаса, хулоса ўз навбатида судьяларнинг малакавий коллегиясига қайта кўриб чиқиш учун қайтарилади. Судьяларнинг малакавий коллегиясининг қайта ижобий хулосаси бўйича, тегишли суднинг раиси томонидан номзод ишини қонунда белгиланган тартибда кўриб чиқиш учун қабул қилинади. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси ҳузуридаги Судьяларни танлаш ва лавозимларига тавсия этиш бўйича Олий малака комиссияси томонидан судьялик лавозимига танлаш ва тавсия этиш масаласини ҳал этиш вақтида, қонунчилик ва ижтимоий адолат асосида судьяларни сайлаш ёки

тайинлаш кафолати сифатида жамоат назорати ўрнатилиши кўрсатиб ўтилган. 5-§. Судьяларни тайинлаш тартиби Судьяларни сайлаш ва тайинлаш тартиби "Судлар тўғрисида"ги қонуннинг 63-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган. Ушбу модданинг мазмунидан келиб чиқиб, таъкидлаш мумкинки, судьялар таркибини шакллантириш давлат ҳокимияти барча тармоқларининг ўзаро ҳамкорлиги билан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 80-моддасига мувофиқ, Олий суд, Олий хўжалик судларининг судьялари Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимномасига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Сенат аъзоси томонидан сайланади. Қорақалпоғистон Республикаси судьялари Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси Раисининг Ўзбекистон Республикаси Президенти билан келишилган тақдимномасига биноан Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси томонидан сайланади ёки тайинланади. Вилоят судлари, Тошкент шаҳар судлари, туманалараро, туман (шаҳар) судлари судьялари Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Судьяларни танлаш ва лавозимларга тавсия этиш бўйича Олий малака комиссиясининг тақдимномасига кўра, хўжалик судларининг судьялари эса, Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди раисининг тақдимномасига биноан Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тайинланади. Ҳарбий судлар судьялари Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Судьяларни танлаш ва лавозимларга тавсия этиш бўйича Олий малака комиссиясининг тақдимномасига биноан Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тайинланади. Судьялар беш йил муддатга сайланади ёки тайинланади. Илк бор судьялик лавозимига сайланган ёки тайинланган шахс "Судлар тўғрисида"ги қонуннинг 64-моддасида белгиланган тартибда қасамёд қилади.

6-§. Судьяларнинг мустақиллиги Судьяларнинг мустақиллиги асосий конституциявий тамойил бўлиб, суд ҳокимиятининг мустақиллиги ва самарали фаолиятини, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қила олишини таъминловчи шартлардан бири ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 112-моддасига биноан, "Судьялар мустақилдирлар, фақат қонунга бўйсунадилар. Судьяларнинг одил судловни амалга ошириш борасидаги фолиятига бирон-бир тарзда аралишишга йўл қўйилмайди ва бундай аралашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади. Судьяларнинг дахлсизлиги қонун билан кафолатланади. Олий суд ва Олий хўжалик суди раислари ва аъзолари Олий Мажлис Сенат ва Қонунчилик палатаси депутати бўла олмайдилар. Судьялар, шу жумладан туман судьялари сиёсий партиялар ва ҳаракатларининг аъзоси бўлишлари ва бошқа ҳақ тўланадиган лавозимни эгаллашлари мумкин эмас. Судья ваколат муддати тугагунга қадар судьялик вазифасидан қонунда кўрсатилган асослар бўлганидагина озод этилиши мумкин." Суд қонун устуворлигини таъминловчи бош механизм бўлиши билан бирга, айни вақтда ҳуқуқий давлатга хос бўлган ҳуқуқ манбаларининг ҳуқуқий қўлланилиши ва ҳимоя қилинишини назорат қилади. Судьялар мустақиллигини таъминлшнинг кафолати тизими “Судлар тўғрисида”ги қонуннинг 67-модасида белгилаб қўйилган бўлиб, у қуйидагилар орқали: 1) қонунда белгиланган тартибда судьяларнинг сайланиши, тайинланиши ва судьяликдан озод қилиниши; 2) уларнинг дахлсизлиги; 3) одил судловни амалга оширишдаги қатъий тамойил;

4) қарор чиқариш чоғида судьялар маслаҳатларининг сир тутилиши ва уни ошкор қилишни талаб этишни тақиқланганлиги; 5) судга ҳурматсизлик ёки муайян ишларни ҳал қилишга аралашганлик, судьялар дахлсизлигини бузганлик учун жавобгарликнинг белгиланганлиги; 6) судьяга давлат ҳисобидан унинг юксак мақомига муносиб моддий ва ижтимоий таъминот берилиши билан таъминланади. Ушбу кафолатлар судларнинг мустақиллиги конституциявий тамойилини кўриб чиқишда ҳам эслатиб ўтилган эди. Улар “Судлар тўғрисида”га қонуннинг 8-бобида батафсил ёритилган. Шулардан баъзи бирларини тўлароқ кўриб чиқамиз. Судьяларнинг дахлсизлиги. Судьялар мустақиллигининг асосий кафолатларидан бири Конституциямизнинг 112-моддаси 2-бандида белгиланганидек, уларнинг дахлсизлиги ҳисобланади. Дахлсизлик ёки иммунитетдан ташқари, судьяларнинг иммунитети ҳам яъни судьялар иш бўйича бехавотир қарор чиқариш имкониятига эга бўлиши лозим ҳамда чиқарилган қарори юзасидан ҳеч ким томонидан таъқиб этилмаслиги ва ҳеч ким унинг ушбу қарори юзасидан изоҳ талаб қилишга ёки бекор қилишга аралашуви мумкин эмаслиги кафолатланади. Судьяларнинг дахлсизлик институти, судьяларнинг авваломбор, шахси дахлсиз эканлигини, ҳар қандай ҳолатда ҳам унга бўладиган тажовуздан сақланиш шароитларини ўзида ифодалайди. Судьянинг дахлсизлиги унинг турар жойига, хизмат хонасига, фойдаланадиган транспорти ва алоқа воситаларига, хат хабарларига, унга тегишли ашёлар ва х ужжатларга тааллуқлидир. Қонун судьяларнинг ўзларини ҳам жиноий жавобгарликка тортишнинг алоҳида тартибини белгилайди. Шунингдек, судья судьяларнинг тегишли малака ҳайъатининг розилигисиз маъмурий жавобгарликка тортилиши мумкин эмас.

Судьяни жиноий жавобгарликка тортиш фақат қонун билан белгилаб қўйилган тартибда амалга оширилади. Судьяга нисбатан жиноят иши фақат Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори томонидан қўзғатилиши мумкин. Шунингдек, судья Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг ёки Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг розилигисиз жиноий жавобгарликка тортилиши, ҳибсга олиниши мумкин эмас. Судьялар дахлсизлигининг барча кафолатлари судда ўз вазифаларини бажараётган халқ маслаҳатчиларига ҳам та тб иқ этилади. Судьяларнинг дахлсизлиги, унинг фуқаро сифатидаги шахсий имтиёзи бўлмай, балки судьялик лавозими билан боғлиқ бўлган оммавий ҳокимият, яъни одил судлов манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган восита ҳисобланади. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, судьялар фаолияти алоҳида махсус режимлиги, улардан юқори касбий маҳорат талаб қилиниши, -судьяларнинг фаолияти ва улар қабул қилган қарорларнинг қонунийлиги устидан турли процессуал ва ташкилий назорат мавжудлиги ҳисобга олинади. Судьяларни алмаштириб бўлмаслик. Судьяларни алмаштириб бўлмасликнинг маъноси, судья тегишли суддаги судьялик лавозимини ваколат муддати тугагунига қадар эгаллаб туриши ва судьялик ваколатидан фойдаланиш ҳуқуқи деб тушунилади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 112-моддасининг 5-бандида судья ваколат муддати тугагунга қадар ўз судьялик вазифасидан қонунда кўрсатилган асослар бўлгандагина озод этилиши мумкинлиги кўрсатилган. Судьяларнинг алмаштириб бўлмаслик кафолатларидан бири, қонунда мустаҳкамлаб қўйилган асослардан ташқари, судьяларнинг ваколатлари тўхтатилиши ёки тугатилиши мумкин эмаслигидир. "Судлар тўғрисида"ги қонуннинг 71, 72-моддаларида судьянинг ваколатларини тўхтатиш ҳамда муддатидан илгари тугатиш асослари ҳамда тартиби белгилаб қўйилган.

Судьяларнинг ваколатлари тегишли малака ҳайъати қарори билангина тўхтатилади. Судьялар ваколатлари қуйидаги асослардан бири мавжуд бўлганидагина тўхтатилиши мумкин: 1) судья ўз лавозимига зид фаолият билан шуғулланаётган бўлса; 2) судья тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларига тортилган ёки суд қарори билан унинг муомала лаёқати чекланган бўлса; 3) судья суд қарори билан бедарак йўқолган деб топилган бўлса; Судьянинг ваколатлари бу ваколатларни тўхтатишга сабаб бўлган асослар бекор бўлгунга қадар тўхтатилади. Судьялар қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда судьялар малака ҳайъати қарори устидан шикоят қилишга ҳақли. Судьялар ваколати қонунда белгиланишича ваколат муддати тугагунга қадар тугатилмайди. Судья ваколатини муддатдан илгари тугатишга фақат қонуний асослар мавжуд бўлган тақдирдагина йўл қўйилади: 1) судьянинг қасамёдини бузган тақдирда; 2) ёзма ариза берган тақдирда; 3) судьяларнинг тегишли малака ҳайъати томонидан огоҳлантириш қилинганидан ёки ваколатлари тўхтатилганидан кейин у судья лавозимига зид фаолият билан шуғулланишини давом эттираверган тақдирда; 4) суд қарори билан муомалага лаёқатсиз деб топилган тақдирда; 5) Ўзбекистон Республикаси фуқаролигини йўқотган тақдирда; 6) унга нисбатан суднинг айблов ҳукми қонуний кучга кирган тақдирда; 7) суднинг қарори билан вафот этган деб эълон қилинган тақдирда; 8) соғлиғи ҳолатига ёки бошқа узрли сабабларга кўра узоқ вақт мобайнида судьялик вазифасини бажаришга қодир бўлмай қолган тақдирда. Ўзбекистон Республикаси Олий суди, Олий хўжалик суди судьясининг ваколатлари муддатидан илгари Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимномасига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати

томонидан; вилоятлар, Тошкент шаҳар судлари, туманлараро, туман (шаҳар) судлари, ҳарбий судлар судьясининг ваколатлари-Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Судьяларни танлаш ва лавозимларга тавсия этиш бўйича Олий малака комиссиясининг тақдимномасига биноан Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан; хўжалик судлари судьясининг ваколатлари – Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди раисининг тақдимномасига биноан Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан: фуқаролик ва жиноят ишлари бўйича Қорақалпоғистон Республикаси судлари судьяларининг ваколатлари-Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси Раисининг тақдимномасига биноан Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси томонидан тугатилади. Судьянинг ваколатлари айрим ҳолларда судьяларнинг тегишли малака ҳайъати қарори асосида муддатдан илгари тугатилишига йўл қўйилади. Судья ушбу қарор устидан шикоят қилишга ҳақлидир. 7-§. Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди конституциявий назорат бўйича суд органи ҳисобланиб, Конституциявий судда иш юритиш орқали судлов ҳокимиятини мустақил амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятларнинг ҳужжатлари Конституцияга қанчалик мослигига доир ишларни кўради (Конституциянинг 108-моддаси 1-банди) Конституциявий суд Конституцияни ҳуқуқий муҳофаза қилувчи қонунларни (қонунчилик ва ижро ҳокимиятининг бошқа ҳужжатларини) конституциясига зид деб топиши, яъни уларни ҳаракатдан тўхтатиб қўйишга эга бўлган махсус орган ҳисобланади. Конституциявий суднинг фаолияти 1995 йил 30 августда қабул қилинган "Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди тўғрисида"ги Қонун билан тартибга солинади. Бундай махсус нормалардан ташқари, судни ташкил қилиш ва фаолиятини тартибга солишда, барча суд органлари учун

умумий ҳисобланган конституциявий қоидалар ҳам манба бўлиб хизмат қилади. Конституциявий суд ягона суд сифатида таъсис этилган ҳамда судлов органлари тизимига эга эмас. Шунинг учун ҳам унга нисбатан Конституцияда "Олий ёки юқори" деб даража берилмаган. Конституциявий суд таркибини шакллантириш ва унинг фаолиятини ташкил этиш муҳим аҳамиятга эга. Конституциявий суд Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Олий Мажлис Сенати томонидан суд Раиси, Раис ўринбосари ва Қорақалпоғистон Республикасидан сайланадиган судьяни қўшган ҳолда Конституциявий суднинг беш аъзосидан иборат таркибда сайланади. Конституциявий суднинг ҳар бир судьяси якка тартибда сайланади. Олий Мажлис Сенати аъзолари депутатлари умумий сонининг кўпчилик овозини олган шахс сайланган ҳисобланади. Судья Конституциявий суд таркибидан чиқиб кетган тақдирда Олий Мажлис Сенати ушбу моддада белгиланган тартибда бошқа шахсни сайлайди.Конституциянинг 107-моддасига мувофиқ Конституциявий суд беш йил муддатга сайланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди судьясини алмаштириб бўлмайди ва унинг ваколатлари қонунда белгиланган тартиб ҳамда асослардан ўзга тарзда тўхтатилиши ёки тўхтатиб турилиши мумкин эмас. Қонун томонидан Конституциявий суд судьялигига номзодлар учун юқори талаблар ўтнатилган. "Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди тўғрисида"ги қонуннинг 12-моддасида сиёсат ва ҳуқуқ соҳаси мутахассислари бўлган, юксак маънавий фазилатли ва зарур малакали Ўзбекистон Республикаси фуқароси Конституциявий суд судьяси этиб сайланиши мумкинлиги кўрсатилган. Конституциянинг 97-моддасига кўра, ваколати тугаши муносабати билан истеъфога чиққан Президент умрбод Олий Мажлис Сенати аъзоси лавозимини эгаллайди.

Конституциявий суднинг судьяси этиб сайланган шахс, қонунда белгиланган тартибда қасамёд қилади. Конституциявий суд судьяларига, судьялик лавозимига зид фаолият билан шуғулланиши ман этилган, хусусан депутатлик мандатига эга бўлиш, сиёсий партияларга ва ҳаракатларга аъзолик, ҳақ тўланадиган бошқа лавозимни эгаллаш мумкин эмас. Шунингдек, судда, хўжалик судида ёки бошқа органларда қонуний вакил бўлишидан ташқари ҳимоячи ёки вакил бўлиб, шахсларнинг манфаатига ёки мажбуриятидан қутилишига таъсир ўтказувчи ҳомийлик қилишига йўл қўйилмайди. Бундай чеклашларини судьяларнинг ҳуқуқий томонидан "соф" фаолиятини таъминлашга йўналтирилган ҳолат деб тушуниш лозим. Конституциявий судда судга тегишли масалалар заруриятига қараб ўтказиладиган Конституциявий суд мажлисларида кўриб чиқилади. Конституциявий суд мажлисларига, мажлисларни тайёрлашга раҳбарлик Конституциявий суд Раиси томонидан амалга оширилади. Конституциявий суд Раиси мажлисларида кўриб чиқилиши лозим бўлган масалаларни кун тартибига киритади; Жамоа бирлашмалари, давлат органлари ва ташкилотлари билан муносабатида фақат Конституциявий суд топширганлигига кўра унинг номидан иш кўриши мумкин. Конституциявий суд фаолиятининг асосий тамойилларига: мустақиллик, коллегиаллик, ошкоралик, Конституциявий суд судьялари ҳуқуқларининг тенглиги ва судлов тилининг белгиланганлигини кўрсатиш лозим. Конституциявий суд судьялари мустақилдирлар, улар ўз ваколатларини фақат Конституция ва қонунга амал қилган ҳолда бажарадилар. Конституциявий суд қарорларини қабул қилишида судьяларга ҳеч ким таъсир этишга ҳақли эмас. Суд ишларини юритиш суд томонидан коллегиал асосда амалга оширилиб муҳокама қилинади ҳамда тегишли қарор қабул қилинади. Суд

қарорлари фақат суд мажлисларида иштирок этган судьялар томонидан қабул қилинади. Конституциявий суд мажлисларида ишлар очиқ ҳолда кўриб чиқилади. Суд мажлисларини ёпиқ ҳолда ўтказишга, қонунда кўрсатилган ҳолатлардагина йўл қўйилади. Конституциявий суд томонидан кўриб чиқилаётган масалаларни чиқишда ва масалалар юзасидан овоз беришда Конституциявий суд Раиси, Раис ўринбосари ҳамда аъзолари судьялар сингари тенг ҳуқуқларга эгадирлар.Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судида иш юритиш Ўзбекистон Республикаси давлат тилида амалга оширилади. Конституциявий суд мажлисида иштирок этувчилар, давлат тилини билмаган тақдирда, ўз она тилларида чиқишлари ва тушунтирув беришлари, таржимон хизматидан фойдаланишлари мумкин.Конституциявий суд тўғрисидаги қонунда конституциявий суд судьялари фаолиятининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиб, улар мустақиллигининг кафолатланиши мустаҳкамланган. Конституциявий суд ва унинг судьялари давлат ва жамоат органларининг, сиёсий партия ва ҳаракатларнинг, давлат, жамоат ва бошқа корхона ташкилотлари, идоралари, мансабдор шахслар, давлат тузилмаси, ҳудуд ёки ижтимоий гуруҳ вакили ҳисобланмайди. Конституциявий суд судьялари ўз фаолиятларини мустақил равишда, ҳеч кимнинг аралашувисиз амалга оширар экан, ҳеч бир давлат ёки жамоат органлари, мансабдор шахсларга кўрсатма беришлари, фаолияти бўйича сўров қилишларига йўл қўйилмайди. Конституциявий суд қарори мазмун ва моҳияти бўйича Конституцияга тўла мос келиши, Конституцияга зид бўлган сиёсий ва бошқа маънодаги манфаатдорликдан холис бўлмоғи лозим. Конституциявий суд мустақиллигининг кафолати сифатида Конституциявий суд судьяларини алмаштириб бўлмаслик тамойилини келтириб ўтамиз. Улар ўз ваколати муддати тугагунига қадар ўз вазифаларини амалга оширадилар. Фақат "Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди тўғрисида"ги қонуннинг 17, 18-моддаларида кўзда тутилган ҳолатлар бўйича Конституциявий суд судьяси ваколатлари

тўхтатилиши ёки муддатидан олдин тугатилиш мумкин. Конституциявий суд судьяларининг дахлсизлиги (иммунитет) қонуннинг 16-моддасида мустаҳкамланиб қўйилган. Қонуннинг ушбу моддасининг 1-бандида алоҳида таъкидланишича, Конституциявий суд судьяси Олий Мажлис Сенати розилигисиз, сессиялар ўртасидаги даврда эса Олий Мажлис Сенати Кенгашининг розилигисиз жиноий жавобгарликка тортилиши, ҳибсга олиниши ёки унга суд томонидан маъмурий жазо чоралари қўлланилиши мумкин эмас. Конституциявий суд судьясига нисбатан жиноий иш фақат Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори томонидан қўзғатилиши мумкин. Конституциявий суд судьясини мажбурий келтириш, ушлаб туриш, худди шунингдек шахсий ашёлари, юки, транспорти, турар жойи ёки хизмат биносини кўздан кечириш мумкин эмас. Конституциямизнинг 109-моддаси ҳамда "Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суд тўғрисида"ги Қонуннинг 1- моддасига биноан Конституциявий суд қуйидаги ваколатларга эга: 1) Қонунларнинг ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қабул қилган бошқа ҳужжатларнинг, Ўзбекистон Республикаси Президенти фармонларининг, Ҳукумат қарорларининг, давлат ҳокимияти маҳаллий органлари қарорларининг, Ўзбекистон Республикаси давлатлараро шартномаларининг ва бошқа мажбуриятларининг Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мослигини аниқлайди . 2) Қорақалпоғистон Республикасининг Конституцияси Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига, Қорақалпоғистон Республикасининг қонунлари Ўзбекистон Республикасининг қонунларига мувофиқлиги тўғрисида хулоса беради . 3) Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларининг нормаларига шарҳ беради . 4) Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунлари билан берилган ваколат доирасида бошқа ишларни ҳам кўриб чиқади.

5) Конституциявий суднинг қарорлари матбуотда эълон қилинган пайтдан бошлаб кучга киради.Улар қатъий ва улар устидан шикоят қилиш мумкин эмас. Булардан ташқари Конституциявий суд Конституциянинг 82-моддаси ҳамда "Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди тўғрисида"ги қонунининг 10-моддасига биноан Олий Мажлис г а қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи билан чиқишга эга. Конституциявий суд конституциявий назоратни олиб бориш билан биргаликда ўз ташаббусига кўра ҳам, яъни таркибидаги камида уч судьяси ташаббуси билан қонун ҳужжатларини Конституцияга мувофиқлигини текшириш учун Конституциявий судга масалалар киритиш ҳуқуқига эга. Конституциявий судда ишни кўриб чиқиш учун сўров, тавсия ёки шикоят шаклларидаги мурожаат ҳам сабаб бўлади. Қонун ёки қонун ости ҳужжатлари Конституцияга зид эканлиги тўғрисидаги масала кўтарилганда, Конституциядаги ҳолатларда баъзи ноаниқликлар ёки тушунмовчиликлар юзага келса ва қонунда кўрсатилган ҳолатларда конституциявий суд ишни кўриб чиқиш учун қабул қилади. Давлатлараро шартноманинг ва норматив ҳужжатларининг конституциявийлиги юзасидан кўриб чиқилган ишнинг моҳияти бўйича Конституциявий суднинг тўхтами қарор деб аталади. Қарорлар Конституциявий суд томонидан Ўзбекистон Республикаси номидан чиқарилади. Бошқа ҳолларда Конституциявий суднинг тўхтами хулоса деб аталади ва шаклда ҳам бўлиши мумкин (26-модда. Конституциявий суд тўхтамлари). Конституцияга шарҳ бериш, Конституциявий суднинг табиатидан келиб чиқувчи вазифа ҳисобланади. Бундай функциянинг мавжудлиги Конституциявий назоратни ҳаётий ва самарали эканлигини таъминлайди. Конституциявий суд томонидан конституция нормаларига берилган шарҳ барча давлат ҳокимияти органлари, маҳаллий ўзини-ўзи бошқарув

органлари, мансабдор шахслар ва хусусий шаклларнинг расмий ва мажбурий аҳамиятга эга. Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судининг қарорлари, хулосалари ва бошқа тўхтамлари оммавий ахборот воситаларида эълон қилинади. Конституциявий суднинг тўхтами у матбуотда эълон қилинган пайтидан бошлаб кучга киради. Конституциявий суднинг тўхтами қатъий ва унинг устидан шикоятга ўрин бўлмайди (27-модда. Конституциявий суд тўхтамларини матбуотда эълон қилиш). Конституциявий суд томонидан норматив ҳужжатлар ёки улардаги алоҳида маълум ҳолатлар Конституциявий суднинг ушбу иш юзасидан қабул қилинган қарорига мувофиқ конституцияга зид деб топилса, ушбу норматив ҳужжатлар ёки уларнинг маълум қисми ўз юридик кучини йўқотади. "Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди тўғрисида"ги қонун Конституциявий суднинг қарор қабул қилиш тартибини ҳамда уларнинг турларини белгилаб беради. Конституциявий суд қарорлари очиқ овоз бериш йўли билан қабул қилинади. Конституциявий суднинг тўхтами унинг ўз ташаббуси билан қуйидаги ҳолларда қайтадан кўриб чиқилиши мумкин: 1) тўхтам қабул қилинган пайтда Конституциявий судга номаълум бўлган янги муҳим ҳолатлар очилса; 2) тўхтам қабул қилинишига асос бўлган конституциявий норма ўзгарган бўлса; 3) Конституциявий суд тўхтам белгиланган иш юритиш тартибини бузган ҳолда қилинган деб топса (28-модда. Конституциявий суднинг тўхтамларини қайтадан кўриб чиқиш). Судья овоз беришда бетараф қолишга ёки қатнашмасликка ҳақли эмас. Мажлисда қатнашаётган судьяларнинг кўпчилиги ёқлаб овоз берган бўлса, Конституциявий суд судьяси ўз фикрини ёзма суднинг қарори қабул

қилинган деб ҳисобланади. Овозлар тенг бўлиб қолган тақдирда раислик қилувчининг овози ҳал қилувчи ҳисобланади. Конституциявий суднинг тўхтамига қўшилмаган Конституциявий тарзда баён қилиш ва уни Конституциявий суд мажлиси баёнига қўшиб қўйишга ҳақлидир. 8-§. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Конституциямизнинг 110-моддасига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий суди-фуқаролик, жиноий ва маъмурий судлов ишларини юргизиш борасида суд ҳокимиятининг Олий органи ҳисобланади. Олий суд фаолиятини ташкил қилиш ва тартибга солиш Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 14 декабрда қабул қилинган "Судлар тўғрисида"ги қонуни билан тартибга солинади. Ўзбекистон Республикаси Олий суди қонунда кўрсатилган процессуал шакл ва тартибда умумий юрисдикцияли судлар , шунингдек, ҳарбий судлар фаолияти устидан ҳам судлов назоратини амалга оширади. Олий суд қоидага кўра, қуйи судларнинг маълум ишлари бўйича йўл қўйган хато ва камчиликларини тузатиш мақсадида улар томонидан қабул қилинган қарорларнинг қонунийлиги ва қанчалик асосли эканлигини текшириш йўли билан уларнинг фаолиятини назорат қилади. Олий суд, суд амалиётини умумлаштириш асосида, суд ишларини кўриб чиқишда юзага келадиган қонунчиликни қўллаш масаласидаги муаммолар бўйича тушунтиришлар беради, шунингдек Олий Суд Пленуми томонидан қонунчиликни қўллаш бўйича берилган тушунтиришларни судлар томонидан қандай бажарилаётганлигини назорат қилади. Олий суд судлов ишларини биринчи инстансия, аппеляция, кассация ҳамда назорат тартибида ҳам кўриб чиқиши мумкин. "Судлар тўғрисида"ги қонуннинг 14-моддасига мувофиқ, Олий Суд Олий Суд раиси, унинг ўринбосари ва ўринбосарлари, судлов ҳайъатлари

раислари,Ўзбекистон Республикаси Олий суди судьяларидан иборат бўлиб қуйидаги таркибда иш олиб боради: 1) Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми; 2) Ўзбекистон Республикаси Олий суди Раёсати; 3) Фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъати; 4) Жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъати; 5) Ҳарбий ҳайъат. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми энг юқори судлов инстанцияси бўлиб, Ўзбекистон Республикаси Олий суди судьялари ва Қорақалпоғистон Республикаси Олий судларининг раисларидан иборат таркибда иш олиб боради. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг мажлисларида Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди раиси, Олий хўжалик суди раиси, Адлия вазири, судьялар, Ўзбекистон Республикаси Олий суди ҳузуридаги илмий-маслаҳат Кенгаши аъзолари иштирок этиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми тўрт ойда камида бир марта чақирилади. Муҳокама қилинадиган умумий масалаларга доир ҳужжатлар лойиҳалари Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг аъзоларига, Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорига мажлисдан йигирма кун илгари юборилади. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми Пленум аъзоларининг камида учдан икки қисми ҳозир бўлган тақдирда ваколатли ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг котиби Ўзбекистон Республикаси Олий суди судьяси вазифасини бажариш билан бирга Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг мажлисини тайёрлашга, мажлис баённомасини юритишга доир ишларни ташкилий жиҳатдан таъминлайди ва Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қабул қилган қарорларнинг ижроси учун зарур бўлган ҳаракатларни амалга оширади. Муайян суд ишларини ҳал этиш билан боғлиқ бўлмаган, Ўзбекистон Республикаси Олий суди раиси ёки Ўзбекистон Республикаси Бош

прокурори томонидан Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми муҳокамасига киритилган масалалар тегишлича уларнинг маърузалари ёки улар ваколат берган шахсларнинг маърузалари бўйича тингланади.Ушбу масалаларнинг муҳокамасида Ўзбекистон Республикаси Олий суди пленумининг мажлисига таклиф қилинган шахслар иштирок этиши мумкин. Олий суд Пленумининг асосий вазифаларидан бири судлов амалиётини умумлаштириш материалларини кўриб чиқиш ва қонун ҳужжатларини қўллаш масалалари бўйича тушунтиришлардир. Бундай тушунтиришлар қонунни бир хилда қўллаш учун катта аҳамият касб этади. Улар кўрилаётган ишлар бўйича юзага келадиган масалалар юзасидан аниқ ва зарурий кўрсатмаларни ўзида ифодалайди. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Раёсати Ўзбекистон Республикаси Олий суди судьяларидан Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми томонидан белгиланадиган миқдорда тузилади. Ўзбекистон Республикаси Олий суди раиси, унинг биринчи ўринбосари Ўзбекистон Республикаси Олий суди Раёсати таркибига лавозим бўйича кирадилар. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Раёсатининг мажлислари ҳар ойда камида бир марта ўтказилади ва Ўзбекистон республикаси Олий суди Раёсати аъзоларининг кўпчилиги ҳозир бўлган тақдирда ваколатли ҳисобланади. Ўзбекистон республикаси Олий суди Раёсатининг қарорлари ушбу Қонуннинг 18-моддасида белгиланган тартибда қабул қилинади ва раислик қилувчи томонидан имзоланади. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Раёсати ишларни назорат тартибида кўради; Суд амалиётининг умумлаштириш натижаларини кўриб чиқади; Қорақалпоғистон Республикаси Олий судлари, вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий суди раисларининг шу судлар фаолияти тўғрисидаги ва қонун ҳужжатларини қўллаш амалиёти тўғрисидаги маърузаларни тинглайди;

Ўзбекистон Республикаси Олий суди судлов ҳайъатлари ва аппаратининг ишини ташкил этиш масалаларини кўриб чиқади; қонунга мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади. Суд фаолиятининг катта қисми судлов ҳайъатлари зиммасида бўлади.Олий судлов ҳайъатлари бўлиб, фуқаролик ишлари бўйича, жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъатлари, шунингдек ҳарбий ҳайъатлар ҳисобланиб, улар таркиби республика Олий суди Пленуми томонидан тасдиқланади. Ўзбекистон Республикаси Олий судининг судлов ҳайъатлари; ишларни биринчи инстанцияда, апелляция, кассация тартибида ва назорат тартибида кўради; суд амалиётини ўрганади ва умумлаштиради; қонун ҳужжатларини такомиллаштириш юзасидан таклифлар ишлаб чиқади; суд статистикасини таҳлил қилади; қонунга мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси Олий суди судлов ҳайъатларининг раислари: судлов ҳайъатлари ишини ташкил этади ва уларнинг мажлисларида раислик қилади; судлов ҳайъатлари фаолияти тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Олий суди Раёсатига маърузаларни тақдим этадилар; суд амалиётини умумлаштириш учун суд ишларини талаб қилиб олади; қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади. Олий суд фаолиятини ташкил қилиш ва унга раҳбарлик қилиш авваламбор, Олий суд раиси зиммасига юклатилган. Бу вазифалардан ташқари, умумий юрисдикцияли судларнинг барча ҳукм ва бошқа қарорларига қонунда белгиланган тартибда протест бериши ҳамда улар ижросини тўхтатиб қўйиш ҳуқуқига эга. Олий суд раиси: Суд ишларини назорат тартибида текшириш учун талаб қилиб олади; Судлар томонидан чиқарилган ҳал қилув қарорлари, ҳукмлар, ажримлар ва қарорлар ижросини қонунда назарда тутилган тартибда назорат қилади;

Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми ва Раёсатини чақиради ҳамда уларнинг мажлисларида раислик қилади. Республикаси Конституциявий судига тақдимномалар киритади; Ўзбекистон Республикаси Олий суди Раёсати таркиби, судлов ҳайъатларининг ҳамда Умумий юрисдикция судлари судьяларининг Олий малака ҳайъати таркиби ва раислари тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумига тақдимномалар киритади; Ўзбекистон Республикаси Олий суди судьяларининг интизомий жавобгарлиги ҳақида иш қўзғатади; Раис ўринбосарлари ўртасида вазифаларни тақсимлайди; Ўзбекистон Республикаси Олий суди ходимлари билан меҳнат шартномаларини тузади ва бекор қилади; Ўзбекистон Республикаси Олий судининг штат жадвалини тасдиқлайди; Буйруқлар ва фармойишлар чиқаради; Фуқароларни шахсан қабул қилади ҳамда ариза ва шикоятларни кўриб чиқиш ишларини ташкил этади; Қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади; Ўзбекистон Республикаси Олий суди раисининг ўз ўринбосарлари мавжуд бўлиб, улардан бири биринчи ўринбосар ҳисобланади. Олий суд раисининг биринчи ўринбосари раис йўқлигида, унинг ваколатларини амалга оширади, биринчи ўринбосар ҳам йўқлигида раис ўринбосарларидан бири амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси Олий суди раисининг биринчи ўринбосари,ўринбосарлари; Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумидан ташқари барча инстанция судларининг ҳал қилув қарорлари, ҳукмлари,ажримлари ва қарорлари устидан протест киритади; Ўзбекитсон Республикаси Олий суди судлов ҳайъатларининг ташкилий ишига раҳбарлик қилади;

Судлов ҳайъатларининг фаолияти тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумига маърузаларни тақдим этади; Ўзбекистон Республикаси Олий суди судлов ҳайъатларининг мажлисларида раислик қилиши мумкин; Суд ишларини назорат тартибида текшириш учун талаб қилиб олади. Суд амалиётининг умумлаштириш, суд статистикасини таҳлил қилиш бўйича ишни ташкил этади; судлар томонидан чиқарилган, ўзлари протест киритишга ҳақли бўлган ҳал қилув қарорлари, ҳукмлари,ажримлар ва қарорлар ижросини тўхтатиб туради; судьялар ва суднинг бошқа ходимлари малакасини ошириш ишини ташкил этади; Вазифалар тақсимотига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Олий судининг таркибий бўлинмалари ишига раҳбарлик қилади; фуқароларни шахсан қабул қилади;қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади. 9-§. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Иқтисодий соҳада, турли мулк шаклларига эга ташкилотлар, идоралар, корхоналарни бошқариш жараёнида, шунингдек тадбиркорлар орасида вужудга келадиган муносабатларда юзага чиққан баҳсларни ҳал қилиш Республикамиздаги хўжалик судлари тизими томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси хўжалик суди тизимини Республикасининг Олий хўжалик суди, Қорақалпоғистон Республикаси хўжалик суди, вилоятлар ҳамда Тошкент шаҳар хўжалик судлари ташкил қилади. Хўжалик судларининг асосий вазифалари: ташкилотлар ва фуқароларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш, қонунчиликни тўғри ва бир хилда қўллаш; иқтисодий муносабатларда қонунийликни мустаҳкамлаш ва қонунчиликнинг ҳуқуқий воситаларидан фойдаланишга шароит яратишдан иборат. Хўжалик судлари фаолиятининг асосий тамойиллари ҳамда суд муҳокамаси тартиблари кўп ҳолатлар бўйича фуқаролик жараёнидаги суд муҳокамасига мос келади. Хўжалик суди фаолиятининг асосий тамойиллари:

қонунийлик, хўжалик судьяларининг мустақиллиги; суд ва қонун олдида ҳамманинг тенглиги; томонларнинг тенг ҳуқуқлилиги, иш юритишда ошкоралик, суд муҳокамасини юритишда ошкоралик, суд муҳокамасининг бевосита ва узвий амалга ошириш ҳисобланади. Суднинг қонуний кучга кирган ҳуқуқий ҳужжатлари-хўжалик судининг тўхтами, қарори, ажрими барча давлат органлари, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари, ҳамда бошқа органлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида бажарилиши шарт. "Судлар тўғрисида"ги қонуннинг 43-моддасига биноан Ўзбекистон Республикасининг Олий хўжалик суди хўжалик ишларини юритиш соҳасида суд ҳокимиятининг Олий органидир. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди. Қорақалпоғистон Республикаси хўжалик судининг, вилоятлар ва Тошкент шаҳар хўжалик судларининг судлов фаолияти устидан назорат олиб бориш ҳуқуқига эга. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди ишларини биринчи инстанция суди сифатида, кассация тартибида ва назорат тартибида кўради. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг тушунтиришлари хўжалик судлари томонидан бажарилишини назорат қилади, қуйи хўжалик судлари фаолиятини текширади, хўжалик судларининг ишини ташкил этиш ижобий тажрибасини ўрганади, умумлаштиради. Олий хўжалик судининг ваколатлари унинг вазифаларидан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Олий хўжалик суди республика бошқарув органлари, маҳаллий вакиллик органлари ва ижро ҳокимият органлари орасидаги ўзаро иқтисодий битимлардан келиб чиқувчи низоларни, шунингдек, норматив характердаги Олий ҳокимият органларининг актларини (қисман ёки тамоман) Конституция ва қонунларга мувофиқлиги аниқлаш бўйича ишларни биринчи инстанция суди сифатида кўриб чиқади.

Олий хўжалик суди Республика хўжалик судларининг қонуний кучга кирган судлов актларини ҳамда шундай актларни янги очилган ҳолатлар бўйича назорат тартибида қайта кўриб чиқади. Олий хўжалик суди қонунларини хўжалик судлари томонидан қўлланишини, тадбиркорлик ва бошқа иқтисодий фаолият соҳасидаги муносабатларни тартибга солувчи норматив ҳуқуқий актларни умумлаштиради ва ўрганади, судлов амалиётига оид саволларни тушунтириб беради. Шунингдек, иқтисодий ва тадбиркорлик фаолияти соҳаларига оид қонунлар ва бошқа норматив ҳуқуқий актларни такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқади. Ўзбекистон Республикасининг "Судлар тўғрисида"ги қонунининг 44- моддасига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди раиси, унинг биринчи ўринбосари, ўринбосарлари, судлов ҳайъатларининг раислари, Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди судьяларидан иборат бўлиб, қуйидаги таркибда иш олиб боради; Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленуми; Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Раёсати; Фуқаролик ҳуқуқий муносабатларидан келиб чиқадиган низоларни ҳал этиш бўйича судлов ҳайъати; Маъмурий ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларни ҳал этиш бўйича судлов ҳайъати. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик судининг Пленуми Республика хўжаликлари фаолиятидаги асосий масалаларни ҳал қилади. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленуми Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди судьялари ва Қорақалпоғистон Республикаси хўжалик суди раисидан иборат таркибида иш олиб боради. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг мажлисларида Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори қатнашади. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг мажлисларида Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди раиси, Адлия вазири, судьялар, Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди ҳузуридаги илмий-маслаҳат Кенгаши аъзолари иштирок этиши мумкин.

Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленуми бир йилда камида икки марта чақирилади. Муҳокама қилинадиган умумий масалаларга доир ҳужжатлар лойиҳалари Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг аъзоларига, Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорларига мажлисдан йигирма кун илгари юборилади. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг қарори мажлисда иштирок этаётган Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленуми аъзоларининг кўпчилик овози билан очиқ овоз бериш орқали қабул қилинади ва қабул қилинган пайтдан бошлаб кучга киради. (48-модда.) Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленуми томонидан масалаларни кўриб чиқиш. Олий хўжалик суди Пленуми фаолиятини ташкил қилиш Олий хўжалик суди Пленумининг котиби томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Раёсатининг таркибини Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суд Пленуми белгилайди. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди судьялари ҳамда Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди раиси, унинг биринчи ўринбосари ва ўринбосарлари Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Раёсатининг таркибига лавозим бўйича киради Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Раёсати ишларни назорат тартибида кўради; суд амалиётини умумлаштириш натижаларини кўриб чиқади; Қорақалпоғистон Республикаси хўжалик суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар хўжалик судлари раисларининг қонун хужжатларини қўллаш тўғрисидаги маърузаларини тинглайди; хўжалик судлари, Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик судининг судлов ҳайъатлари ва аппарати ишини ташкил этиш масалаларини кўриб чиқади;қонунга мувофиқ бошқа ваколатларини амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Раёсатининг мажлисида баённома юритилади. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Раёсатининг қарори ва баённома раислик қилувчи томонидан имзоланади.

Судлов ҳайъатлари таркиби Олий хўжалик суди судьяларидан тузилиб, Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди раисининг тақдимномаларига биноан Олий хўжалик суди Пленуми томонидан тасдиқланади. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик судининг судлов ҳайъатлари: ишларни биринчи инстанцияда ва кассация тартибида кўради; суд амалиётини ўрганади ва умумлаштиради; қонун ҳужжатларини такомиллаштириш юзасидан таклифлар ишлаб чиқади; суд статистикасини таҳлил қилади; қонунга мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади. Олий хўжалик суди судлов ҳайъатларидан тегишли ҳайъат таркибига кирувчи судьялар орасидан суд таркиблари ташкил қилинади. Суд таркибларини Олий хўжалик суди Раиси шакллантиради. Суд таркибида Олий хўжалик суди Пленуми томонидан тасдиқланган суд таркиби раиси раҳбарлик қилади. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди судлов ҳайъатларининг раислари: судлов ҳайъатлари ишини ташкил этади ва уларнинг мажлисларида раислик қилади; судлов ҳайъатларининг фаолияти тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Раёсатига,шунингдек Пленумига маьрузалар тақдим этади; судлов амалиётини умумлаштириш учун суд ишларини талаб қилиб олади; судьялар малакасини ошириш ишини ташкил этади; қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади; Республикамиз Олий хўжалик судининг барча фаолиятига умумий раҳбарлик Олий хўжалик суди раиси томонидан амалга оширилади. Олий хўжалик суди раиси қуйидаги ваколатларга эга: Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди раиси: Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди фаолиятига ташкилий жиҳатдан раҳбарлик қилади;

хўжалик судларининг ҳал қилув қарорлари, ажримлари ва қарорлари устидан протест киритади; суд ишларини назорат тартибида текшириш учун талаб қилиб олади; хўжалик судлари томонидан чиқарилган ҳал қилув қарорлари, ажримлар ва қарорлар ижросини қонунда назарда тутилган тартибда тўхтатиб туради; Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг тушунтиришлари бажарилиши устидан назоратни амалга ошириш ишини ташкил этади; Ишни бир хўжалик судидан бошқа хўжалик судига олиб бериш масаласини ҳал қилади; Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленуми ва Раёсатини чақиради ҳамда уларнинг мажлисларида раислик қилади; Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленуми ва Раёсати муҳокамасига қонунга биноан уларнинг ваколатига тааллуқли бўлган масалаларни киритади; зарур ҳолларда бир ҳайъат таркибига кирувчи судьяларни бошқа ҳайъат таркибида иш кўришга жалб этади; Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг тушунтиришлари қонун ҳужжатларига мувофиқ эмаслиги ҳақида Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумига тақдимномалар киритади; қонунларни шарҳлаб беришни талаб этувчи масалалар юзасидан ва норматив-ҳуқуқий хужжатларнинг Ўзбекистон Республикасининг Конст иту циясига мувофиқ эмаслиги ҳақида Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судига тақдимномалар киритади; Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Раёсати таркиби, судлов ҳайъатларининг ҳамда Хўжалик судлари судьяларининг малака ҳайъати таркиби ва раислари тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумига тақдимномалар киритади;

хўжалик судлари судьялигига номзодлар ҳақида Ўзбекистон Республикаси Президентига тақдимномалар киритади; Ўзбекистон Республикаси хўжалик судлари судъяларининг интизомий жавобгарлиги ҳақида иш қўзғатади; Раис ўринбосарлари ўртасида вазифаларни тақсимлайди; Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди ходимлари билан меҳнат шартномаларини тузади ва бекор қилади; Буйруқлар ва фармойишлар чиқаради; фуқароларни, корхоналар, муассасалар, ташкилотларнинг вакилларини шахсан қабул қилади ҳамда ариза ва шикоятларини кўриб чиқиш ишини ташкил этади; қонун хужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади; Олий хўжалик суди раиси ўз навбатида Олий хўжалик судининг судьяси ҳисобланади. Олий хўжалик суди раисининг ўринбосарлари ҳам Олий хўжалик судининг судьялари ҳисобланиб, Олий хўжалик суди шунингдек ҳайъатлари мажлисларида, раислик қилиш ҳуқуқига эга. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди раисининг биринчи ўринбосари, ўринбосарлари, хўжалик судларининг ҳал қилув қарорлари, ажримлари ва қарорлари устидан протест киритади; Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди тегишли судлов ҳайъатларининг ташкилий ишига раҳбарлик қилади; суд ишларини назорат тартибида текшириш учун талаб қилиб олади; суд амалиётини умумлаштириш, суд статистикасини таҳлил қилиш ишини ташкил этади; хўжалик судлари томонидан чиқарилган ҳал қилув қарорлари, ажримлар ва қарорлар ижросини қонунда белгиланган тартибда тўхтатиб туради; судьялар ва суднинг бошқа ходимлари малакасини ошириш ишини ташкил этади;

вазифалар тақсимотига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик судининг таркибий бўлимлари ишига раҳбарлик қилади; фуқароларни ҳамда корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг вакилларини шахсан қабул қилади; қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларини амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди раиси йўқлигида унинг ваколатларини раиснинг биринчи ўринбосари, биринчи ўринбосар ҳам йўқлигида эса, раис ўринбосарларидан бири амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси суд ҳ окимияти Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди Ўзбекистон Респуб- ликаси Олий суди, Жиноят ишлари бўйи- ча Қорақалпоғистон Республикаси Олий суди, Фуқаролик иш- лари бўйича Қорақал- поғистон Республикаси Олий суди, Ўзбекистон Республикаси ҳарбий суди, жиноят ишлари бўйича вилоят ва Тошкент шаҳар судла - ри, Фуқаролик ишлари бўйича вилоят ва Тошкент шаҳар суди, жиноят ишлари бўйича туман (шаҳар) судлари, фуқаролик ишлари бўйича туман (шаҳар), туманлараро судлар, округ ва ҳудудий ҳарбий судлар . Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди, Қорақалпоғистон Республикаси хўжалик суди, вилоятлар ва Тошкент шаѕар хўжалик судлари

Похожие

Узбекистон Республикасида конун чикариш хокимиятининг амалга оширилиши ва унинг конституциявий асослари

Узбекистон Республикасида сайлов тизимининг конституциявий асослари

Узбекистон Республикаси конун чикариш хокимиятининг конституциявий асослари.zip

Конституциявий суд

Узбекистон Республикаси махаллий давлат хокимияти органларининг конституциявий асослари