Узбекистон Республикаси махаллий давлат хокимияти органларининг конституциявий асослари - Юриспруденция - Рефераты

Узбекистон Республикаси махаллий давлат хокимияти органларининг конституциявий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

151.5 KB

Ўзбекистон Республикаси маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг конституциявий асослари Режа 1-. Ўзбекистон Республикасида маҳаллий ҳокимият органлари тизими ва улар фаолиятининг ташкил этилиши 2-. Маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг конституциявий вазифалари 3-. Маҳаллий ҳокимият вакиллик органлари ва ижроия ҳокимият органлари муносабатларининг ҳуқуқий тартибга солиниши 4-. Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларини тузиш тартиби ва вазифалари

1-. Ўзбекистон Республикасида маҳаллий ҳокимият органлари тизими ва улар фаолиятининг ташкил этилиши Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига мувофиқ, республикада ягона вакиллик органларининг тизими мавжуд. Бу тизимнинг энг юқорисида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси туради. Шу билан бирга Олий Мажлис Конституцияга мувофиқ қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга оширади. Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашлари ҳам вакиллик органларининг қуйи бўғини ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасида ягона қонун чиқарувчи орган мавжуд бўлиб, у Олий Мажлис номи билан аталади. Ўзбекистондаги давлат ҳокимияти вакиллик органларининг ягона тизими вилоят, туман, шаҳар халқ депутатлари Кенгашлари ваколатларини Олий Мажлис белгилайди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 89-моддасига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ўзбекистон Республикасида давлат ва ижро этувчи ҳокимият бошлиғидир. Ўзбекистон Республикасида ижро этувчи ҳокимият Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ва вилоят, туман, шаҳар ҳоким лик ларидир, ушбу орга н ларнинг ваколатларини ҳам Республика Олий Мажлиси белгилайди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг XXI-боби "Маҳаллий давлат ҳокимияти асослари деб номланган. Конституциянинг 99-моддасига кўра, вилоятлар, туманлар ва шаҳарларда (туманга бўйсунадиган шаҳарлардан, шунингдек шаҳар таркибига кирувчи туманлардан ташқари) ҳокимлар бошчилик қиладиган халқ депутатлари Кенгаш лари ҳокимиятнинг вакиллик органлари бўлиб, улар давлат ва фуқароларнинг манфаатларини кўзлаб ўз ваколатларига тааллуқли масалаларни ҳал этадилар. Конституция асосида Ўзбекистон Республикаси маҳаллий ҳокимият органларининг икки табақали тизими вужудга келтирилди. Маҳаллий ижро ва вакиллик органлари ўртасидаги ҳуқуқий муносабатларнинг конституциявий ҳолати аниқланди. Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари бир-бирига бўйсунмаган мустақил давлат ва вакиллик органлари бўлиб,

ўзаро муносабатларда ҳамкорлик асосида ўз фаолиятларини ташкил этадилар. Маҳаллий халқ депутатлари Кенгаш ларига ҳокимларнинг раҳбарлиги уни Кенгаш олдидаги масъулиятини оширади. "Вакиллик ва ижроия ҳокимиятининг тегишлилигига қараб, вилоят, туман ва шаҳар ҳокимлари бошқаради. Вилоят ҳокимлари ва шаҳар ҳокимлари ва Тошкент шаҳар ҳокими Президент томонидан тайинланади ва лавозимидан озод қилинади ҳамда тегишли халқ депутатлари Кенгаши томонидан тасдиқланади. Туман ва шаҳарларнинг ҳокимлари тегишли вилоят ҳокими томонидан тайинланади ва лавозимидан озод қилинади ҳамда тегишли халқ депутатлари Кенгаши томонидан тасдиқланади. Туманларга бўйсунган шаҳарларнинг ҳокимларини туман ҳокими тайинлайди ва вазифасидан озод қилади ҳамда халқ депутатлари туман Кенгаши томонидан тасдиқланади." 1 Демак, маҳаллий давлат ҳокимияти органларнинг фаолиятини ташкил этиш Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Ўзбекистон Республикасининг “Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида»ги қонуни, халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашлари «Иш тартиби” ва бошқа меъёрий қонун ҳужжатлари асосида ташкил этилади. Ўзбекистон Республикасидаги айрим халқ депутатлари Кенгашларида ҳокимнинг ижро этувчи маҳкамаси тўғрисида Низомлар ҳам қабул қилинади. Маҳаллий ижроия ҳокимияти деганда Ўзбекистонда барпо қилинган вилоят, туман шаҳар ҳокимиятлари тизими тушунилади. Маҳаллий вакиллик ва ижро этувчи маҳкама ҳокимнинг раҳбарлиги остида ишлайди. Конституцияга мувофиқ, маҳаллий ҳокимият органлари ихтиёрига қуйидагилар киради: қонунийликни, ҳуқуқий-тартиботни ва фуқароларнинг хавфсизлигини таъминлаш; ҳудудларни иқтисодий, ижтимоий ва маданий ривожлантириш; 1 Ўзбекистон Республикаси Конституцияси Т. : Ўзбекистон . 2003 . 28-бет

маҳаллий бюджетни шакллантириш ва уни ижро этиш, маҳаллий солиқлар, йиғимларни белгилаш, бюджетдан ташқари жамғармаларни ҳосил қилиш; маҳаллий коммунал хўжаликка раҳбарлик қилиш; атроф-муҳитни муҳофаза қилиш; фуқаролик ҳолати актларини қайд этишни таъминлаш; норматив ҳужжатларни қабул қилиш ҳамда Ўзбекистон Республикаси Конституциясига ва Ўзбекистон Республикаси қонунларига зид келмайдиган бошқа ваколатларни амалга ошириш. (100-модда). Маҳаллий давлат ҳокимиятининг фаолият принципларини амалга оширилиши тегишли ҳудуднинг барча соҳаларини ривожлантиришда уларнинг жамият ва давлат ҳаётида тутган ўрнини белгилаб беради. Вилоят, туман, шаҳар ижроия ҳокимиятига ҳоким бошчилик қилади. Ҳоким Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси белгилайдиган миқдорда биринчи ўринбосар ва ўринбосарларга эга бўлади. Маҳаллий ижроия ҳокимияти органлари бошқармалар, бўлимлар ва бўлинмалардан иборат бўлиб, уларнинг тузилиши ва ташкил этилиши тартиби, фаолият юритиш асослари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тасдиқлайдиган тегишли Низомлар билан белгиланади. Хўжалик ва ижтимоий - маданий қурилиш тармоқларини тезкорлик билан бошқаришни таъминлаш учун тегишли бош бошқармалар, бўлимларни ва бошқа ижро этувчи тузилма бўлинмаларини бирлаштирувчи тармоқ мажмуалари тузилади. Мана шу тармоқ мажмуаларига раҳбарлик қилиш ҳокимнинг ўринбосарларига юклатилади. Тузилма бўлинмалари ҳоким томонидан тасдиқланадиган Низом асосида ишлайдилар. Шунингдек, ҳудудни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг энг муҳим муаммоларини муҳокама қилиш учун ҳоким ҳузурида Маслаҳат Кенгаши тузилади, унинг таркибига ҳокимнинг биринчи ўринбосари ва ў ринбосарлари котибият бошлиғи киради. Ҳокимнинг қарорига мувофиқ, Маслаҳат Кенгаши таркибига халқ депутатлари Кенгашининг депутатлари ва

бошқа ташкилотлардан бўлган вакиллар ҳам кириши мумкин. Маслаҳат Кенгаши мажлислари зарурат бўлганда ҳоким томонидан чақирилади ва унинг раҳбарлигида ўтказилади. Мажлисларнинг кун тартибини тузиш, уларни ташкил этиш ва ўтказиш, ҳужжатларни расмийлаштириш ҳоким Котибиятининг бошлиғи томонидан амалга оширилади. Мажлис кун тартибини ҳоким тасдиқлайди. Кенгаш мажлисларида муҳокама қилинадиган масалаларни кўриб чиқиш учун туман ва шаҳар ҳокимлари, бўлимлар, бош бошқармалар раҳбарлари , жамоатчилик ва хўжалик ташкилотларининг оммавий ахборот воситаларининг вакиллари қатнашиши мумкин. Маслаҳат Кенгашининг мажлисларини тайёрлаш ва ўтказиш ҳоким томонидан унинг ваколатини ҳамма муддатига тасдиқланадиган регламентга мувофиқ, амалга оширилади. Мажлиснинг бориши баённомада ёзиб борилади, унда иштирок этган шахслар, кун тартиби, мунозараларда қатнашганларнинг фикри, сўзга чиққанларнинг таклифлари ва танқидий мулоҳазалари ва Кенгаш қандай қарорга келганлиги қайд қилинади. Муҳокама қилинган масалалар бўйича узил-кесил қарор ҳоким томонидан қарорлар ёки фармойишлар шаклида қабул қилинади ва имзоланади. Қарорларнинг лойиҳалари ёки улардан кўчирмалар иш юргизиш ҳақидаги "Йўриқнома"ларида кўрсатилган муддатларда ёки қарорларни ўзларида кўрсатилган муддатларда манфаатдор ташкилотларга ва фуқароларга юборилди. Маслаҳат Кенгаши мажлисларини тайёрлаш халқ депутатлари Кенгашининг сессияларини тайёрлашда муҳим аҳамиятга эгадир. Ўзбекистон Республикасидаги ҳокимликлар фаолиятини ташкил қилишдаги муҳим йўналишларидан бири аҳолини қабул қилиш, уларнинг истак-хоҳишларини ўрганиш, омма билан бевосита мулоқотда бўлишдир, республикада аҳолини қабул қилиш бўйича маълум тажриба тўпланган. Ҳоким, ҳокимнинг биринчи ўринбосари, ўринбосарлари, бўлимлар, бошқармалар ва бош бошқарма раҳбарлари, ҳоким котибияти бошлиғи аҳолини қабул қиладилар.

Қонунчиликда давлат органлари ва мансабдор шахслар томонидан фуқароларнинг ариза ва хатларини кўриб чиқишнинг маълум тартиби белгиланган. Ўзбекистон Республикасида "Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида"ги қонунига биноан, ҳокимлар ариза ва хатлар бўйича қилинган ишларни ҳисобини олиб боради ва унинг вазифасига уларни тўғри ва ўз вақтида кўриб чиқишни назорат қилиш юклатилган. Аризаларни кўриб чиқиш назорати ва ҳал этиш учун бўлим, бошқарма ва аппаратнинг бошқа ходимларининг шу масала буйича йиғилишлари муҳим аҳамиятга эгадир. Ҳокимнинг фаолиятини тўғри ташкил этишда ҳокимнинг биринчи ўринбосари ва ўринбосарлари фаолиятини ташкил этиш муҳим аҳамият касб этади. Ҳокимнинг биринчи ўринбосари ҳудуднинг хўжалик ва ижтимоий- маданий қурилиш соҳаларининг алоҳида тармоқларини мувофиқлаштириш, тезкорлик билан бошқариш ва уларнинг фаолиятини назорат қилишни таъминлайди ва қарор, фармойишлар қабул қилиши мумкин. Ҳокимнинг ўринбосарлари ўзларининг тузилма бўлинмалари фаолиятига раҳбарликни, пайдо бўладиган муаммолар ва масалаларни ўз ҳуқуқлари доирасида тезкорлик билан ҳал этиш чораларини кўрадилар ва вақти-вақти билан қилинган ишларни текшириб турадилар, кейинчалик булар ҳақидаги хулосаларни ва тавсияномаларни ҳокимга ёки тегишли халқ депутатлари Кенгашига тақдим этадилар ва тармоқ мажмуалари ишининг самарали бўлиши учун шахсан жавоб берадилар. Ҳоким ўз ўринбосарлари ўртасида вазифаларни тақсимлайди. Халқ хўжалигини ривожлантириш, ўзига қарашли бош бошқармалар, тармоқ мажмуаларига кирувчи трестлар ва бўлимлар фаолиятини мувофиқлаштириш масалаларини тезкорлик билан ҳал этиш мақсадида мажмуаларнинг раҳбарлари-ҳокимнинг ўринбосарлари билан бирга, ўз ҳуқуқлари доираларида кўрсатмалар (топшириқлар) шаклидаги фармойишлар қабул қиладилар. Ушбу кўрсатмалар тегишли ҳудуддаги ўзларига қарашли

идораларга, муассаса ва ташкилотларга етказилади ва унинг бажарилиши шарт. Ҳокимнинг ўринбосарлари ҳоким қарорлари ва фармойишларини бажариш мақсадида ҳам кўрсатмалар берадилар. Ҳоким ўринбосарларининг кўрсатмалари ҳоким томонидан бекор қилиниши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг "Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида"ги қонунига кўра, туман таркибидаги шаҳарларда ва шаҳарчаларга бўйсунган туманларда Кенгашлар тузилмайди. Шаҳар таркибидаги туман ҳокими, шаҳар ҳокими томонидан тайинланади ва шаҳар Кенгаши томонидан тасдиқланади. Шаҳар таркибига кирувчи туман ҳокимлари шаҳар ҳокимининг расмий ваколатли вакили ҳисобланади ва унга ҳисоб бериб турадилар. Туманлар таркибига кирувчи шаҳар ҳокимларининг тайинланиши ҳам шу тартибда амалга оширилади. Туман ва шаҳарларнинг ҳокимлари ўзларининг амалий фаолиятларида Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунлари Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонлари, Вазирлар Маҳкамаси қарорлари юқори турувчи идораларнинг қарорлари ва фармойишлари, тегишли халқ депутатлари Кенгаши ва вилоят ҳокими қарорларини амалга ошириш ишини таъминлайдилар. Туман ва шаҳар ҳокимлари, унинг маҳкамаси тармоқ мажмуалари, идоралари ва ташкилотлари, корхоналари, муассасалари, ўзини-ўзи бошқарув идоралари билан бўлган муносабатларда туман шаҳар номидан чиқадилар. Туман ва шаҳар миқёсида қонуний амалда бўладиган қарорлар қабул қиладилар, иқтисодий аҳволни барқарорлаштириш бўйича асосий йўналишларнинг лойиҳаларини ишлаб чиқадилар ва кўриб чиқиш учун тақдим этадилар, бюджет ва бюджетдан ташқари жамғармаларнинг бажарилишини назорат қилишни амалга оширадилар. Шунингдек, туман таркибига кирувчи шаҳар ҳокими ҳам шу тартибда ташкил этилади ва ўзларига тегишли ҳудудларда қурилаётган ва ишлаб турган ишлаб чиқариш қувватлари, агар улар Ўзбекистон Республикасининг

атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ерларидан ва тиббий ресурслардан фойдаланиш, тиббий меъёрлари ва қоидаларига риоя қилиш тўғрисидаги қонунларга мувофиқ келмаса, ишлашини тўхтатиб қўйиш ёки таъқиқлаш ҳуқуқига эгадир. Меҳнат ресурсларидан тегишли ҳудудда тўғри фойдаланилишини таъминлайдилар, фуқароларни иш билан таъминлаш, аҳолининг ижтимоий кам таъминланган қатламини ижтимоий ҳимоя қилиш юзасидан давлат бюджетидан ажратиладиган моддий таъминотнинг тақсимланишини назорат қиладилар. Юқори турувчи ҳокимга таклифлар киритиш учун иқтисодий ва ижтимоий-маиший муаммолар соҳасида устун даражада ва кечиктириб бўлмайдиган қарорлар қабул қилишни талаб қилувчи масалаларни аниқлайдилар. Ҳар йили юқори турувчи ҳокимга ўз ишлари тўғрисида ҳисоб бериб, ҳудудни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш юзасидан тегишли таклифлар тақдим этадилар. Шаҳар таркибидаги туманлар ва туманларга бўйсунувчи шаҳарлар ҳокимларини кўпгина ваколатлари юқори турувчи ҳокимлар ва халқ депутатлари Кенгашлари билан келишилган ҳолда белгиланади. Маҳаллий ижроия ҳокимият фаолиятини ташкил этишда ҳоким маҳкамасига кирувчи бўлинмалар ва уларнинг таркибига кирувчи умумий бўлим алоҳида аҳамиятга эгадир. Умумий бўлим ҳоким томонидан ташкил этилади, бевосита котибият бошлиғига бўйсунади. Умумий бўлим ўз ишини умумий бўлим тўғрисидаги Низом асосида ташкил этади. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов ёзади: "Бошқарув вазифаларининг асосий қисмини марказдан вилоятларга, вилоятлардан шаҳар туманлардаги давлат ҳокимияти ва бошқарув идораларига ўтишни таъминлаш даркор. Шу тариқа бу босқич аста-секин ўзини ўзи бошқариш жамоатчилик ташкилотларига ҳам етиб боради". 2 Ўзбекистон Республикасидаги давлат ҳокимиятининг вакиллик органлари тизимида ўтказилаётган ислоҳотларнинг асосий мақсади Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг "Ўзбекистон 2 Каримов И.А.. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтим о ий ва и қ тисодий исти қ болининг асосий тамойиллари. Т .: Ўзбекистон, 1995, 5- б ет .

иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида" асарида бир оғиз сўз билан шундай белгиланади: "инсонга хизмат қилмайдиган биронта давлат тизими мавжуд бўлишга ҳақли эмас". Барқарор бозор иқтисодиёти, очиқ ташқи сиёсатга асосланган кучли демократик ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти барпо этиш пировард мақсад бўлиб қолиши керак. Ана шу мақсадни амалга оширишда давлат ҳокимиятини вакиллик ва фуқароларниг ўзини ўзи бошқариш органлари алоҳида ўрин эгаллайдилар. Ўзбекистон Республикасининг мустақиллиги шароитида мамлакатдаги иқтисодиёт ижтимоий-сиёсий ва мафкуравий шароитларни ҳисобга олган ҳолда республикадаги халқ депутатлари Кенгашлари ва ўз-ўзини бошқариш органлари хусусиятларини таҳлил қилиш муҳим талабларидан биридир. Халқ депутатлари Кенгашлари тўғрисидаги билим учун асосий манбалардан бири ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатлар бўлганлигидан фанда меъёрий-мантиқий ёндашиш катта аҳамият касб этади. Бу ҳуқуқий меъёрларни халқ депутатлари Кенгашлари фаолиятига таъсир натижаларини белгилаш учун ҳамда халқ депутатлари Кенгашлари тўғрисидаги қонунчиликни такомиллаштириш учун зарур. Ўзбекистон Республикасидаги мавжуд вакиллик органлари ва ўзини ўзи бошқариш органлари фаолияти самарадорлигини оширишда, иш фаолиятининг янги шаклларини вужудга келтириш ва ривожлантиришда моделлаштириш услуби муҳим ўрин тутади. Янги органни ёки янги органнинг қисмини, Кенгашлар ва ҳокимликлар фаолиятига тааллуқли ҳуқуқий ҳужжатлар моделлари яратилади. Ўзбекистон Республикасидаги мавжуд халқ депутатлари Кенгашлари, ўзини-ўзи бошқариш органлари тизимида уларни ҳуқуқий ҳолатида бирма- бир ўзгартиришлар қилиш бўйича ёки уларнинг фаолиятига бошқарувни ва бошқарув меҳнати усулларини тадбиқ қилиш заруриятини аниқлаш мақсадида эксперимент ўтказилади. Масалан, Ўзбекистонда халқ депутатлари Кенгашлари раёсатини тузиш, уларнинг раисларини сайлаш,

Тошкент шаҳар ҳокимини Тошкент шаҳар аҳолиси томонидан сайланиши эксперимент тариқасида ўтказилган эди. 2. Маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг конституциявий вазифалари Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгач иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ва давлат қурилиши соҳаларида амалга оширилган ислоҳотлар қаторида маҳаллий давлат ҳокимияти органлари тизимини ислоҳ қилиш алоҳида аҳамиятга эга бўлди. Бу жараён, айниқса, Ўзбекистон Республикасининг Конституциясини қабул қилиш муносабати билан янада фаоллашди. Ўзбекистон Республикасининг мустақилликка эришиши ва демократик ҳуқуқий да в лат барпо этиш жараёнидаги энг муҳим вазифалардан бири бозор муносабатларига асосланган иқтисодиётни барпо этиш бўлса, иккинчи вазифа республикада давлат ҳокимиятини вакиллик ва фуқароларнинг ўзини- ўзи бошқариш органларининг тизимини яратиш эди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг, янги уйни қурмай туриб, эскисини бузманг, деган кўрсатмаларига амал қилиб, вакиллик органларининг вилоят, туман ва шаҳар бўғинлари сақланиб қолинди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 99-моддасига мувофиқ вилоятлар, туманлар ва шаҳарларда (туманга бўйсунадиган шаҳарлардан, шунингдек, шаҳар таркибига кирувчи туманлардан ташқари) бошчилик қиладиган халқ депутатлари Кенгашлари ҳокимиятнинг вакиллик органларидир. Республикада миллий давлатчилик анъаналарини тиклашни кўзда тутиб, ҳокимлик институти киритилди. Ҳокимлар қонунга мувофиқ ҳам вакиллик органларига, ҳам ижроия ҳокимиятига раҳбарлик қиладилар. Ҳоким тегишли ҳудудда олий мансабдор шахс ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасидаги давлат ҳокимияти вакиллик органларининг қуйи босқичларини овул, қишлоқ, шаҳарча, туманга бўйсунувчи шаҳар ва шаҳарлардаги халқ депутатлари советлари тугатилиб,

уларнинг ўрнига фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари жорий этилди. Фуқаролик жамияти қуришнинг маъноси давлатчилик ривожлана борган сари бошқарувнинг турли хил вазифаларини бевосита халққа топшириш, яъни фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларини янада ривожлантиришдир. Маҳаллий Кенгашлар фаолиятида қонунийлик принципини таъминлаш қатор талабларга жавоб беришни кўзда тутади, уларни асосийлари қуйидагилардир: Биринчидан , конституция ва қонунлар билан белгилаб берилган ваколатларга риоя қилиш. Ҳар бир Кенгаш қонунлар билан белгиланган масалаларнигина ҳал қилиши мумкин. Иккинчидан , масалаларни ҳал қилишни белгиланган тартибига риоя қилиш. Ниҳоят, учинчидан , қабул қилинаётган актларга нисбатан қонунчилик талабларига риоя қилиш, Кенгаш фақат унга берилган ҳуқуқлар доирасидагина актлар қабул қилиши мумкин. Кенгашнинг қарори ўзининг мазмунига кўра, қонунларга ва юқори органларнинг актларига мос бўлиши шарт. Қарор, қонунлар кўзда тутилган тартибда ва шаклда қабул қилинади. Халқ депутатлари Кенгашлари ишини ошкоралигини таъминлаш усуллари жуда ҳам турли-туман, лекин улар бир-биридан ажралиб қолган эмас, уларни демократик асоси ва мақсади бирдир. Алоҳида олинган усулнинг ўзи Кенгашларнинг фаолиятида ошкораликни таъминлай олмайди албатта, лекин уларнинг ҳаммаси Кенгашлар фаолияти омма олдида ва унинг иштирокида олиб борилишига муҳим омил бўлади. Бу талаблар фақат вакиллик органлари фаолиятига татбиқ қилиниб қолмасдан, балки ижроия ҳокимияти, унинг органлари ва ҳамма депутатларнинг фаолиятига ҳам татбиқ қилинади, чунки депутатларнинг сессиялардаги, комиссиялардаги ва сайлов округларидаги фаолияти, бошқариш соҳасидаги давлат фаолиятининг бир кўринишидир.

Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Ўзбекистон Республикасининг "Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида"ги ва "Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги қонунларига мувофиқ ҳамма миллат вакиллари шу органларга сайланибгина қолмасдан, улар тизимидаги органларда ҳам кенг фаолият кўрсатмоқдалар. Депутатнинг ўз сайлов округларидаги фаолиятини амалга оширишдаги муҳим кафолатларидан бири, депутатнинг қонун бузилган ҳолларни бартараф этишни талаб қилиш ҳуқуқидир. Ўзбекистон Республикасида депутатларнинг мақоми қонунида назарда тутилган бўлиб, унга кўра давлат ҳокимиятининг вакили сифатида депутат фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан муҳофаза қилинадиган манфаатлари бузилганлиги ёки қонунчилик ўзгача тарзда бузилган ҳолларга дуч келганда ўша жойнинг ўзида бундай бузилишларнинг тўхтатилишини талаб қилишга, зарур ҳолларда эса шундай бузилишларга чек қўйилишини талаб қилиб, тегишли органлар ва мансабдор шахсларга мурожаат этишга хақлидир. Халқ депутатлари ўз сайловчилари билан доимий алоқада бўлишлари, уларни Кенгаш иши ҳақида, хўжалик ва ижтимоий қурилиш режаларини бажарилиши ҳақида хабар қилиб туришлари керак. Депутатлар қонунларни Кенгаш ва унинг органлари қарорларини ижро қилинишида назорат қилишлари, жамоатчилик фикрини ўрганишлари, Кенгаш ва унинг органларига аҳолининг талаб ва эҳтиёжларини етказишлари ва уларни қондиришга тадбирлар кўришлари, тегишли органларни кўриб чиқиш учун, депутатлик фаолиятидан келиб чиқадиган таклифларни киритишлари лозим. 3. Маҳаллий ҳокимият вакиллик органлари ва ижроия ҳокимият органлари муносабатларининг ҳуқуқий тартибга солиниши Ўзбекистон Республикасининг "Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида"ги қонунига мувофиқ вилоят, туман ва шаҳар ҳокими вилоят, туман ва шаҳарнинг олий мансабдор шахси бўлиб, айни бир вақтда тегишли ҳудуддаги вакиллик ва ижроия ҳокимиятни бошқаради. Вилоят ҳокими,

Тошкент шаҳар ҳокими Ўзбекистон Республикаси Президенти ва тегишли халқ депутатлари Кенгаши олдида ҳисобдордирлар. Туман, шаҳар ҳокими юқори турувчи ҳоким ва тегишли халқ депутатлари Кенгаши олдида ҳисобдордир. Ўзбекистон Республикасининг "Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида"ги қонунида халқ депутатлари Кенгаши ва ҳокимнинг фаолиятида қонунийликнинг кафолатлари берилган. Шу қонуннинг 26-моддасига мувофиқ халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Кенгашининг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларига, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонлари, қарорлари ва фармойишларига зид келадиган қарорлари Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан бекор қилинади. Ҳокимларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларига, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонлари, қарорлари ва фармойишларига, ҳукумат ҳужжатларига, шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг давлат манфаатларига зид келадиган ҳужжатлари Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тўхтатилади ва бекор қилинади. Бундан ташқари юқорида кўрсатилган қонуннинг 28-моддасига мувофиқ ҳоким қабул қилган ва чиқарган ҳужжатлар устидан фуқаролар, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар судга шикоят қилишлари мумкин. Ошкоралик давлат ҳокимияти вакиллик органларини яна ривожлантиришда муҳим йўналишлардан биридир. Маълумки, Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси ҳам, маҳаллий вакиллик органлари бўлган вилоят, туман ва шаҳар халқ депутатлари Кенгашлари ҳам, ўзини-ўзи бошқариш органлари ҳам сайловлар асосида ташкил этилади. Халқ депутатлари Кенгашлари ва ҳоким фаолияти, қарорлар қабул қилишдан тортиб, уларни ижросини таъминлашгача, омманинг кўз ўнгида амалга оширилади.

Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари тўғрисидаги қонунлар уларнинг ўз ишлари ва қабул қилган қарорлари ҳақида аҳолини мунтазам хабардор қилиб туришларини мустаҳкамлаган. Маълумки, вакиллик органлари фаолиятининг асосий шакли уларнинг сессияларидир. Амалда бўлган қонунчилик депутатлар Кенгаш қарорларини аҳолига тушунтириб боришини, сайловчилар олдида меҳнат жамоалари ва жамоат ташкилотлари олдида мунтазам ўз иши ва Кенгаш фаолияти тўғрисида ахборотлар бериб туришини ўрнатади. Бу ҳам ошкораликнинг муҳим кўринишларидан бири. Ошкораликнинг яна бир йўли депутатларнинг ҳисоботларидир. Ўзбекистон Республикасида депутатларнинг мақоми тўғрисидаги қонунда депутатларнинг аҳоли олдида мунтазам ҳисобот бериб боришлари белгилаб қўйилган. Маҳаллий вакиллик органлари, ижроия ҳокимияти ва депутатлар фаолиятининг самарадорлигини аниқлашда энг муҳим кўрсаткичларидан бири, шу органларнинг ўзаро ҳамкорлигининг яхши йўлга қўйилганлигидир. Ўзбекистон Республикасининг мустақилликка эришиши ва уни иқтисодиёти бозор муносабатларига асосланган ҳуқуқий давлатга айлантириш жараёнида давлатни бошқаришда ҳуқуқий тартибга солиш янги маъно касб этади ва бу услуб кенг қўлланилди. Халқ депутатлари Кенгашлари ва ҳокимлар ҳам ҳуқуқий тартибга солиш услубини кенг қўллайдилар. Ҳуқуқий тартибга солиш халқ депутатлари Кенгашлари ва ҳокимларни давлат, хўжалик, ижтимоий маданий қурилиш соҳаларига раҳбарлик қилишларида ва ўз ички ташкилий тузилишларини тартибга солишларида кенг қўлланилди. Халқ депутатлари Кенгашларини ва ҳокимларни ўзини-ўзи бошқариш органларини ваколатлари биринчи навбатда Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида, қонунларида, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонларида ва бошқа ҳужжатларда белгиланди. Ҳуқуқий ҳужжатлар билан маҳаллий давлат ҳокимияти вакиллик органлари, ҳокимларни функция ва ваколатларини амалга оширишдаги

депутатларни, ҳокимлик девонини, девон ходими ва фуқароларни тутган ўрни ва роли тартибга солинди. Шу билан бирга ҳуқуқий ҳужжатлар билан халқ депутатлари Кенгашлари ва ҳокимликлар фаолиятининг асосий ташкилий шакл ва услублари тартибга солинди. Юқорида айтганлардан кўриниб турибдики, халқ депутатлари Кенгашлари ва ҳокимликлар фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш мураккаб жараённи ташкил этади, ҳозирги даврда ҳуқуқий нормалар билан бир қаторда бошқа ижтимоий нормалардан ҳам фойдаланиш кўрсатилмоқда. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига мувофиқ маҳаллий давлат ҳокимияти вакиллик органлари ва ҳокимликлар фаолиятини ҳуқуқий тартибга солишда Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси жуда катта ваколатларга эга. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 78-моддаси 4-бандидаги ҳолатга мувофиқ Олий Мажлис Ўзбекистон Республикасининг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти тизимини ва ваколатларини белгилайди. Ўзбекистон Республикаси "Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида"ги қонуннинг 6-моддасига мувофиқ халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Кенгаши қарор қабул қилади. Вилоят, туман, шаҳар ҳокими қарорлар қабул қилади ва фармойишлар чиқаради. Ўзбекистон Республикасининг "Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги қонуннинг 24- моддасига мувофиқ ўзини ўзи бошқариш органлари ҳам қарорлар қабул қиладилар. Давлат ҳокимиятининг вакиллик органлари фаолиятини тартибга солишда Кенгашлар томонидан қабул қилинадиган «Иш тартиблари” муҳим аҳамиятга эга. Қонуннинг 18-моддасига кўра Кенгашлар томонидан қабул қилинадиган “Иш тартиблари” халқ депутатлари Кенгаши сессияларини чақириш ва ўтказиш, унда қарорлар қабул қилиш ва сессияга ҳал қилиш берилган бошқа ваколатлар халқ депутатлари Кенгаши “Иш тартиби”га мувофиқ белгиланади.

Санаб ўтилган ҳуқуқий ҳужжатлар ёрдамида маҳаллий давлат ҳокимиятининг вакиллик органлари, ҳокимликлар ва ўзини-ўзи бошқариш органларининг фаолиятини амалга ошириш учун қаратилган, улар ёрдамида шу органларнинг ваколатлари амалга оширилади. Ўзбекистон Республикасида ҳозирги кунгача фаолият кўрсатиб келаётган давлат ҳокимиятининг вакиллик органлари қуйидаги ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қиладилар: халқ депутатлари Кенгашининг, ҳокимлик аппаратининг, “Иш тартиби” (Регламенти). Халқ депутатлари ёрдамчи ва ижро этувчи органлари тўғрисидаги ҳуқуқий ҳужжатлар уларга: депутатлик гуруҳлари тўғрисидаги Низомлар, ҳокимият аппаратини бўлим бошқармалари ва комиссиялари тўғрисидаги Низомлар киради. Ҳокимлик аппаратини тизилмавий қисмлари тўғрисидаги ҳуқуқий ҳужжатлар, уларга: мансаб йўриқномалари, бўлим ва бошқармаларнинг комиссиялари тўғрисидаги, қабулхоналар тўғрисидаги Низомлар, аппаратдаги мансабдор шахслар ҳуқуқий ҳолатини белгилаб берувчи норматив ҳужжатлар, уларга - йўриқномалар киради. Халқ депутатлари Кенгашлари фаолиятининг айрим йўналишлари бўйича қабул қилинадиган ҳужжатларга аппаратда иш юритиш бўйича йўриқномани кўрсатиш мумкин ва ниҳоят давлат ҳокимиятининг вакиллик органи ва ҳокимлик аппаратида жамоатчиликнинг ташаббускор органларини, фуқароларни иштирок эттиришда хизмат қилади. Вилоят, шаҳар ва туман халқ депутатлари Кенгашлари ва ҳокимлар ўз ҳудудларида қонунийлик, ҳуқуқ тартибот ва хавфсизликни таъминлаш бўйича назорат олиб боради. Юқори турувчи халқ депутатлари Кенгашлари қуйи турувчи халқ депутатлари фаолиятига раҳбарликни амалга оширар эканлар, улар фаолиятини ҳам назорат қиладилар. "Маҳаллий давлат ҳокимият тўғрисида"ги қонуннинг 7-моддасида маҳаллий давлат ҳокимияти фаолиятининг иқтисодий асосини ташкил этувчи мулк шакллари белгиланган, унга кўра халқ депутатлари вилоят, туман,

шаҳар Кенгаши ва вилоят, туман, шаҳар ҳокими фаолиятининг иқтисодий асосини маъмурий-ҳудудий тузилмаларининг давлат мулки (жамоат мулки) ҳамда вилоят, туман ва шаҳарда мавжуд бўлиб, иқтисодий ва ижтимоий ривожланишга хизмат қилувчи бошқа мулк шаклларини ташкил этади. Қонунда маҳаллий давлат фаолиятининг молиявий асоси ҳам кўрсатилган. Ушбу Қонуннинг 2-моддасида вилоят, туман, шаҳарнинг молиявий ресурслари белгиланган, унга кўра вилоят, туман, шаҳарнинг молиявий ресурсларни бюджет манбалари, бюджетдан ташқари фондлар, аниқ мақсадга қаратилган фондлар кредит ресурслари, шунингдек республика (вилоят, Тошкент шаҳри) бюджетидан ажратилган субвенциялар ва дотациялар ташкил этади. Қонунга мувофиқ, маҳаллий ҳокимият органларининг вилоят, туман, шаҳар бюджетидан ташқари фондлари ҳам бўлиши мумкин, қонуннинг 14- моддасига кўра халқ депутатлари вилоят,туман, шаҳар Кенгаши: фуқаролар, мулкчилик шаклидан қатъий назар корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ихтиёрий бадаллари ва хайрияларидан Ўзбекистон Республикаси қонунларига мувофиқ ундириладиган айрим турдаги жарималардан, бюджетдан ташқари ўзга маблағлардан таркиб топадиган бюджетдан ташқари фондлардан ташкил топади. Халқ депутатлари Кенгашлари ва ҳокимлар хўжалик қурилиши соҳасида саноат, қишлоқ хўжалиги, қурилиш, транспорт ва алоқа воситаларини, турар жой қурилиш, коммунал қурилиш, ҳудудларни ободонлаштириш, савдо ва умумий овқатланиш, аҳолига маиший ва бошқа турдаги хизмат кўрсатиш, табиий ресурслардан фойдаланиш, табиатни муҳофаза қилиш масалаларни ҳал қиладилар. Халқ депутатлари Кенгашлари ва ҳокимлар ижтимоий маданий қурилиш соҳасида халқ таълими, маданий оқартув ишлари, соғлиқни сақлаш, ижтимоий таъминот, жисмоний тарбия ва спорт, меҳнат ва иш ҳақи масалаларини ҳал қиладилар. Мазкур соҳада санаб ўтилган ваколатларни

ўзигина халқ депутатлари Кенгашлари ва ҳокимларнинг шу соҳадаги функцияларини мураккаб ва турли туман мазмун касб этишини кўрсатади. Ўзбекистон Республикасининг "Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида"ги қонунида мана шу соҳада халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Кенгашлари ва ҳокимларнинг ваколатлари алоҳида-алоҳида берилган. Ушбу қонуннинг 24-моддасида "халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Кенгашлари фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини муҳофаза қилишга доир масалаларни ҳал этади",дейилган, 25-моддасида эса вилоят, туман ва шаҳар ҳокими фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш соҳасида қонун ҳужжатларида ўз ваколатлари доирасидаги масалаларни ҳал этади дейилган. Халқ депутатлари Кенгашлари ва ҳокимларнинг давлат қурилиши соҳасидаги функцияларининг навбатдагиси вилоят, туман ва шаҳар ҳудудида бевосита, демократия шаклларини амалда қўлланилишини таъминлашдан иборатдир. Айниқса, Ўзбекистон Республикасида фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг жорий этилиши бу масаланинг долзарблигини янада оширади. Бу соҳада Кенгашлар ва ҳокимлар шу ҳудудларда ўтказилиши лозим бўлган сайловларни ташкил этишлари, депутатларга, бўлажак депутатликка номзодларга сайловолди учрашувларда берилган кўриб чиқишлари, уларни бажариш тадбирларини ишлаб чиқишлари, ва бу ҳақда ахборотлар беришлари лозим. Халқ депутатларининг яна бир асосий функцияси халқ депутатлари Кенгаши ва ҳокимият аппарати органларининг қарорларини қабул қилиш ва улар ижросини таъминлашдир. Шунингдек, қонуннинг 8-моддасида халқ депутати тегишли Кенгаш сессиясида кўриб чиқилаётган барча масалаларда ҳал қилувчи овоз ҳуқуқидан фойдаланади, қарор лойиҳаларини ва уларга тузатишларни тақдим этади дейилган. Халқ депутатининг мазкур функциясини халқ депутатлари Кенгашлари идораларида ҳам амалга ошириш белгиланган. Депутат Кенгаш қўмитаси, доимий комиссиялари ва бошқа идоралари таркибига кирса, мазкур идораларнинг кўриб чиқиши учун ҳар қандай масала ва таклифни киритишга,

бу масала ва таклифларни кўриб чиқиш учун тайёрлашда, уларни муҳокама қилиш ва улар юзасидан қарорлар қабул қилишда иштирок этишга, шунингдек, Кенгаш ҳамда унинг идоралари қарорларини рўёбга чиқаришни ташкил этишда ва бу қарорларнинг бажарилишини назорат қилишда иштирок этишга ҳақлидир. Депутатнинг ҳуқуқлари, шаъни ва қадр-қиммати муҳофаза қилинади. Депутатнинг шаъни ва қадр-қимматига қасд қилган шахслар қонунга мувофиқ маъмурий ёки жиноий жавобгарликка тортиладилар. Халқ депутатлари Кенгашлари, бошқа давлат ва жамоат идоралари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ҳамда уларнинг мансабдор шахслари депутатга ўз ваколатларини амалга ошириш учун шарт-шароитлар яратиб берадилар. Ўзбекистон Республикаси "Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида"ги қонуннинг 6-моддасига мувофиқ вилоят, туман ва шаҳар халқ депутатлари Кенгашлари қарорлар қабул қилади. Вилоят, туман ва шаҳар ҳокими қарор қабул қилади, фармойишлар чиқаради. Маҳаллий Кенгашлар ваколатларга тааллуқли ҳар хил масалаларни, тегишли ҳудудда ижро қилиниши мажбурий бўлган ҳужжатлар қабул қилиш билан ҳал қиладилар. Улар қабул қилаётган қарорларни самарадорлиги уларни синчковлик билан тайёрлашга ва тажриба ишлаб чиққан ва қонунчиликда кўрсатилган маълум талабларни бажарилишига кўп жиҳатдан боғлиқ . Биринчидан , халқ депутатлари Кенгаши ва ҳокимни ҳар бир қарори асослантирилган бўлиши лозим, яъни ишонарли маълумотларга асосланган бўлиши лозим. Иккинчидан , Кенгашни ва ҳокимни қабул қиладиган ҳар бир қарор кенг маънода тежамкор бўлиши шарт. Биринчи навбатда у ҳақиқатдан ҳам зарур бўлиб қолганда чиқарилиши керак. Юқори турувчи органларни қарорларини ёки ўзини Кенгашни ва ҳокимни олдин қабул қилган қарорларини, қайтарувчи, такрорловчи қарорлар қабул қилиш мақсадга

мувофиқ эмас. Қарорларни кўплиги агарда улар бир-бирини қайтарса, қарор билан уни ижроси ўртасида қарама-қаршиликлар келтириб чиқаради, ижрони аҳамиятини камайтиради ва уни қийинлаштиради. У ёки бу масалани ҳал қилишда биринчи мумкин бўлган йўллар мавжуд бўлса, энг кам моддий- молиявий маблағ сарф қилишни, кам куч сарф қилишини талаб қиладиган йўл танлаб олиниши лозим. Тежамкорлик ҳал қилинаётган масалага ҳар томонлама ёндошиш, ҳозирги замон фани ва илғор тажриба ютуқларидан фойдаланиш билан таъминланади. Учинчидан , қарор қонуний бўлиши керак. Яъни у тегишли орган томонидан ваколати доирасида қабул қилинганлигини билдиради ва у ёки бу масалани қонун йўл қўйган воситалар билан ҳал қилинишини кўзда тутади. Бу яна, ҳужжатни шаклини ўзини, уни қабул қилиш жараёнини қонунчилик талабларига мос бўлишлигини билдиради. Кенгаш ва ҳокимлик қарорлари уларнинг сессиялари ва мажлисларида етарли сондаги депутатлар қатнашганда, қарорлар овозга қўйилганда овозларни мўлжаллаган кўпчилиги билан қабул қилиниши, тўғри расмийлаштирилиши ва имзоланиши, ижрочиларга кўрсатилган муддатларга юборилиши лозим. Қарорларни ҳаётийлиги ва тежамкорлигини таъминлаш учун лойиҳаларни тайёрлашда қарорлар қабул қилиш тартибини билдирган мутахассислар ва манфаатдор ташкилотлар жалб қилиниши депутатларни жамоатчиликни қуйи турувчи органларини фикр ва мулоҳазаларини эътиборга олиниши муҳим. Ўзбекистон Республикаси "Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида"ги қонуннинг 6-моддасига мувофиқ халқ депутатлари Кенгаши ва ҳоким қабул қилган ва чиқарган ҳужжатлар, яъни қарорлар ва фармойишлар улар имзоланган вақтдан бошлаб кучга киради. Манфаатдор орган ёки шахсларга қарорлар нусхаси ёки ундан кўчирма юборилади. Агарда қабул қилинган ҳужжат муҳим аҳамиятга эга бўлса, маълум жойдаги аҳолига бевосита алоқадор бўлса, у тўғрисида ҳамма фуқаролар таништирилиши шарт. Бундай ҳужжатлар ҳокимлик ходимлари доимий комиссиялар томонидан радио,

маҳаллий матбуот, эълонлар раҳбарларни чиқишлари орқали аҳолига етказилади. Депутатлар ўз сайлов округларида ҳам шу ишни амалга оширадилар. Қарорни ижро қилиш учун кўп ҳолларда ҳокимнинг ўз вақтида берган фармойиши зарур бўлади. Мансабдор шахслар томонидан зарур моддий- техника ва молиявий маблағларни кечиктирмасдан ажратилиши жуда муҳим. Кенгаш жамоатчилик, меҳнаткашлар қарорни ижросига жалб қилиниши бош вазифалардан бири. Меҳнаткашларни у ёки бу тадбирларни амалга оширишга жалб қилишнинг шакли, энг аввало, маҳаллий шароит билан тадбирларнинг хусусияти билан белгиланади. Жамоатчиликни қарорларни ижро қилишга доимий комиссиялар, касаба уюшмалар ва депутатлар ҳар хил жамоатчилик органлари жалб қилинишлари мумкин. Кенгашлар ва ҳокимликлар фаолиятида ижрони ташкил этиш, ижрони текширилиши билан узвий боғланган. Тажрибада ижрони текширишнинг ҳар хил шакл ва услублари қўлланилади. Кенгашлар ва ҳокимларни ҳамма давлат органлари қўллаётган назоратни амалий воситаси жойлардаги ишни нг аҳволини текшириш ва ўрганишни, текширилаётган корхона ва ташкилотларга амалий ёрдам бериш билан қўшиб олиб боришдир. Комплекс текширишда бир ёки бир неча корхона, ташкилот ёки муассас а ёки ҳокимлик аппарати бўлим бошқармаларини нг иши текширилганда ҳар томонлама ўрганиб чиқилади. Тематик текшириш ёки ўрганишлар, қандайдир бир масалани ўрганишга қаратилган бўлади. Қарорнинг ижросини текшириш, меҳнатни ташкил қилиш фуқароларни ариза ёки хатларни кўриб чиқиш ҳолатлари бўлиши мумкин. Қарорларнинг ижроси устидан назоратни тўғри йўлга қўйилишига қарорлар ижро қилинганлигини ҳокимлик аппаратида унинг бўлим ва бошқармаларида, доимий комиссиялар аниқ ҳисобга олиниши ёрдам беради. Шу мақсадларда ҳокимият девонида махсус юритилади. Унда Кенгаш қарори, ҳокимнинг қарор ва фармойиши, ҳужжатнинг тартиб рақами, қабул

қилинган вақти, номи ва юборилган куни рўйхатга олинади. Ҳокимиятларда маълум мақсадга мўлжалланган картотека ҳам бор, унда қарорларнинг амалга оширилиши қайд қилиб борилади. Қарорнинг ижроси ким эканлиги, ижрони муддати амалга оширилиши натижалари кўрсатилади. Қарор ижро қилиниб бўлингач, шу соҳага раҳбарлик қилувчи ҳокимият аппарати раҳбарларининг кўрсатмаси билан назоратдан олинади ва шу ҳақда карточкада қайд қилинади. Вилоят, туман ва шаҳар ҳокимликларида, ижрони текшириш , одатда , умумий бўлим, ташкилий-инструкторлик бўлимлар и ни нг инструкторлари, раис ёрдамчилари томонидан ҳисобга олинади. Лекин ижрони ҳисобга олишга умумий раҳбарликни ҳоким, унинг ўринбосарлари, котибият бошлиғи амалга оширади. Бўлим ва бошқармаларда эса ижрони назорат қилиш бўйича ҳужжатларни олиб бориш бир ходимга топширилади. Доимий комиссияларда ҳам шунга ўхшаш, ҳужжатларни олиб бориш мақсадга мувофиқ. Ўзбекистон Республикасида фаолият олиб бораётган баъзи ҳокимликларда, масалан Тошкент шаҳрида қарорларни ҳисобга олиш, унинг ижросини назорат қилиш замонавий ҳисоблаш воситалари ёрдамида амалга оширилади. Халқ депутатлари Кенгашлари ва ҳокимларнинг Ўзбекистон Республикасининг "Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида"ги қонуни билан белгиланган ваколатлари, асосан Кенгаш сессияларида кўриб чиқиб ҳал қилинади. Сессияларнинг маҳаллий ҳокимият органлари фаолиятида етакчи аҳамиятининг муҳим юридик кафолати шундан иборатки, халқ депутатлари Кенгашлари "Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикасининг қонунига мувофиқ фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфатларига, ижтимоий-иқтисодий ривожланишини таъминлашга, атроф муҳитни муҳофаза қилишга доир ўз ваколатларига берилган масалаларни, ташкилий масалалар ва Ўзбекистон Республикасининг қонунларига мувофиқ назорат қилишга доир бошқа масалаларни ҳал этишдир.

Маҳаллий Кенгаш сессиясида кўриб чиқиш учун масалани танлаб олишда кейинги йилларда Ўзбекистон Республикасидаги маҳаллий Кенгашлар иш тажрибасида кенг тарқалган Кенгаш фаолиятининг комплекс режасига риоя қилиш диққатга сазовордир. Сессиялар аҳамиятининг ошиши, сессия иши, Кенгаш иши аҳволига таъсири самарадорлигини ошириш, депутатлар фаоллигини ошиши ва Кенгашни аҳоли билан алоқасини мустаҳкамлашга хизмат қилувчи янги шаклларни қидириб топиш билан боғлиқ. Халқ депутатлари Кенгашлари сессияларининг самарадорлигини оширишда сайёр сессияларининг аҳамияти катта. Сайёр сессия тегишли ҳокимият ҳудудидаги аҳоли пунктларида, Кенгаш ва ҳокимиятга бўйсунадиган корхона ва муассасаларда ўтказилиши мумкин. Депутатлар ва сессиянинг бошқа иштирокчилари кун тартибига киритилган масала бўйича аҳвол билан жойларни ўзида танишадилар, манфаатдор томонлар билан мулоқотда бўладилар. Сайёр сессиялар ишида фуқароларнинг, мутахассисларнинг иштирок этиши учун имкон яратиб берилади. Маҳаллий Кенгаш сессияси кун тартиби лойиҳасини ҳокимият тайёрлайди. Ҳокимият уни тайёрлашда иш режалари, юқори турувчи органлар кўрсатмалари, сайловчиларни таклиф ва мулоҳазаларига доимий комиссиялар, депутатлар, бўлим ва бошқармаларни, жамоат ташкилотларини таклифларини эътиборга олади. Бу эса муҳокама қилиш учун, ҳақиқатан ҳам етилган долзарб масалани танлаб олишга имкон беради. Ўзбекистон Республикасида маҳаллий халқ депутатлари Кенгашлари доимий комиссияларининг фаолияти Ўзбекистон Республикасининг "Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида"ги қонуни ва комиссиялар тўғрисидаги низомлар асосида ташкил этилади. Доимий комиссиялар тўғрисидаги низомларни Кенгашларнинг ўзлари қабул қиладилар. Доимий комиссиялар депутатларни Кенгаш вазифаларини бажаришда иштирок этиши учун тузилади ва улар фаолиятининг асосий шаклларидан бири бўлиб хизмат қилади. Комиссияларнинг ўзига хослиги энг аввало шундаки, улар орқали

депутатлар сессия ўртасидаги даврда бошқариш фаолиятига бевосита фаол ва доимий жалб қилинади. Доимий комиссиялар- маҳаллий Кенгашларнинг ёрдамчи ишчи органлари бўлиб, кўпчилик депутатларни кўп сонли фаолларни бирлаштиради ва жамоатчилик асосида ишлайди. "Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси қонунига мувофиқ халқ депутатлари вилоят ва Тошкент шаҳар Кенгашига 60 тадан, туман ва шаҳар Кенгашларига 30 тадан депутат сайланди. Бу ҳолат албатта шу Кенгашларда тузиладиган доимий комиссиялар сонига таъсир ўтказади. Ўзбекистон Республикасидаги маҳаллий халқ депутатлари Кенгашларининг иш тажрибаси шуни кўрсатадики, доимий комиссияларни аҳамияти доим ошиб бормоқда. Улар маҳаллий Кенгашларнинг оммавий назорат фаолиятини амалга оширувчи ташкилотчи органлардир. Халқ депутатлари Кенгашлари доимий комиссияларининг вазифаларини асосийлари «Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида”ги қонунининг 19-моддасидан келиб чиқади. Ўзбекистон Республикасидаги маҳаллий Кенгашлар доимий комиссиялари фаолияти тажрибаси уларнинг янгидан-янги вазифаларини ҳам амалга ошираётганликларини ўзида кўрсатади. Доимий комиссияларнинг асосий вазифаларига қуйидагилар киради: Кенгаш ва ҳокимият кўриб чиқиши учун таклифлар ишлаб чиқиш, Кенгаш ва ҳокимият кўриб чиқиш учун киритилган масалалар бўйича хулосалар тайёрлаш; Кенгаш, ҳокимият ва юқори органларнинг қарорларини амалга оширишдаги ташкилий ишда иштирок этиш; сайловчиларнинг мурожаатларини амалга оширилишида ва унинг ижросини назорат қилишда кўмаклашиш; Кенгаш қарорларини амалга ошириш бўйича ҳокимият бўлим ва бошқармаларини, корхона, ташкилот ва муассасалар фаолиятининг назорат қилинишида ҳамда Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонларига, қонунчиликка риоя қилинишини назорат қилишдир.

Ҳамма маҳаллий Кенгашлар томонидан тузиладиган мандат комиссияларининг вазифалари ўзига хослиги билан ажралиб туради. Улар функцияларига депутатлар ваколатларини текшириш, Кенгашга депутатларнинг ваколатини тўғри деб топиш ёки айрим депутатлар ўрнига янгидан сайлов ўтказиш тўғрисида таклиф киритиш; чақириб олинган депутатлар ўрнига янгидан сайлов ўтказиш масалалари бўйича таклиф ва депутатлар дахлсизлиги, депутатларни чақириб олиш ҳамда депутатлик ваколатларини соқит қилиш ҳақидаги аризалар бўйича хулосалар тайёрлаш. Депутатлик ваколатларини текшириш ва депутатлик мақоми масалалари билан боғланган функцияларидан ташқари депутатларни сайлов округидаги фаолиятидан, уларни сайловчилар олдидаги ҳисоботларидан хабардор қилиб туришни топшириш ҳам улар фаолиятининг асосий т о монларини кўрсатди. Доимий комиссиялар бевосита маҳаллий Кенгаш раҳбарлигида ишлайди, уларга бўйсунади ва ҳисоб бериб туради. Фақатгина Кенгаш уларга ижроси мажбурий бўлган кўрсатмалар бериши мумкин, улар ҳисоботларни эшитиш, комиссия тизими ва таркибини ўзгартириши мумкин. Бундан ташқари доимий комиссиялар сессияларда, сессиялар ўртасидаги даврда қилинган иш ҳақида мунтазам ахборот бериб борадилар. Доимий комиссияларни ташкил қилиш тартиби ва таркиби доимий комиссиялар ҳар бир янги чақириқ халқ депутатлари Кенгашларини нг биринчи сессияларида, уларни нг ваколатлари даврига сайланади. Лекин Кенгаш доимий комиссиялари тизими ва таркибига кейинги сессияларда ҳам ўзгартиришлари мумкин. Халқ депутатлари Кенгашлари томонидан тасдиқланган доимий комиссиялар ҳақидаги Низомларда уларнинг таркибига фақат депутатлар сайланиши кўзда тутилган. Доимий комиссияларнинг Кенгаш сессияларига ва ҳокимият мажлисларига масалаларни тайёрлаш ва уни кўриб чиқишдаги иштироки доимий комиссиялар Кенгашлари бошқаришни тармоқлари бўйича мутахассислашаётган оммавий органлар сифатида Кенгаш сессияларида ва ҳокимият мажлисларини тайёрлашда муҳим рол ўйнайди.

Сессия кун тартиби лойиҳасини тайёрлаганда ҳокимият доимий комиссиялар таклиф ва мулоҳазаларини, унинг иш режасини эътиборга олиши яхши натижа беради. Доимий комиссиялар ўз навбатида ўзларига топширилган соҳалардаги ишни аҳволидан яхши таниш бўлганлари учун, Кенгаш олдида энг долзарб ва етилган масалаларни қўйишлари лозим, чунки пировард натижада Кенгаш уларни ҳокимият иш режаларига киритади. Доимий комиссияларни Кенгаш сессиясига масалаларни тайёрлашдаги иштирокини нг асосий шакллари , б улар корхона , ташкилот муассасалардаги ишни нг аҳволини ўрганиш ва текшириш, тегишли масалалар га аҳолини олди н дан муҳокамасига киритиш, тўпланган матери а лларни умумлаштириш, маълумотномалар тузиш, қарор лойиҳаси бўйича хулоса ва таклифлар киритиш, масала комиссия томонидан тайёрланаётган бўлса, қарорни лойиҳасини тайёрлаш, маъруза, қўшимча маъруза ёки сессияда сўзга чиқишни тайёрлашдан иборат. Доимий комиссияларнинг ҳуқуқларини нг кенгайтирилиши, уларни ташкилий ва назорат фаолиятини фаоллашиши ҳокимият фаолиятида ҳам уларни кенг иштирок этишини белгилайди. 4. Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларини тузиш тартиби ва вазифалари Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ўн иккинчи чақириқ учинчи сессиясида 1993 йил 2 сентябрида қабул қилинган "Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни қишлоқ, шаҳарча ва овулларда ва улар таркибидаги маҳаллаларда тузиладиган фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларини тузилишини ва уларни ҳуқуқий ҳолатини белгилаб берди. Ўзбекистон демократик ҳуқуқий давлат барпо этиш жараёнида маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш органларининг ҳуқуқий ҳолатини аниқлаш муҳим аҳамият касб этади.

Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари жамият ва давлат ишларини бошқаришда қатнашишга доир ўз ҳуқуқларини рўёбга чиқаришларида фуқароларга кўмаклашишади, ўз ҳудудларидаги ижтимоий хўжалик вазифаларини ҳал этиш, оммавий-маданий тадбирларни ўтказиш, давлат ҳокимияти ва бошқарув органларига Ўзбекистон Республикаси қонунларини, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонлари, Ўзбекистон Республикаси ҳукуматининг, халқ депутатлари Кенгашлари ва ҳокимларнинг қарорларини бажаришда ёрдамлашиш мақсадида фуқароларни бирлаштиради. Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари фаолиятини ташкил этишнинг ҳуқуқий асослари Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида қуйидагича белгиланган, «шаҳарча, қишлоқ ва овулларда, шунингдек улар таркибидаги маҳаллаларда ҳамда шаҳарлардаги маҳаллаларда фуқароларнинг йиғинлари ўзини-ўзи бошқариш органлари бўлиб, улар икки ярим йил муддатга раисни (оқсоқолни) ва унинг маслаҳатчиларини сайлайди. Ўзини ўзи бошқариш органларини сайлаш тартиби, фаолиятини ташкил этиш ҳамда ваколат доираси қонун билан белгиланади». (105-модда) Конституцияда кўзда тутилган мазкур қонун Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши томонидан илк бор 1993 йили ва 1999 йили янги таҳрирда қабул қилинди. Ўзбекистон Республикасининг "Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги қонунига кўра, ўзини-ўзи бошқариш органларини икки босқичи ёки икки тури тузилади, биринчиси олдин давлат ҳокимияти органлари тузилган ҳудудларда янги қишлоқ, шаҳар ва овулларда тузилди, иккинчиси шаҳарлардаги маҳаллаларда олдинги маҳалла комитетлари ўрнида тузилди. Шаҳарча, қишлоқ ва овулларда тузиладиган ўзини-ўзи бошқариш органлари давлат органларини айрим функцияларини бажармоқдалар. Ўзбекистон Республикасида ҳаётга тадбиқ этилган ўзини-ўзи бошқариш тизими, биринчидан, Ўзбекистонни бозор муносабатларига

ўтиши талабларини ҳисобга олиб амалга оширилган бўлса, иккинчидан, у шу соҳадаги дунёда қабул қилинган тизимларга ҳам мос келади. Бу соҳада Европада маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш доимий конференциясининг ташаббуси билан Европа Кенгаши томонидан қабул қилинган маҳаллий ўзини ўзи бошқаришни Оврўпа хартияси диққатга сазовор. Европа хартиясининг асосий мақсади фуқароларга ўз манфаатларига тааллуқли масалаларни ҳал қилишда иштирок этишга имкон яратувчи ва уларга энг яқин турувчи ўзини-ўзи бошқариш органларини ҳуқуқларини таъминлаш ва ҳимоя қилишдир. Европа Хартиясига қўшилиш ихтиёрий бўлиб, у ҳеч қандай моддий маблағлар талаб этмайди. Хартияни Оврўпа Кенгашига кирувчи давлатлар ихтиёрий имзолашлари мумкин. Хартияга тааллуқли ва умуман, маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш муаммолари ҳар йили бир маротаба маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш доимий конференциясида кўриб борилади, бу конференция давлатлараро ташкилот бўлмасдан, вакиллик характерига эгадир. Маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш соҳасидаги ҳукуматлараро ташкилот маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш доимий Қўмитасидир, бу ташкилот Европа Кенгашининг маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш соҳасида юридик, молиявий фаолиятнинг асосларини тайёрлаб беради, Қўмита йилига икки маротаба мажлислар ўтказади. Европа Хартиясининг иккинчи моддасида “маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш мамлакатнинг қонунчилигида ва имкони борича унинг Конституциясида ўз аксини топиши керак” дейилади. Юқорида айтилгандек Ўзбекистон Республикаси Конституциянинг 105-моддасида ана шу ҳолат мустаҳкамланган, яъни бу соҳада Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси халқаро нормаларга тўла-тўкис мос келади. Ўзини-ўзи бошқариш органларини сайлаш тартиби, фаолиятини ташкил этиш ҳамда ваколат доираси қонун билан белгиланади. Маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш Европа Хартиясининг 3-моддасида Ўзбекистон

Республикасида қабул қилинган "Фуқароларни ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги қонунининг 1-моддасига ўхшаш таъриф берилган. Мустақил Давлатлар ҳамдўстлигига кирувчи давлатларнинг ҳаммасида ҳали Ўзбекистондагига ўхшаш ўзини - ўзи бошқариш органлари тўғрисидаги қонунчилик қабул қилинган эмас, айримларида қабул қилиниши арафасида, айримларида қонун лойиҳаси эндигина ишлаб чиқилмоқда. Мустақил давлатлар ёки Марказий Осиё Республикалари учун ҳам Европа Хартиясига ўхшаш юридик ҳужжат қабул қилиш мақсадга мувофиқ, чунки Европа Хартиясининг мақсади Европа Кенгашига кирувчи аъзоларни янада мустаҳкам бирлигини таъминлаш. Ўзини-ўзи бошқариш ҳар қандай демократик жамият тузумининг асосини ташкил этади. Фуқароларнинг маҳаллий ўзини- ўзи бошқариш орқали давлатни бошқаришда иштирок этиши демократик принциплардан биридир. Маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш органларини амалда ҳақиқий ваколатлар билан таъминлаш фуқаролар манфаатларини ҳам амалда ҳақиқий таъминлайдиган бошқаришга эришиш имконини беради. Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда фуқароларнинг ўзини- ўзи бошқариш органларига тўрт марта сайловлар бўлиб ўтди. Бу сайловларга асосан Ўзбекистонда ўзини-ўзи бошқариш органларининг ягона тизими вужудга келди. Ҳозирги куннинг вазифаси ана шу ўзини-ўзи бошқариш органларининг илғор иш тажрибасини кенг ёйишдир. Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисидаги қонун фуқаролар йиғинини чақиришнинг энг демократик асосларини белгилайди. Фуқаролар йиғинини раис (оқсоқол) тегишли халқ депутатлари Кенгаши ёки ҳоким билан келишилган ҳолда заруратга қараб чақиради. Фуқаролар йиғини шунингдек халқ депутатлари Кенгаши, ҳоким томонидан ёки ўн саккиз ёшга етган ва ушбу ҳудудда яшаётган фуқаролар учдан бир қисмининг ташаббуси билан чақирилиши мумкин. Йиғинни чақиришнинг иложи бўлмаган тақдирда фуқаролар вакиларининг йиғилиши ўтказилади. Йиғилишларга кўчалар ва турар-жой

биноларидан, маҳаллалардан ва бошқа ҳудудий тузилмалардан ўн саккиз ёшга етган ва мазкур ҳудудда доимий яшовчи фуқаролар вакил қилиниши мумкин. Вакиллик меъёрларини тегишли халқ депутатлари Кенгашлари ёки туман шаҳар ҳокими белгилайди. Фуқаролар йиғинларида қатнашиш ҳуқуқига эга бўлган барча аҳолининг ярмидан кўпроғи уларга келган тақдирда йиғинлар ваколатли ҳисобланади, вакиллар йиғилишлари эса уларга вакилларнинг камида учдан икки қисми келган тақдирда ваколатли ҳисобланади. Фуқароларнинг йиғинини (йиғилишини) олиб бориш учун раёсат сайланади. Йиғинни (йиғилишни) раис (оқсоқол) ёки унинг маслаҳатчиларидан бири олиб боради. Барча масалалар бўйича қарорлар очиқ овоз бериш орқали ва оддий кўпчилик овоз билан қабул қилинади. Қонунда раис (оқсоқол) ва унинг маслаҳатчиларини сайлаш тартиби белгиланган, уларни фуқароларнинг йиғини (йиғилиши) тегишли туман, шаҳар ҳокими билан келишган ҳолда сайлайди. Ўзини - ўзи бошқариш органлари фаолиятининг самарадорлигини оширишда қонунда улар фаолиятининг иқтисодий ва молиявий негизи белгиланганлиги ҳозирги бозор муносабатлари ўрнатилган даврда катта аҳамиятга эга. Ўзини-ўзи бошқариш органлари қурган, сотиб олган ёки қонунда белгиланган тартибда уларга берилган бинолари, ижтимоий-маиший ва бошқа объектлар, шунингдек сотиб олинган транспорт воситалари, хўжалик анжомлари ҳамда бошқа мол-мулк ўзини-ўзи бошқариш органларининг мулкидир, яъни булар ўзини-ўзи бошқариш органларини иқтисодий негизини ташкил этади. Ўзини-ўзи бошқариш органларининг молиявий ресурслари халқ депутатлари туман ва шаҳар Кенгашлари томонидан ажратиладиган бюджет маблағларидан, фуқаролар ва меҳнат жамоаларининг ихтиёрий хайр эҳсонларидан, хайрия жамғармалари ажратиб берадиган маблағлардан таркиб топади.

Ўзини-ўзи бошқариш органларининг молиявий маблағлари банкдаги мустақил счетларда сақланади, улар томонидан мустақил тасарруф этилади ва олиб қўйилиши мумкин эмас. Қонунда ўзини-ўзи бошқариш органларининг ваколатлари, бу органларнинг структураси ва улар фаолиятини ташкил этиш, раис (оқсоқол)нинг ваколатлари берилган. Ўзини-ўзи бошқариш органлари ўзларига берилган ваколатлар доирасида қарорлар қабул қиладилар. Бу қарорларни тегишли ҳудудда яшайдиган барча фуқаролар адо этишлари шарт. Ўзини-ўзи бошқариш органларининг қонунга зид ҳужжатларини халқ депутатлари туман, шаҳар Кенгашлари ёки тегишли ҳокимлар бекор қиладилар. Қонунга мувофиқ ўзини-ўзи бошқариш органларининг молиявий қарорлари, шунингдек раис (оқсоқол)нинг ҳатти-ҳаракатлари устидан суд тартибида шикоят қилиниши мумкин.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.: «O'zbekiston», 1997,155-156-b. 2.Karimov I.A. O'zbekistonning o'z istiqlol va taraqqiyot yo'li. — T.: «O'zbekiston», 1992, 16-bet. 3. O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 1994, 9-son, 322- modda. 4.O`zbekiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi T. 2009y.2.O`zbekistonning yangi qonunlari. T.: «Adolat», 6-23. 5.O'zbekision Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to'g'risida»gi qonuni (yangi tahriri) G`G`O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Axborotnomasi, 1993, № 5, 6- 3-8-modda. 6. «O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plamin, 2004-yil, 48-49-son, 494- modda 7.Husanov O. Mustaqillik va mahalliy hokimiyat. —T.: «Sharq», 1996,32-b. 8.To'laganov A. Dfavlat hokimiyatining vakillik va o'zini-o'zi boshqarish organlari faoliyatini tashkil etish. Darslik. —T.: 2002, 141-b 9.A.Saidov, U.Tojixonov. «Davlat va huquq asoslari». T.2002. 10.O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o`rganish o`quv kursi .2002y. 11.O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o`rganish o`quv kursi. Darslik.2006y.

Похожие

Узбекистон Республикаси Президенти – давлат ва ижроия хокимияти бошлиги

Узбекистон Республикаси хавфсизлиги ва мудофаасини таъминлашнинг конституциявий асослари

Узбекистон Республикаси Конституциявий хукук фани

Узбекистон Республикаси Давлат Мадхияси

Узбекистон Республикаси прокуратура органларининг хукукий макоми