Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқ тизими билан қонунчилик тизмининг ўзаро нисбати - Юриспруденция - Рефераты

Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқ тизими билан қонунчилик тизмининг ўзаро нисбати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

21.2783203125 KB

Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқ тизими билан қонунчилик тизмининг ўзаро нисбати Режа: 1. Ҳуқуқ тизимининг умумий тавсифи 2. Ҳуқуқ тизими 3. Ҳуқуқ нормаси 4. Ҳуқуқ институти 5. Ҳуқуқ тармоғи 6. Оммавий ва хусусуий ҳуқуқ

Ҳуқуқ тизимининг умумий тавсифи Жамият турли хил ижтимоий муносабатлар мажмуидан иборатдир. Ижтимоий муносабатлар хилма-хил бўлишига қарамасдан, айни пайтда, мазмунан муайян гуруҳларга бирлашади. Улар яхлит бир ижтимоий тизимни ташкил этади. Бу, ўз навбатида, ушбу муносабатлар тизимини тартибга соладиган ҳуқуқ нормаларининг ҳам тегишлича гуруҳланишини, тизимли хусусиятга эга бўлишини белгилайди. Ҳуқуқ тизими – ҳуқуқнинг ички тузилиши, “ички қурилиши”, таркиби бўлиб, у ҳуқуқнинг қандай қисмлардан иборат эканлигини ва қисмлар ўртасидаги муносабат ҳамда нисбат орқали ифодаланади. Ҳуқуқ тизими объектив табиатга эга. Бунинг маъноси шуки, мавжуд ижтимоий муносабатлар ва уларнинг реал манзараси ҳуқуқ тизимини белгиловчи омил ҳисобланади. Ижтимоий муносабатларнинг ўзгариши, янгиланиши ҳуқуқ тизимида ўзининг айнан аксини, аниқ ифодасини топади, шу жиҳатдан ҳар бир давлатнинг ҳуқуқ тизими шу жамиятдаги ижтимоий муносабатларнинг инъикоси, ифодаси ҳисобланади. Маълумки, ҳар қандай ҳуқуқ давлат томонидан ўрнатилган ва бажарилиши ҳокимият воситалари билан таъминланадиган нормалар йиғиндисидан иборат. Айни вақтда, бу нормалар мажмуи бетартиб тарзда жамланган бўлмай, балки қисмлари ўзаро мувофиқлик, боғлиқлик асосида бирлашган ҳуқуқий тизимдир. Бу тизим бир пайтда умумийлик ва алоҳидалик, мустақиллик ва боғлиқлик, ўхшашлик ва фарқланиш хусусиятларига эгадир. Ҳуқуқ тизимини ташкил этган нормаларнинг умумийлиги ва бирлиги уларда ифодаланган давлат иродасининг ягоналиги, вазифалари ва мақсадларининг муштараклиги билан белгиланади. Ҳуқуқ тизими қуйидаги хусусиятларга эга: – биринчидан, ижтимоий муносабатларнинг мазмунидан келиб чиқиб объектив равишда шаклланади ва мавжуд бўлади;

– иккинчидан, у яхлит ижтимоий организм сифатида ҳуқуқнинг ички тузилишини, яъни бу тизим қандай ички “қурилма”дан иборатлигини кўрсатади; – учинчидан, ҳуқуқ тизими уни ташкил этувчи юридик нормаларнинг муайян гуруҳларга бирлашишини ифодалайди; – тўртинчидан, ҳуқуқ тизимини ташкил этувчи юридик нормаларнинг ва улар бирлашган гуруҳларнинг ўзаро фарқланишини, таснифланишини кўрсатади; – бешинчидан, ижтимоий муносабатларнинг мазмуни, хусусияти ва уларнинг ўзига хослиги юридик нормаларнинг ҳам маълум даражада ихтисослашувига, соҳаларга ажралишига сабаб бўлади. Ҳуқуқ тизимидаги структуравий тузилмалар ўзининг ташкилий қурилиши ва алоқаларининг мураккаблиги билан бир-биридан фарқ қилади (масалан, горизантал, вертикал, матрицали ва тўғри йўналишли алоқалар ва ҳ.к.) Тараққиётнинг ҳозирги ҳолатига мос келадиган таснифга кўра, ҳуқуқ тизими – ҳуқуқ нормалари, ҳуқуқ институтлари ва ҳуқуқ тармоқлари (соҳалари)дан иборатдир. Ижтимоий муносабатларнинг табиати ва мазмунидан келиб чиқиб, ҳуқуқ тизими турли ҳуқуқ соҳаларидан иборат бўлади. Уларнинг ҳар бири ўзининг предметига ва ушбу предмет мазмунини ташкил қилувчи муносабатларни тартибга солувчи методи (услуби)га эга. Ҳуқуқ соҳалари тузилишида нормалар, институтлар, ёрдамчи институтлар (субинститутлар) соҳа ости (подотрасли) хуқуқлар ажралиб, ўз навбатида, соҳанинг умумий ва махсус қисмларини ташкил қилади. Ҳуқуқ соҳаси ва унинг таркиби ҳам бир вақтда шаклланмайди, ташкил топмайди, балки давлат ва жамиятнинг ривожланиш босқичига қараб уларнинг моҳияти ва вазифасида муайян ўзгаришлар юз беради, яъни ҳуқуқ соҳалари ёки соҳа ости “кичик ҳуқуқ соҳалари” пайдо бўлади, улардан баъзилари ўз аҳамиятини йўқотади. Лекин ҳуқуқ соҳаси моҳиятининг ўзгариши, янги ҳуқуқ соҳаси ва ҳукуқ институтлари субъектив ёндашиш йўли билан эмас, балки объектив сабабларга кўра, яъни жамиятнинг у ёки бу даврда мавжуд

бўлган ижтимоий-иқтисодий муносабатлар ва сиёсий тизимнинг қандай даражада ривожланган бўлишига қараб шаклланади. Ҳуқуқ нормаси ҳуқуқ тизимининг бирламчи элементи бўлиб, у давлат томонидан ўрнатиладиган, ҳокимият характерига эга бўлган хулқ-атвор ва хатти-ҳаракат қоидасидир. Ҳуқуқ нормаси ҳуқуқ тузилмаси ичида бошланғич ўринда бўлиб, яхлит ҳуқуқда бўладиган ўзгаришларни ўзидан ўтказади. Шу боис унинг ҳуқуқ тизимининг бошқа элементларига таъсири анча сезиларли, агар таъбир жоиз бўлса, уни ҳуқуқнинг “ўлчов бирлиги”, “бирламчи мезони” дейиш мумкин. “Ҳуқуқ нормаси–яхлит ҳуқуқ тизимининг асосий ҳужайраси, бўғинидир. Ҳуқуқни шакллантириш ва татбиқ қилиш жараёни, қонунчилик, барча юридик тушунчалар, ҳуқуқ тизими ва ҳатто назариянинг негизида ҳам бевосита ёки билвосита тарзда ҳуқуқ нормаси ётади”, – деганда доцент М.А. Ахмедшаева тўла ҳақли. Ҳар бир ҳуқуқий норма давлат ва жамият томонидан муҳим бўлган муайян турдаги аниқ ижтимоий муносабатни тартибга солишга йўналтирилган бўлади. Ҳар бир норма ўзида бирон-бир хатти-ҳаракат, хулқ- атвор қоидасини, муайян юриш–туриш моделини ифодалайди. Масалан, Конституциянинг 51-моддасига биноан, фуқаролар қонун билан белгиланган солиқлар ва маҳаллий йиғимларни тўлашга мажбурдирлар. Ушбу ҳуқуқий норма фуқароларнинг давлат ва жамият олдидаги бурчини адо этиб, умум манфаатига хизмат қиладиган бюджет маблағлари заҳирасини ташкил этишга ўз хиссасини қўшиши ҳақидаги қатъий қоидани мустаҳкамлайди. Ҳуқуқ нормасининг аҳамияти шундаки, ижтимоий жиҳатдан муҳим бўлган илғор ғоялар, қадриятлар норма воситасида ижтимоий муносабатлар мағзига, жамият ҳаёти мазмунига сингдирилади. Бошқача вазият ҳам бўлиши мумкин, бунда ижтимоий ҳаётда ўрин эгаллаётган ижобий ғоялар ва муносабатлар ҳуқуқий норма ёрдамида расмий тарзда мустаҳкамланади. Ҳуқуқ нормаси ҳуқуқий муносабат субъектлари учун умуммажбурий, бажарилиши шарт бўлган қатъий талаб, императив қоидадир. Ҳуқуқ нормаси Конституция ва қонунларда белгиланган тартиб асосида махсус ҳуқуқ

ижодкорлиги фаолияти натижасида шакллантирилади. Ҳуқуқий норманинг мажбурийлик табиати унинг моҳиятини акс эттирувчи хусусият бўлиб, уни бошқа ижтимоий нормалардан ажратиб туради. Ҳуқуқий норманинг мажбурийлиги ёки нормативлиги ҳуқуқнинг меъёрий тизим эканлиги моҳиятига бориб тақалади. Ҳуқуқ институти ҳуқуқий нормаларнинг алоҳида гуруҳи бўлиб, у ижтимоий муносабатларнинг муайян турини тартибга солади. Одатда, ҳуқуқ институти ҳуқуқий нормаларнинг унча катта бўлмаган барқарор гуруҳи бўлиб, у ижтимоий муносабатларнинг мазмун жиҳатдан яқин турини тартибга солишга хизмат қилади. Демак, агар ҳуқуқий норма ҳуқуқий материянинг бирламчи элементи бўлса, ҳуқуқ институти эса унинг дастлабки ҳуқуқий умумлашмасидир. Ҳар бир тармоқ ўз ичига ўзаро яқин бўлган бир қатор институтларни қамраб олади ва улар тармоқнинг таркибий қисми, бўлаги, бўғини сифатида намоён бўлади. Айни пайтда, ҳуқуқ институтлари муайян мустақилликка эга, чунки улар маълум даражада мустақил масалаларни тартибга солади. Ҳуқуқ институтига бирлашувчи нормалар худди уларнинг асосини ташкил этувчи ижтимоий муносабатлар сингари турдош, ўзаро мазмунан бир йўналишдаги нормалар бўлиши лозим. Улар маълум бир ҳуқуқ соҳасининг ичида алоҳида тоифани ташкил этади. Институт – соҳанинг (тармоқнинг) таркибий бўғини, яъни тизимнинг элементи каби хусусиятларга эга бўлади. Ҳуқуқ институтларига мисол қилиб, маъмурий ҳуқуқда–мансабдор шахс институти; фуқаролик ҳуқуқида – даъво муддати, шартномалар, олди-сотди институтлари; конституциявий ҳуқуқда–сайлов тизими, фуқаролик институти; жиноят ҳуқуқида–зарурий мудофаа институти; оила ҳуқуқида– никоҳ институти ва бошқаларни келтириш мумкин. Ҳуқуқ институтларини турлича гуруҳлаштириш мумкин. Энг аввало, биз уларни ҳуқуқ тармоқлари бўйича ажратамиз: маъмурий ҳуқуқ институлари, фуқаролик ҳуқуқи институтлари ва шу кабилар. Демак, қанча ҳуқуқ тармоғи бўлса, шунча йўналишдаги ҳуқуқ институтлари мажмуи мавжуд. Бунда институтларни

турларга ажратиш мезони вазифасини ҳуқуқ тармоқлари ўтайди. Ҳаётда шундай бўладики, муайян бир ижтимоий муносабат бир ҳуқуқ тармоғи институти билан тартибга солиниб қолмасдан, бир неча тармоқ институтлари билан ҳам тартибга солиниши мумкин. Шу муносабат билан тармоқ институтлари ва тармоқлараро институтлар (аралаш институтлар), ҳамда оддий ва мураккаб(комплекс-мажмуавий), регулятив (тартибга солувчи), қўриқловчи ва таъсис этувчи (мустаҳкамловчи) ҳуқуқ институтларига ажралади. Ҳуқуқ тармоғи – бир турдаги ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи юридик нормалар ва ҳуқуқ институтларининг умумий мажмуи. Ҳуқуқ тармоғи ҳуқуқни тизимлашнинг анча юқори даражаси ҳисобланади ва у маълум яхлитлик ва мустақиллик билан тавсифланади. Таъкидлаш лозимки, баъзи ўқув-илмий адабиётларда ҳуқуқ тизимининг юқорида кўрсатиб ўтилган тузилмавий элементларидан ташқари яна ҳуқуқ тармоқчаси (кичик тармоқ–подотрасль) ва субинститутлар ҳам ажратилади. Ҳуқуқ тизимида тармоқларнинг ажралиб чиқишига асос бўлиб, унга бўлган объектив зарурат ҳисобланади, давлат эса бу заруратни ўз вақтида англаб, уни расмийлаштиради, холос. Тармоқ қонун чиқарувчи орган томонидан ўйлаб топилмай, балки ижтимоий ва амалий эҳтиёж маҳсули сифатида шаклланади. Ижтимоий муносабатларнинг у ёки бу соҳасининг мазмун ва сифат жиҳатидан турдошлиги муайян ҳуқуқ тармоғининг алоҳида мустақил шаклланишини тақозо этади, шу боис у ёки бу ҳуқуқ тармоғининг мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги ҳуқуқий тартибга солишга муҳтож бўлган ижтимоий муносабатларнинг тегишли соҳаси мавжуд ёки мавжуд эмаслигига боғлиқ бўлади. Айни пайтда, ҳуқуқ тармоқлари ҳам ўзларининг ҳажми, ижтимоий муносабатларга таъсири ва умуман ҳуқуқий тартибга солишда тутган ўрни билан фарқланади ва бу фарқ кўп жиҳатдан улар тартибга соладиган ижтимоий муносабатларнинг табиати, мазмуни ва аҳамияти билан белгиланади. Юқорида таъкидланганидек, мустақил ҳуқуқ тармоғи ташкил

топиши учун қуйидаги шартлар мавжуд бўлиши лозим: – у ёки бу муносабатларнинг ўзига хослигининг муайян даражаси; – бу муносабатларнинг ҳажми, кўлами ва миқдори; – вужудга келган муносабатларни бошқа ҳуқуқ тармоқлари нормалари ёрдамида тартибга солишнинг имкони йўқлиги; – бу муносабатларни тартибга солишнинг алоҳида усулини қўллаш зарурлиги. Анъанавий тарзда илмий-ўқув адабиётида ҳуқуқ тармоқларига қуйидагилар киритилади: конституциявий ҳуқуқ, маъмурий ҳуқуқ, молия ҳуқуқи, меҳнат ҳуқуқи, фуқаролик ҳуқуқи, оила ҳуқуқи, жиноят ҳуқуқи, ер ҳуқуқи, қишлоқ хўжалиги ҳуқуқи, экология ҳуқуқи, фуқаролик-процессуал ҳуқуқи, жиноят-процессуал ҳуқуқи ва бошқалар. Шундай қилиб, ҳуқуқ тизими мураккаб, кўп тузилмали ва ҳаракатчан яхлит тузилма бўлиб, ўз ичига, профессор С. С. Алексеев таъкидлаганидек, қуйидаги бир неча даражаларни олади: 1) алоҳида норматив қоида тузилмасини (ҳуқуқий нормаларни); 2) ҳуқуқий институт тузилмасини; 3) ҳуқуқий тармоқ тузилмасини; 4) ҳуқуқнинг яхлит умумий тузилмаси (ҳуқуқ тизими)ни. Буларнинг ҳаммаси бир бутун яхлитликда анча мураккаб ижтимоий ҳуқуқий таркибни ташкил этади. Айни пайтда, ҳуқуқ тизими даражалари ўзаро мантиқан ва мазмунан боғлиқ бўлиб, улар бир-бирини сабаб ва оқибат нисбати тарзида тақозо этади. Оммавий ва хусусуий ҳуқуқ. Таъкидлаш жоизки, жаҳон ҳуқуқий тизимларининг кўпчилигига у ёки бу тарзда ҳуқуқнинг хусусий ва оммавий ҳуқуққа ажратилиши хос. Хусусий ҳуқуқ алоҳида шахсларнинг эҳтиёжини қондириш ва манфаатини ҳимоя қилишга қаратилган бўлса, оммавий ҳуқуқ эса давлатнинг умумий манфаатларини муҳофаза этади. Хусусий ва оммавий ҳуқуқнинг шаклланиши қадимги Римга бориб тақалади. Унда ҳуқуқ иккига: “jus publicum” ва “jus privatum”га ажаратилган бўлиб, уларга Рим юристлари тавсиф беришган. Масалан, Ульпианнинг фикрига кўра, оммавий ҳуқуқ Рим давлатининг ҳолатига, мақомига тааллуқли “ad statum rei Romanae spectat”;

хусусий ҳуқуқ эса алоҳида шахслар фойдасига тааллуқлидир “ad Singulorum itilitatem”. Ҳуқуқ ҳимоя этадиган манфаатлар мазмуни, характери хусусий ва оммавий ҳуқуқ соҳаларини ажратишнинг мезони ҳисобланган. Оммавий ҳуқуқ доирасига давлат манфаатини муҳофаза этувчи ҳуқуқий нормалар кирган, хусусий ҳуқуқ соҳасига эса алоҳида шахслар манфатини ҳимоя қилувчи нормалар кирган. Шуниси эътиборга моликки, Римда оммавий ва хусусий ҳуқуқ ижтимоий муносабатларни тартибга солишнинг характерига кўра анча фарқланган. Хусусан, оммавий ҳуқуқ учун jus publicum privatorum pactis mutari non protest, яъни оммавий ҳуқуқ нормалари алоҳида шахсларнинг келишуви билан ўзгартирилиши мумкин эмас, деган тамойил хос бўлган. Бундай нормалар императив нормалар, деб аталган. Яъни, сўзсиз, мажбурий, ҳокимона-буйруқ характеридаги нормалар. Хусусий ҳуқуқ ҳам муайян ҳуқуқ соҳаларидан ташкил топган кичик ҳуқуқ тизимидан иборат. Ушбу тизимга кирган ҳуқуқ соҳалари воситасида жамият аъзоларининг, давлат ташкилотларининг хусусий манфаатлари ифодаланган, мустақиллик ва якка мулкдорларнинг (жисмоний шахслар, юридик шахслар) ташаббускорлигига асосланган муносабатлар тартибга солинади. Бундай муносабатлар ёйиқ чизиқ (горизонтал) аҳамиятга эга бўлган, яъни бир тарафнинг иккинчи тарафга ҳуқуқий жиҳатдан бўйсинишига асосланмаган, мустақил ва тенг ҳуқуққа эга бўлган иштирокчилар ўртасида вужудга келадиган муносабатлардан иборат. Хусусий ҳуқуқ тизими таркибига фуқаролик ҳуқуқи, оила ҳуқуқи, меҳнат ҳуқуқи, халқаро хусусий ҳуқуқ ва бир тарафнинг иккинчи тарафга ҳуқуқий бўйсунишига асосланмаган муносабатларни тартибга солувчи бошқа ҳуқуқ соҳалари киради. Хусусий ҳуқуқ учун эса, ваколат берувчи нормалар хос бўлган. Моддий ва процессуал ҳуқуқ. Ҳуқуқ тизимидаги тармоқлар моддий ва процессуал ҳуқуққа бўлинади. Конституциявий ҳуқуқ, маъмурий ҳуқуқ, молиявий ҳуқуқ, ер ҳуқуқи, фуқаролик ҳуқуқи, жиноят ҳуқуқи ва меҳнат ҳуқуқи ўз мазмунига кўра моддий ҳуқуқ ҳисобланади ва улар инсонлараро,

уларнинг хилма-хил тузилмалариаро реал таркиб топадиган муносабатларни тартибга солади. Бу муносабатлар мулк шакллари, мулкка эгалик қилиш, ундан фойдаланиш, уни тасарруф этиш, мулкни олиш ва сотиш, давлат бошқаруви соҳасидаги муносабатлар, фуқароларнинг меҳнат фаолиятлари, ҳуқуқ ва эркинликларини амалга ошириш билан боғлиқ ҳолда вужудга келади. Ҳуқуқнинг процессуал тармоқларига эса жиноят-процессуал, фуқаролик – процессуал ва хўжалик-процессуал ҳуқуқ тармоқлари киради. Сўнги йилларда маъмурий-процессуал ҳуқуқини расмийлаштиришга ҳаракатлар бўлмоқда. Улар турли низолар, келишмовчиликларни ҳал этишнинг, жиноят, маъмурий, ҳўжалик ва бошқа ҳуқуқбузарликларнинг тергов қилиниши ва судда кўришнинг, ташкилий-жараёний масалаларини тартибга солади. Масалан, жиноят ҳуқуқи моддий нормалари қандай қилмиш жиноят эканлигини ва шу хатти-ҳаракат ёки ҳаракатсизлик учун тайинланадиган жазонинг умумий асосларини белгилаб берса, жиноят-процессуал ҳуқуқи нормалари уни тергов қилиш, судда кўриш тартиби каби қатор таомилларига оид масалаларни мустаҳкамлайди. Моддий ҳуқуқ билан процессуал ҳуқуқ ўртасида узвий боғлиқлик борлиги яққол кўриниб турибди. Улар бир-бирини тақозо этади ва узвийликда бир бутун яхлитлик касб этади. Шундай қилиб, ҳуқуқ тизими – ҳуқуқнинг объектив равишда шаклланган ички тузилиши бўлиб, у ҳаракатдаги, ўзаро бир-бири билан боғланган барча юридик нормалар, институтлар ва ҳуқуқ тармоқларини ўзига қамраб олади, ички узвий алоқадорлик, ва айни пайтда, тартибга соладиган муносабатларнинг хусусиятларидан келиб чиқадиган фарқлар билан тавсифланади. Ҳуқуқни ҳуқуқ институтлари ва тармоқларига ажратиш икки мезон, яъни ҳуқуқий тартибга солишнинг предмети ва ҳуқуқий тартибга солишнинг усули (методи) орқали амалга оширилади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Абдумажидов Г. Шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар: ҳуқуқий нормаларни ривожлантириш. – Тошкент: “Давлат ва ҳуқуқ”, 2000. 2. Рустамбаев М.Х., Е.Н.Никифорова. Правоохранительные органы. – Ташкент: ТГЮИ, 2003. 3. Каракетов Й., Усмоналиев М. Жиноятчиликка қарши курашнинг криминологик чоралари. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 1995. 4. Абдурасулова Қ.Р. Жиноятнинг махсус субъекти. –Тошкент: ТДЮИ, 2005.

Похожие

Ҳуқуқ тизими билан қонунчилик тизимининг ўзаро алоқадорлиги мазмун ва шакл нисбати

Ўзбекистон Республикаси прокуратурасининг хорижий мамлакатлар прокуратуралари билан ўзаро алоқалари

Ўзбекистон республикаси қонунчилик тизимининг назарий масалалари

Ўзбекистон Республикаси прокуратура органларининг тизими

Ўзбекистон Республикаси умумий юрисдикциясидаги судлар тизими