«Ўзбекистон республикаси ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари» тушунчаси, тизими, предмети - Юриспруденция - Рефераты

«Ўзбекистон республикаси ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари» тушунчаси, тизими, предмети

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

233 KB

Режа: 1.Ҳ у қ у қ ни муҳофаза қ илиш фаолияти тушунчаси 2. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг асосий йўналишлари (функциялари) ва уларни амалга оширувчи органларнинг умумий тавсифи 3. «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар» фанининг тушунчаси ва мазуни 4. «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари» фанининг юридик фанлар тизимида тутган урни 5. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари тў ғ рисидаги қонунчилик

Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти тушунчаси Адабиётларда ҳ у қ у қ ни муҳофаза қ илувчи органлар фао-лияти ҳамда уларни тавсифловчи белгилар тў¦рисида ягона фикр йўқ. Айрим муаллифлар « ҳ у қ у қ ни муҳофаза қ илувчи органлар» тушунчасига кенг ва ҳ ар томонлама ёндашган лар , уларнинг фикрича ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига барча вазирликлар , давлат қўмиталари ва бош қ а ижро орган-ларини киритиш мумкин, суд, прокуратура , ҳ амда адвока-тура ва нотариат тў¦рисида гапирмаса ҳ ам бўлади, чунки ю қ орида санаб ўтилган органларнинг барчаси ҳ у қ у қ ни муҳо-фаза қ илиш ҳамда қўриқ лашда ўз ўрниг а эга. 1 [1] Давлат органлари турли хил масалаларни ҳал қилади-лар, яъни иқтисодиёт фаолиятини таъминлаш, ташқи сиёсат-ни амалга ошириш, илм- фан ривожига шароит яратиб бериш, таълим, маданият, мудофаа қобилиятини таъминлаш в.б. Ҳар бир давлат органи ўз вазифалари ва функцияларини амалга ош и риш билан бир қаторда қонунийликни таъминлаш, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш, давлат ва нодавлат ташкилотлари, меҳнат коллективларини ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини қўриқлаш, ҳуқуқбузарлик ва жи-ноятчиликка қарши курашиш каби бир қатор ҳуқуқни муҳо-фаза қилиш соҳасидаги фаолиятни ҳам амалга оширадилар. Давлат ва жамиятдаги институтларнинг ҳуқуқни муҳо-фаза қилиш йўналиши Ўзбекистон Республикаси Конститу-циясида ўрнини топган. Хусусан, Конституциянинг 13-модда-сида: «Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний принципларга асосла нади, уларга кўра инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, ша ъ ни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳу қуқ-лари олий қадрият ҳисобланади. Демократик ҳуқуқ ва эркинликлар Конституция ва қонунлар билан ҳимоя қилинади». 1

Ушбу масала ЎзР Конституциясининг 2,15,19,20,43-мод-далари ва б о шқа бир қатор моддаларда ўз аксини топган. Шу билан бир қаторда фуқаролар ўзларининг ҳуқуқ ва эркин-ликларини қонуний йўллар билан таъминлаш ни талаб қилишга ҳақлидирлар . Шуни таъкидлаш керакки, кўпгина давлат органлари-нинг фаолият доираси инсон ҳуқуқ ва эркинликлар и ни таъ-минлаш, жиноятчилик ва бошқа ҳуқуқбузарликларни олди-ни олиш, қонунийликни таъминлаш масалаларини ҳал қилиш билан чегараланиб қолмайди. Биринчи навбатда улар хўжа-лик, фан, маданият, мудофаа қобилияти, ташқи сиёсат ва бошқа соҳалар билан шу¦улланишади. Қонунийликни таъ-минлаш ва тартибни сақлаш функцияларини улар ўзлари-нинг асосий фаолиятлари билан биргаликда амалга оширади-лар. Ю ридик адабиётларда ҳуқуқни муҳофаза қилиш фао-лиятига тор, ўзига хос ёндашув мавжуд. В.М. Семёнов ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар и ни қуйидагича таърифлайди: ҳуқуқни муҳофаза қилиш орган-лар и – бу давлат органлари ва жамоат ташкилотлари бўлиб, улар ўз фаоли я тини қонун ҳамда демократик принципларга асосланган ҳолда амалга оширадилар, қонунийлик ва ҳуқу-қий тартиботни таъминлайдилар, фуқаролар, меҳнат жамоа-лари, жамият ва давлатнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қиладилар, ҳуқуқбузарликни нг олдини олиш ва қонун ҳамда ҳуқуқий тартиботни бузган шахсларга давлат нинг мажбурлов ёки жамиятнинг таъсир чораларини қўллайдилар. 2 [2] Ушбу тушунча ўзининг моҳиятига кўра барча давлат орган лар ига тегишлидир, чунки санаб ўтилган функциялар уларнинг барчасига хосдир. Ушбу тушунчанинг асосини қонунийлик ҳамда ҳуқуқий тартибот ташкил этади. 1992 йил қа бул қилинган ЎзР Конс-титуциясида қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот иборалари кўп ишлатилган, аниқро¦и 121-модданинг 2- қисмида: «Қонуний-лик ва ҳуқуқий тартиботни, фуқароларни нг ҳуқуқ лари ва эркинликларини ҳимоя қилишда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга 2

жамоат ташкилотлари ва фуқаролар ёрдам кўрса - тиш лари мумкин» дейилган. Қонунийлик ва ҳуқуқий тарти-бот ЎзР Конституциясининг 24-42, 43-54 ҳамда бошқа модда-ларда ҳам кўрсатилган ва кафолатланган. Ушбу бобда ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти ҳамда «ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар» тушунчасининг уму-мий масалалари кўрилаётган экан, бу ерда ушбу масала юзасидан изланишлар олиб борган бир қатор муаллифлар-нинг қарашлари, фикрларини келтириб ўтиш мақсадга муво-фиқ бўлади. Шуни таъкидлаш жоизки, ушбу масалага ёндашувлар ҳамда қарашлар турличадир. Масалан, А.П. Рыжаковнинг фикрича, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар бўлиб қонунга мувофиқ жисмоний (юри-дик) шахсларнинг ҳамда давлатнинг ҳуқуқ ҳамда қонуний манфаатларини муҳофаза қилувчи ҳамда қонунийлик ва ҳуқуқий тартиботни таъминловчи муассаса, мансабдор шахс ёки бошқа шахс лар (масалан, судья, терговчи, юридик ёрдам кўрсатувчи фуқаро) ҳисобланади. 3 [3] Бизнинг фикримизча, ушбу тушунча етарли даражада тўлиқ бўлмай, унда фақатгина ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг айрим элементлари тў¦рисида гап боради. В.Н. Галузонинг фикрича: «Ҳар бир ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган ўз ичига алоҳида элементларни олган мурак-каб ташкилий тизимни акс эттиради. Ушбу тизим замирида, одатда, Россия Федерациясининг федератив тузуми, унинг маъмурий ҳудудий бўлиниши ҳамда ҳарбий-маъмурий бўли- ниши ётади». 4 [4] Ушбу фикрни Б.Н. Габричидзе асосли равишда танқид қилиб, давлатнинг ҳарбий-маъмурий бўлиниши ҳеч қандай вазиятда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларин и нг бутун тизимига таъсир кўрсатмаслигини таъкидлайди. 5 [5] 3 4 5

Қуйидагича таъриф ҳам мавжуд: «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари соҳавий фаолияти хусусияти бўйича ало - ҳида мустақил давлат органлари гуруҳини ташкил этиб, улар олдиларига аниқ бир мақсадни қўядилар». 6 [6] Юқоридаги таъриф ўзининг қисқалигидан «ажратилган» деганда нимани назарда тутиши ҳамда «соҳавий фаолият» нимани англатиши ҳақида ту¦иладиган саволларга жавоб бермайди. Адабиётларда шундай таъриф ҳам борки, унда асосан «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари» атамаси терилган, йи¦ма ҳисобланади. Унда бир неча давлат органи бирлашган бўлиб, хусусия-тига кўра улар ҳуқуқни муҳофаза қилиш соҳасида қонун билан бе л гиланган ваколати доирасида шахс, жамият, давлат манфаатлари, ҳуқуқ ва эркинликларини қўриқлаш бўйича ихтисослашган ҳолда фаолият олиб борадилар ёки ҳуқуқни муҳофаза қилиш функцияси билан бошқа функцияларни биргаликда амалга оширадилар. 7 [7] Ушбу таъриф танқид қилинган бўлиб, бизнинг фикри-мизча бу танқид асослидир. Чунки бу ерда ушбу гуруҳлар-нинг принциплари қандай эканлиги, фуқаролар, жамият, давлат манфаатлари, ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қи-лишга ихтисослашган органлар қайсилар эканлиги аниқ ёри-тиб ўтилмаган. К.Ф. Гуценко ва М.А. Ковалевларнинг ҳуқуқ-ни муҳофаза қилиш фаолияти мазмуни ва хусусиятларига тааллуқли фикрлари бизда қизиқиш уй¦отади. Ҳуқуқий тартибот органлари тушунчаси билан ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари тушунчаси бир-бирига яқин ҳисобланади. Ушбу тушунчалар ўхшаш бўлгани билан улар айнан бир тушунча деган фикр уй¦отмаслиги керак. Чунки ҳар қандай ҳуқуқий тартибот органи ҳуқуқни муҳофаза қилиш органи эмас. Айтиб ўтиш жоизки, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари сафига ҳуқуқий тартибот органларидан бир қисмини киритиб бўлмайди. 6 7

У ёки бу давлат органини ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари сафига қўшишда амал қиладиган талабларни анг-лашда «ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолия т и» деб ном олган фаолиятнинг хусусиятларини аниқлаш керак. Ушбу тушунча нисбатан ёш тушунча ҳисобланиб, амалдаги ҳуқуқшунослик-ка 50 йиллар охири – 60 йиллар бошларида кириб келганлиги сабабли бошқа атама ва тушунчаларга қараганда « мур¦ак » дейиш ўринли бўлади. Унинг атрофида фаол тортишувлар кечмоқда, турлича фикрлар билдирилмоқда. Аммо ҳозирги амалдаги қонунчилигимизда бу ҳақда аниқ кўрсатмалар йўқ. Давлат фаолиятини кўриб чиқаётган мавжуд доктрина-лар аниқ хусусиятларга эга. Улардан бири шунда кў ринади - ки, бундай фаолият ҳар қандай усул билан амалга ошмайди, балки фақат ҳуқуқий таъсир чорасини қўллагандагина но - моён бўлади. Унга қонун билан йўл қўйилган давлатнинг мажбурлов ҳамда жазолаш усулларини киритишимиз мум-кин. Масалан, жиноят содир этилган тақдирда, унга нисбатан жиноят қонунчилигида назарда тутилган жазо ёки қонунда белгиланган бошқа ҳуқуқий таъсир чораси қўлланилади; жиноий жавобгарлик келтириб чиқармаган ҳолда моддий зарар етказилганда, зарарни қоплаш мажбурияти юкланади; агар шартномадан келиб чиқадиган мажбуриятлар бажарил-маган бўлса, айтайлик бирон-бир хизмат ёки маҳсулот тайёр-лаш лозим даражада бажарилмаса, у ҳолда моддий санкция қўлланилади; шахс автотранспорт воситасини маст ҳолда бошқарган тақдирда, унга нисбатан жарима қўлланиши ёки ҳайдовчилик гувоҳномасидан маҳрум қилиниши ва ҳ.к. Ҳуқуқий таъсир чораларнинг ҳуқуқка хилоф ҳаракатларни огоҳлантириш, уларни профилактика қилиш турларига катта аҳамият берилган. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг иккинчи аҳа-миятли белгиси ҳуқуқий таъсир чораларини қўллашда қонун ёки бошқа ҳуқуқий меъёрларда кўрсатилган шартларга тўла мос келишидир. Фақат уларгина ҳуқуқий таъсир чораларини қўллашга асос бўла оладилар. Шундай таъсир чорасини қўл- ловчи орган қонунга аниқ, пухта амал қилишга мажбур. Ма-салан, агар қонунга асосан биринчи марта безорилик жиноя-тини содир этганлик учун

энг кам ойлик иш ҳақининг 50 баробаридан 100 баробаригача жарима ёки 3 йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёхуд 6 ойгача қамоқ жазоси қўлланила-диган бўлса, у ҳолда юқоридаги таъсир чоралари фақат шу чегараларда қўлланилиши лозим. Учинчидан, ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятига хос белгилардан бири шундаки, у фақат қонунда белгиланган маълум тартибга амал қилган ҳолда амалга оширилади. Мисол учун жиноий жазони белгилайдиган ёки ундан озод қиладиган ёхуд судланувчини оқлайдиган суд ҳукми фақат процессуал нормаларда белгиланган тартибда суд му ҳока - масида иш ҳолатлари тўла, ҳар томонлама хол ис она муҳока-ма қилгандан кейингина чиқарилади. Бундай муҳокама мас-лаҳатхонада маслаҳатлашув сир сақланган ва бошқа тартиб-қоидаларга риоя қилган ҳолда ўтказилади. Қонунда бошқа ҳуқуқбузарликларни ҳал қилишнинг ўз тартиб-қоидалари белгиланган. Мулкий, мерос, ишдан бўшатилганлик тў¦риси-даги ва бошқа низоларни ҳам ҳал қилишнинг ўзига хос тегишли тартиб-қоидалари мавжуд. Хулоса қилиб айтганда у ёки бу ҳуқуқий таъсир чорасини қўллаш ёки қўлламасликка қарор қилиш учун қонунда мажбурий равишда амал қилиш лозим бўлган аниқ қоидалар ўрнатилган. Уларни бузганлик қарорни ноқонуний ҳамда ҳақиқий эмас деб топиш учун асос бўлади. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг охирги белгиси шуки, фаолиятни амалга ошириш, аввало, махсус ваколат-ларга эга бўлган давлат органларига юклатилади ва улар ўз навбатида тегишли равишда тайёрланган ходимлар – акса-рият ҳолда юристлар ва бошқа соҳаларни эгаллаган мутахас- сисларга эга бўладилар. Уларнинг ихтиёрига моддий ва тех-ник воситалар берилади. Бундай давлат органларини ташкил этиш ва уларнинг фаолияти алоҳида қонунда белгиланади ва шу билан бир қаторда муҳим масалаларни ҳал этишнинг про - цессуал тартиби ҳам мавжуд . Буларнинг барчаси ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари га тайёрланаётган ёки содир этилган ҳуқуқбузарликлар учун ҳуқуқий таъсир чораларини қўллашга қарор

қилишида тезкорлик, асослилик, қонунийлик ва адолатни таъминлаш учун зарур . Юқорида айтилганларни эътиборга олиб ҳуқуқни муҳо-фаза қилиш деб ҳисобланаётган фаолият тушунчасини аниқ-лаш мумкин. Келтирилган белгилар ва уларга берилган қис-қача шарҳлардан кўриниб турибдики, ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятига шундай давлат фаолиятини киритиш мумкинки, унда махсус ваколатга эга бўлган давлат орган-лари қонунга ҳамда белгиланган тартибга қатъий риоя қилган ҳолда ҳуқуқни муҳофаза қилиш мақсадида ҳуқуқий таъсир чорасини қўллайдилар. 8 [8] Бу тушунчада асосан ҳуқуқни муҳофаза қилувчи давлат фаолияти ҳақида гап боради. Бироқ бундай фаолият фақат-гина ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар эмас, балки барча давлат органлари томонидан у ёки бу даражада амалга ошрилади. Юқорида келтирилган барча тушунча ва таърифларни таҳлил қилиб, ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти – бу дав-лат ва унинг номидан махсус ваколатли органларнинг қонун билан белгиланган тартибда ҳуқуқий таъсир чорасини қўл-лаш орқали қонунийликни, ҳуқуқий тартиботни таъминлаш, жамият, давлат ва бошқа фуқаролик бирлашмаларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини муҳофаза қилиш, фуқаро-ларни ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, жиноятчилик ва бошқа ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш соҳасидаги фаолиятдир дейиш мумкин . Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг белгилари қуйидагилар: 1. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти махсус ваколатга эга бўлган, фаолияти, тузилиши, таркиби қонун билан қатъий тартибда белгиланган давлат органлари томонидан амалга ошрилади. 2. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти фуқаролар, жа-мият ва давлатни жиноятчилик ёки бошқа таҳдидлардан ҳимоя қилишга йўналтирилган. 3. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти қонун билан бел-гиланган қатъий тартибда амалга оширилади. Ваколатли ор-ган у ёки бу таъсир таъсир 8

чорасини қўллаш ёки қўлламас-ликдан олдин ў ша ҳолат бўйича қонун билан белгиланган қоидаларга риоя қилишга мажбур. 4. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти фақат давлатнинг мажбурлов ёки бошқа ҳуқуқий таъсир чорасини қўллаш орқали амалга оширилади. 5. Ҳуқуқий таъсир чораси қатъий тартибда қонун асо-сида бўлиши лозим. Бозор иқтисодиёти шаклланаётган ҳамда ҳуқуқий давлат қурилаётган ҳозирги даврда жамият ва давлат ҳаётида ҳу-қуқни муҳофаза қилиш органларининг аҳамияти ва роли ошиб боради. Шундай экан, кўпгина давлат органлари ҳамда махсус органларнинг ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти ҳам ошиб боради. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг асосий йўналишлари (функциялари) ва уларни амалга оширувчи органларнинг умумий тавсифи Умуман олганда, функциялар – у ёки бу орган, ташки-лот, шунингдек, жамоат бирлашмалари фаолиятининг асосий, бош йўналишлари бўлиб ҳисобланади. Ҳуқуқни му ҳо фаза қилиш соҳасидаги функциялар тў¦-рисидаги масала давлат ва ҳуқуқ назарияси, конституциявий ҳуқуқ, маъмурий ҳуқуқ, жиноят ҳуқуқи ва жиноят процесси соҳаларида иш олиб борувчи олимлар ва тадқиқотчиларни диққатини тортади. Функцияларнинг энг умумий кўриниши – у ёки бу орган, ташкилот, шуни н гдек, жамоат бирлашмалари фаолияти кон-турлари ва чизиқларининг асосий, бош йўналишлари бўлиб ҳисобланади. И.Л. Бачилонинг монографиясида давлат органлари функцияларининг табиати ва хусусияти тў¦рисида тадқиқот-лар олиб борилган. Бунда муаллиф бошқарув органлари функцияларини нг бир-бири билан ўзаро алоқадорлиги ҳамда ҳуқуқий мақомини белгиловчи ва ташкилий ҳуқуқий фао-лиятига оид маълумотларни мунтазам равишда алмашиб туришга асосланганлигини

эътироф этади. Ушбу органлар бошқарув объектларини сиёсий – иқтисодий, режали, услу-бий, моддий, техникавий, меҳнат ва бошқа ресурслар билан таъминлайди, яъни, уларнинг олдида турган бошқарув тизи-мининг вазифаларини белгилаб беради . 9 [9] Ушбу тадқиқотлар бошқарув органларини тушунишда жуда муҳим бўлган ҳолатларни ўзидан акс эттиради. Функ - циялар давлат органи фаолиятининг мазмунини етарли дара - жада аниқлаштириб беради. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш орган-лари функциялари ҳақида турли хил фикрлар мавжуд ва улар қуйидагилар. 10 [10] Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти ўзининг мазмунига кўра бир томонлама эмас. Унинг кўп қирралиги эса мазкур давлат фаолиятининг асосий йўналишларини , мазмунини аниқлашда бажариладиган турли хил ижт и моий функция-ларда намоён бўлади. Бундай йўналишлар (функциялар) қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: - конституциявий назорат; - одил судлов; - судлар фаолиятини ташкилий таъминлаш; - прокурор назорати; - жиноятларни фош этиш ва тергов қилиш; - жиноят ишлари бўйича юридик ҳимоя ва ёрдам кўрса-тиш; Юқорида санаб ўтилган ҳар бир йўналиш ўзининг аниқ белгиланган натижаларига эришиш мақсадини кўзлайди, яъни: Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг нормала-рини бузиш ҳолатларини бартараф этиш; жиноий ва фуқа-ролик ишларини адолатли муҳокама қилиш ва ҳал қилиш; судларнинг нормал фаолият кўрсатиши учун имкониятлар яратиш; прокурорнинг таъсир этиш чоралари ёрдамида қонунбузарлик ҳолатларини аниқлаш ва бартараф этиш; жиноятларн фош этиш ва уни содир этган шахсларни жавоб-гарликка тортиш; судда ишларни кўриш учун ҳужжатларни тайёрлаш; юридик ёрдамга муҳтож бўлган барча шахсларга, 9 10

шунингдек, жиноий жавобгарликка тортилаётган шахсларга малакали юридик ёрдам кўрсатиш. Ушбу натижаларга эри-шилган тақдирда юқорида таъкидлаб ўтилган ҳуқуқни муҳо-фаза қилиш фаолиятининг вазифаларини бажарилиши таъ-минланади. Юқорида қайд этилган вазифалар (йўналишлар) бир-бири билан узвий бо¦лиқ ва бир-бирини тўлдириб туради. Шуни таъкидлаш жоизки , конституциявий назорат ва одил судлов б уларнинг орасида энг муҳим ўринни эгаллайди. Улар ўзининг мазмун жиҳатдан ҳозирги кунда суд ҳокимияти деб номланади. Маълумки, давлат ҳокимиятининг мазкур тармо ¦ и ҳуқуқий давлатнинг асосий, бош белгиси бўлиши керак. Чунки, ҳ у қуқ ий давлатни барпо этиш учун суд ҳуқуқий ислоҳотларни шакллантириб, уларни ривожлантириб бори-лиш лозим. Буни давлатни нг самарали конституциявий назо-ратисиз ва одил судловсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Улар-нинг ривожланиши ва кенгайиб бориши жамият ва давлат механизмига ўз таъсирини ўтказади. Чунки, бу ҳол жамият ва давлат механизми самарали бўлишини таъминлайди. Одил судлов – бу ҳуқуқни му ҳ оф а за қилиш фаолия-тининг шундай функциясики, у давлат ва нодавлат ташки-лотлари, мансабдор шахсларнинг, инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфатларини амалга оширишга бевосита алоқадор. Бундан ташқари, бошқа ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятига оид функцияларни ҳам бажаради. Масалан, агар дастлабки тергов ваколатли органлар томонидан ҳар томон-лама , тўла ва холисона олиб борилмаса, шунингдек, иш билан бо¦лиқ бўлган керакли далиллар ва бошқа ҳужжатлар аниқ-ланмаса, бунда жиноят ишлари бўйича қонуний, асосланти- рилган ва адолатли ҳукм чиқариб бўлмайди. Шунинг учун одил судлов ҳуқуқни му ҳ офа за қилиш фаолиятининг юраги эканлигини эътироф этиш керак . Ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятига оид вазифаларни амалга оширувчи аниқ органлар мавжуд бўлиб, улар ҳуқуқни муҳофаза қилиш

органлари деб номланади. Ҳозирги кунда бундай органлар ҳақидаги масала турлича ҳал этилади. Масалан, А.П. Рыжаков ҳуқуқни муҳофаза қилиш фао-лиятининг 17 турдаги асосий й ў налишлари ҳақида фикр юритган. Б у ларга қуйидагилар киради: 1) Одил судловни амалга ошириш; 2) Судларнинг фаолиятини ташкилий таъминлаш; 3) Жиноят - ижроия фаолияти; 4) Прокурор назорати ва прокуратура соҳасидаги фао-лиятнинг бошқа йўналишлари; 5) Жиноятларни фош этиш ва тергов қилиш фаолияти; 6) Дастлабки тергов; 7) Суриштирув; 8) Тезкор - қидирув фаолият и ; 9) Нотариал фаолият; 10) Жиноят ишлари бўйича юридик ҳимоя ва ёрдам кўр-сатиш (юридик хизмат); 11) Суд иш юритуви (жиноят процесси); 12) Хавфсизликни таъминлаш; 13) Жамоат тартибини қ ў ри қ лаш; 14) Божхона тў¦рисидаги қоидаларни бузганликка доир ишларни юритиш; 15) Солиқ тў¦рисидаги ҳуқуқбузарликларга доир ишлар-ни юритиш; 16) Контрразведка соҳасидаги фаолият; 17) Ташқи разведка. 11 [11] Бошқа муаллифлар эса ҳуқуқни муҳофаза қилиш орган-лари томонидан амалга ошириладиган вазифаларни турли хил кў ринишларини эътироф этган лар . 12 [12] 11 12

Бундан ташқари, давлат органларига, шунингдек, ҳуқуқ-ни муҳофаза қилиш органларига тегишли бўлган умумий характердаги вазифалар ҳақида ҳам фикр юритиш мумкин. Масалан, суд, прокуратура, ички ишлар органларининг вази-фалари тў¦рисида. Б у ларга: режалаштириш, назорат, инспек-циялар, ахборот билан таъминлаш, разведка (бошқарув, ходимлар орасида, молиявий), қабул қилинган қарорларнинг ижро этилишини текшириш ва назорат қилиш, кузатувни ташкил этиш, якуний хулоса бериш ва ҳоказоларни киритиш мумкин. Бизнингча, ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг асо-сий йўналишлари қуйидагилардан иборат: 1) конституциявий назорат, унинг асосий вазифаси қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлар томонидан қабул қилинадиган ҳуқуқий ҳужжатларнинг Ўзбекистон Республи-каси Конституциясига мослигини текшириш; 2) одил судловни юритиш, яъни фуқаролик ва жиноий ишларни тортишувчилик асосида олиб бориш ва улар юза-сидан қонуний ва асослантирилган қарорлар қабул қилиш; 3) хўжалик судларида суд ишларини юритиш, яъни фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар (иқтисодий низолар) ва бошқарув соҳасидаги ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқа-диган низоларни ҳал қилишда суд ҳокимиятини амалга ошириш; 4) суд органларининг нормал фаолият кўрсатишини таъ-минлашга ва суд қарорларини ижро этиш юзасидан ишларни ташкил этишга қаратилган суд фаолиятини ташкиллашти-риш ва моддий-техник жиҳатдан таъминлаш; 5) прокурор таъсир чоралари ёрдамида қонун бузилиш ҳолатларини бартараф этиш юзасидан прокурор назоратини амалга ошириш; 6) нотариал фаолият; 7) жиноятларни фош этиш ҳамда ижтимоий хавфли қил-миш содир этган шахсларни жиноий жавобгарликка тортишга қаратилган фаолият; 8) жиноят ишлари бўйича юридик ҳимоя ва ёрдам кўр-сатиш.

Санаб ўтилган вазифалар (йўналишлар)ни амалга оши-риш жараёнида ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари деб аталган давлат органлари ва бошқа нодавлат органлари таш-кил топади. Ушбу ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига қуйидагиларни киритиш мумкин: - судлар (Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, Олий судга бўйсунувчи умумий юрисдикциядаги суд-лар, хўжалик судлари) - судларнинг фаолиятини ташкилий ва моддий-техник жиҳатдан таъминлашни амалга оширадиган органлар (Ўзбе-кистон Республикаси Президенти ҳузуридаги судьяларни лавозимга тавсия қилиш ва танлаш Олий малака комиссияси; Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузуридаги суд қарорларини ижро этиш, судлар фаолиятини моддий-техник ва молиявий жиҳатдан таъминлаш д епартаменти); - прокуратура; Жиноятларни фош этиш ва тергов қилишга жалб қилин-ган органлар (суриштирув ва дастлабки тергов органлари); - нотариал фаолиятни амалга оширувчи органлар (нота-риат ва бошқалар); - адвокатура. Суриштирув органларини ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар қаторига киритиш тў¦рисидаги масала юзасидан турли хил фикрлар мавжуд. Ушбу органларни нг ҳуқуқни муҳофаза қилиш вазифаларидан бирини бажарганлигини инобатга олиб, уларни ҳам ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган-лар қаторига киритиш бир жиҳатдан тў¦ри бўлар микан ? Ми-сол учун, олис сафарда бўлган кема капитани учун суришти-рув вазифаси асосий бўлиб ҳисобланмайди. Бироқ, кема аъзо-ларидан бири жиноят содир этса, у жиноят ишини қўз¦атади, шунингдек, далилларни аниқлаш ва тўплаш юзасидан кечик-тириб бўлмайдиган тергов ҳаракатларини амалга ошириши шарт. Ушбу вазифани қуйидаги органлар: ҳарбий қисмлар-нинг командирлари, жазони ижро этиш тизимини бо шқ ариш органларининг бошлиқлари, давлат ён¦ин назорати органлари ва давлат божхона

хизматининг мансабдор шахслари учун ҳам асосий вазифа деб бўлмайди. Бу органларнинг ҳуқуқий мақомини ва ваколатларини тартибга солувчи қарорлар ва бошқа ҳуқуқий ҳужжатлар билан танишиб чиқадиган бўлсак, унда ушбу органларда бошқа турли хил ваколатлар мавжуд-лиги ҳақида фикр юритиш мумкин. Улар томонидан бажари-ладиган ҳуқуқни муҳофаза қилиш соҳасидаги вазифаларнинг бир тури асосий бўлиб ҳисобланмайди. Бундан ташқари, бажарилиши шарт бўлган вазифалари ҳам мавжуд. Шунинг учун уларни ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар таркибига тўли қ киритиш тў¦рисида бир қанча қарама-қаршиликлар мавжуд. Ушбу туркумдаги органлар ва мансабдор шахслар ора-сида фақат ички ишлар органларини ҳуқуқни муҳофаза қи-лиш органлари қаторига тўли қ киритиш мумкин. Чунки уларнинг асосий вазифаси - бу жиноят ва бошқа ҳуқуқбузар-ликларни фош этиш, тергов қилиш ҳамда уларга қарши ку-раш ҳисобланади. Фақат улар кўпинча жиноятлар ва маъму-рий ҳуқуқбузарликлар билан бо¦лиқ фаолият юритадилар. Сўнгги йилларда суд органларини нг ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларидан бири эканлиги ҳақида бир қатор қара-ма-қарши фикрлар мавжуд. Масалан, В.М. Савицкийнинг фикрига кўра, «Совет док-тринаси ва амалиётида жиноятлар ва бошқа ҳуқуқбузарлик-ларга қарши курашнинг синоними сифатида ҳуқуқни қ ў ри қ- лаш фаолиятини эътироф этган. Агар судни ҳуқуқни муҳо-фаза қилиш органларидан бири деб ҳисоблайдиган бўлсак, бунда суднинг вазифаси бўлиб, прокуратура, суриштирув ва дастлабки тергов органлари билан биргаликда жиноятларга қарши кураш фаолиятини юритиши тушунилади». 13 [13] Муал-лиф ўзининг мулоҳазаларида «ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар» фанининг бундай номланишини инкор этиб, бунинг ўрнига «Суд ҳокимиятини ташкил этиш» деб номлаш мум-кинлигини таклиф этади. 13

Ушбу мулоҳазалардан шуни таъкидлаш мумкинки, суд ҳокимияти - бу ҳокимиятнинг бўлиниш тамойилига асослан-ган ҳуқуқий давлатни қуришга интилишни ўзида акс этти-рувчи янги сиёсий ва ҳуқуқий ¦оя ҳисобланади. Одил судлов-ни амалга оширишда суд органлари прокуратура ва ижро этувчи органлардан (адлия, ички ишлар ва бошқалар) муста-қилдирлар. Чунки суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлардан мустақил ҳолда фаолият юритади. Шунинг учун ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар қаторига у ёки бу органни киритиш дегани, бу уларни мустақил ҳолда бўлишини ва бошқа туркумдаги органларга бўйсунишдан озод бўлганлигини англатмайди. Мисол учун, ҳуқуқни муҳо-фаза қилувчи органларга адлия органларини киритиш мум-кин бўлса ҳам, улар ички ишлар органлари ёки прокуратура органларидан мустақил фаолият юритадилар. Айрим муал-лифларнинг фикрига асосан, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ор- ганлар қаторига суд органларини киритмаслик мутлақо но-тў¦ридир. Чунки улар бир сўз билан айтганда, ҳуқуқни қ ў- ри қ лаш фаолияти билан шу¦улланадилар. Давлат ҳокимия-тининг бошқа тармоқларига нисбатан суд органи суд ҳоки-миятини ўзида ифода этадиган ва ҳуқуқни қўриқлай олади- ган орган бўлиб ҳисобланган ва ҳозирги кунда ҳам шундай. Шунинг учун ҳам суд давлат ҳокимиятининг бошқа тармоқ-лари ичида ҳуқуқни қўриқлаш юзасидан ўзига хос мақомга эга. Бундай тавсиф барча ҳуқуқшунос ва олимлар томонидан маъқулланган. 14 [14] Инсонлар ўзининг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш мақсади да судга мурожаат этадилар. Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинларини суд орқали ҳимоя қилиш ¦ояси - инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро битимларда ва Ўзбекистон Рес-публикаси Конституциясининг 44-моддасида белгиланган: «Ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ¦айри қ онуний хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади». 14

Судларни ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар сафидан чиқариш ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг моҳиятини тушуниш билан бо¦лиқдир. Ҳу қуқни муҳофаза қилиш фао-лияти - фақат судлар томонидан амалга ошириладиган юри-дик воситалар ёрдамида ҳуқуқни қўриқлаш соҳасидаги фао-лият ҳисобланади. Бундан ташқари, жиноятчиликка қарши кураш воситаси бўлиб, судлар томонидан қўлланиладиган жиноий жазо чоралари (озодликдан маҳрум қилиш, ў лим жазоси) ҳисобланади. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг доираси ва тизимини ўрганиш жараёнида Олий Мажлиснинг инсон ҳу-қуқлари бўйича вакил (Омбудсман)ни эътиборга олиш лозим. Ўзбекистон Республикасининг 1997 йил 24 апрелда қабул қилинган «Олий Мажлис инсон ҳуқуқлари бўйича вакили - Омбудсман тў¦рисида»ги қонунига биноан инсон ҳуқуқлари бўйича вакил - мансабдор шахс бўлиб, унга Ўзбекистон Рес-публикасида қуйидаги органлар: а) давлат органлари; б) фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари; в) корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар; г) жамоат бирлашмалари; д) мансабдор шахслар томонидан инсон ҳуқуқлари тў¦-рисидаги амалдаги қонун ҳужжатларига риоя этилишининг самарадорлиги устидан парламент назоратини амалга оши-ради. Ушбу қонунда белгиланишича, Ўзбекистон Республика-сининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакиллик институти инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг мавжуд шакллари ва воситаларини тўлдиради. Вакил Ўзбекистон Республикасининг Инсон ҳуқуқлари тў¦рисидаги қонун ҳужжатларини такомиллаштириш ва уларни халқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқлаштиришга, халқаро ҳамкорликни ривожлантиришга хизмат қилади, фу-қароларнинг инсон ҳуқуқлари соҳасидаги ижтимоий онгини оширишга кўмаклашади (1-модда).

Шуни таъкидлаш жоизки, инсон ҳуқуқлари бўйича вакил юқорида қайд этилган органлар томонидан инсон ҳуқуқлари тў¦рисидаги қонунчиликнинг самарали бажарили-шини назорат қилиб боради. Лекин фаолият юзасидан тегиш-ли органлар томонидан амалга ошириладиган умумий назо-ратни амалга оширмайди. Инсон ҳуқуқлари бўйича вакил - Ўзбекистон Республикаси фуқаролари ва Ўзбекистон Респуб-ликаси ҳудудида бўлган чет эл фуқаролари, ҳамда фуқаро-лиги бўлмаган шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, қонуний манфаатлари бузилиш ҳолатлари юзасидан тегишли ташки-лотлар ва мансабдор шахсларнинг ҳаракат ёки ҳаракатсиз-ликлари устидан шикоятларни кў риб чиқади, шунингдек, ўзининг тергов ҳаракатларини олиб бориш каби ҳуқуқларга эга. Шу билан бирга, инсон ҳуқуқлари бўйича вакил инсон ёки бир гуруҳ шахсларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари бузилиши юзасидан уларнинг розилиги асосида учинчи шахсларнинг, ҳамда жамоат бирлашмалари-нинг шикоятларини кў риб чиқиш учун қабул қилади. Вакил суд ваколатига тегишли бўлган масалаларни кў риб чиқмайди. У ўз ҳолича ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятини амалга ошира олмайди. Агар аризачи ўзининг ҳуқуқ ва эркинлик-ларини ҳимоя қилишда бошқа воситалардан фойдаланган бўлсада, лекин қабул қилинган қарорлардан қ они қ иш ҳосил қилмай шикоят қилса, бундай шикоятларни вакил томонидан кў риб чиқиш - унинг асосий вазифаси бўлиб ҳисобланади. Вакил шикоятларни кў риб чиқиш жараёнида шунингдек, ўз ташаббуси билан текшириш ўтказиш жараёнида фуқаро-ларнинг ҳуқуқ, эркинликлари ва қонуний манфаатлари бузи-лиш ҳолатлари юзасидан қуйидаги ҳуқуқларга эга: 1) текшириш ўтказиш жараёнида аниқланиши лозим бўлган ҳолатлар юзасидан ташкилотлар ва мансабдор шахс-ларни нг биргаликда иштирок этиш ларини таъминлаш ; 2) аниқланиши лозим бўлган ҳолатлар юзасидан текши-риш ўтказиш учун ташкилотлар ва мансабдор шахсларнинг вакилларини таклиф этиш;

3) ташкилотлар ва мансабдор шахсларга ҳеч қандай тўсиқларсиз ташриф буюриш; 4) ташкилотлар ва мансабдор шахслардан тегишли маълумотлар ҳамда ҳужжатларни талаб қилиш ва олиш; 5) мансабдор шахслардан тушунтиришлар олиш; 6) аниқланиши лозим бўлган масалалар бўйича ташки-лотлар ва мутахассисларга хулосаларни тайёрлаш масъулия-тини юклаш; 7) инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний ман-фаатларига таъсир этувчи масалалар бўйича ташкилотлар ва мансабдор шахслар томонидан ўтказиладиган текширувларда ишт и рок этиш; 8) ушлаб турилган ёки қамоқ қ а олинган шахслар билан учрашувлар ўтказиш; 9) инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини бузувчи ҳаракат-ларни амалга оширган шахслар устидан уларни жавобгар-ликка тортиш ҳақида тегишли органларга илтимосномалар билан мурожаат этиш. Шикоят бўйича тергов тугаганидан сўнг вакил томонидан тегишли органларга юбориладиган хулоса фуқароларнинг ҳуқуқларини бузиш ҳолатларини ҳуқуқий ҳимоя қилувчи муҳим восита бўлиб ҳисобланади. Вакилнинг хулосаси ўзи-нинг ҳуқуқий моҳиятига кўра, тавсия этувчи характерга эга. «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар» фанининг тушунчаси ва мазмуни Фан ёки ўқув курсининг предметини аниқлаш, илмий билимлар мазмунини ташкил этувчи билиш жараёнининг чегараларини аниқлаш, ушбу илмий тармоқ мазмунини ўрганиш билан бо¦лиқ. Авваламбор шуни таъкидлаш жоизки, мазкур ўқув фани ҳуқуқий тармоқлардан бири ҳисобланади. Масалан, конститу-циявий ҳуқуқ, жиноят ҳуқуқи, фуқаролик ҳуқуқи ва бошқа ҳуқуқ соҳалари ҳуқуқий тармоқ

сифатида эътироф этилади, лекин мазкур фанни ҳуқуқий тармоқ сифатида эътироф этиб бўлмайди. Чунки бу фан ҳуқуқнинг бошқа ўзига хос тармоқ- лари таркибидан ташкил топган ихтисослашган ўқув курси бўлиб ҳисобланади. Бироқ «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш орган-лар» фани давлат ва ҳуқуқ соҳасидаги барча тадқиқотчилар учун ўта фойдали ва муҳим аҳамият касб этади. Мазкур ўқув фани мураккаб ва мукаммал характерга эгадир. «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар и » фани предме-тининг мазмуни ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятини амал-га оширувчи давлат органлари , шунингдек, мазкур фаолият - да иштирок этиш учун жалб этилган айрим нодавлат ташки - лотлар тў¦рисидаги маълумотларни ўз ичига олади. Уларнинг орасида нафақат ҳуқуқни муҳофаза қилиш тў¦рисидаги маъ-лумотлар, балки унинг аниқ йўналишлари (вазифалари) тў¦-рисида, шунингдек, маълум бир органлар ёки ташкилотларни тузиш ҳақида, уларнинг тузилиши, ўзаро алоқадорлиги ва бир-бирига бо¦лиқлиги, уларнинг асосий ваколатлари ва вазифалари ҳамда бутун давлат механизми тў¦рисидаги ва бир-бири билан ўзаро муносабатлари ҳақидаги маълумотлар марказий ўрин эгаллайди. Шу билан бирга тегишли органлар ходимларини тайинлаш ва тавсия этиш тартиби , шунингдек, уларни жавобгарликка тортиш асослари ва тартибига жуда катта эътибор берилади. «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар и » фани – ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг асосий йўналишларини, уларни ташкил этиш ҳамда ҳуқуқни муҳофаза қилиш фао-лиятини амалга оширадиган давлат органларининг тизимини ўрганувчи юридик фан ҳисобланади. Ушбу тизимга кирувчи давлат ташкилотлари ва жамоат бирлашмалари амалга оши-радиган фаолияти юзасидан бир қатор мақсадларни кўзлай-ди. Бу мақсадлар қуйидагилардан иборат: 1. 1. Қонун устуворлиги ва ҳуқуқ-тартиботни таъминлаш; 2. 2. Ижтимоий адолатни таъминлаш; 3. 3. Фуқаровий тинчлик ва осойишталикни таъминлаш;

4. 4. Жиноятлар ва ҳуқуқбузарликларга қарши кураш олиб боришни таъминлаш; 5. 5. Фуқароларда ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни тарбиялаш ва шакллантиришни таъминлаш. Юқорида санаб ўтилган умумий мақсадларни ўз олдига қўйган давлат ташкилотларига: 1. 1. Суд 2. 2. Прокуратура 3. 3. Адлия 4. 4. Жиноят ишларини тергов қилувчи органлар 5. 5. Нотариат каби ташкилотлар киради. Ўзининг моҳиятига кўра Ўзбекистон Республикаси фу-қаролари, чет эл фуқаролари, фуқаролиги бўлмаган шахслар, корхоналар, ташкилотлар, муассасаларга юридик ёрдам кўр - сатувчи адвокатура – ҳуқуқий институти ҳам юқорида қайд этилган мақсадларга эришиш учун фаолият юритади. Юқорида қайд этилган ташкилотлар ва муассасалар дав-латнинг умумий қонунчилигига риоя қилиш билан бирга ўзи-нинг ички қонунларига ҳам бўйсунадилар. Улар мақсадларига эришиш учун аниқ вазифаларни амалга оширадилар. Шу билан бирга улар давлат билан жамиятнинг ҳуқуқни муҳофа-за қилиш ва ҳуқуқни қўриқлаш фаолиятларида ўзига хос ўринни эгаллайди. Мазкур фаннинг мақсади – ҳуқуқшунос талабаларга ҳуқуқни қўллаш ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш механизми, шунингдек, уларни амалга оширувчи ташкилотлар ҳақида маълумотлар беришдан иборат. «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари» фанида ушбу фаолият билан бо¦лиқ бўлган таш-килий муносабатларни тартибга солувчи қонун ва бошқа ҳуқуқий ҳужжатлар ўрганилади. «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари» фанининг пред-мети хорижий мамлакатларнинг суд ва прокуратура орган-ларининг тамойилларини, вазифаларини, тузилишини белги-ловчи ҳуқуқий нормаларни, шунингдек,

ҳар бир мамлакат-нинг умумий қонунчилигида юзага келадиган ўзига хос тари-хий шароитларини ва сабабларини ўрганади. «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари» фанининг мазму-ни қуйидаги бўлимлардан иборат: 1) Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари фанининг асосий тушунчаси, предмети ва хусусиятлари, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари тў¦рисида қонунчилик бўлими; 2) Ўзбекистон Республикаси суд ҳокимияти, шунингдек, суд тизимини ташкил этиш, суд корпусини шакллантириш, Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, Ўзбекистон Республикаси Олий суди ва умумий юрисдикциядаги судлар, Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди; 3) Одил судлов ва унинг асосий тамойиллари; 4) Судлар фаолиятини ташкилий ва моддий-техник жиҳатдан таъминлаш фаолияти; 5) Прокуратура ва прокурор назорати; 6) Жиноятларни фош этиш ва тергов қилишни амалга оширувчи органлар; 7) Юридик хизмат кўрсатувчи органлар, уларни ташкил этиш ва уларнинг вазифалари; 8) Хорижий мамлакатларнинг суд, прокуратура ва бошқа ҳуқуқ - тартиботни таъминловчи органлар. Охирги йилларда «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари» фани мазмуни ва тизими юзасидан бир қанча изланишлар олиб борилмоқда. Росссия Федерациясида охирги йилларда нашр этилган айрим дарсликларда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар қаторига кирувчи ҳисоб палатаси, ФВВ (Фав қ улод-да вазиятлар вазирлиги), Меҳнат ва ижтимоий ривожланиш вазирлиги, Статистика, Стандартлаштириш, Метерология давлат қўмиталари ташкил этилган. 15 [15] 15

Шубҳасиз ушбу органлар давлат механизмида ў та му-ҳим аҳамият касб этади. Бўлажак ҳуқуқшунослар учун юқо-рида қайд этилган органларни ташкил этиш юзасидаги маса-лаларни ўрганиш керак, лекин «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар» фанида эмас. Балки Конституциявий ҳуқуқ, маъ- мурий ҳуқуқ, молия ҳуқуқи фанлари ушбу органларга кўп-ро қ эътибор беради. Бу эса бўлажак ҳуқуқшуносларга маз-кур органларни янада чуқурроқ ўрганиш учун имконият яратади. «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари» фанининг юридик фанлар тизимида тутган ўрни «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари» – юридик фан эмас, балки ўқув фани бўлиб , у талабаларга ҳуқуқни муҳо-фаза қилиш соҳасида бошлан¦ич билимларни беради, лекин ушбу билимлар бошқа ўқув фанлар и да аниқ ва кенгроқ бери-лади. «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар и » фани ўзининг предметига эга ва юридик фанлар тизимида ўзига хос ўринни эгаллайди. Шу билан бир вақтда бу фан бошқа юридик фанлар билан маълум бир муносабатда ва алоқададир. Авваламбор, б у ларнинг орасида давлат ва ҳуқуқни келиб чиқиши ва моҳиятини, уларнинг ҳаракатланиш механизмини ривожланишини ўрганувчи «давлат ва ҳуқуқ назарияси» фанини кўрсатиб ўтиш лозим. «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар» фани давлат ва ҳуқуқ назариясида белгиланган тушунчаларга яъни давлат, унинг функция ва вазифалари, механизми ҳамда ҳуқуқ, ҳуқуқ ижодкорлиги, ҳуқуқий норма, ҳуқуқни англаш, қонунийлик ва ҳоказоларга таянади. «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар и » фани «Давлат ва ҳуқуқ тарихи» юридик фани билан ҳам чамбарчас бо¦лиқдир. Суд, прокуратура, адлия, ички ишлар ва адвокатура орган-ларининг ташкил этилиши ва уларнинг фаолияти билан бо¦-лиқ масалаларни билиш учун тарихий ёндашиш керак. Шунингдек, аниқ ҳуқуқий жараёнларни статистикада эмас, балки тарихий ҳодисалар

манзарасида, тўпланган юридик тажрибалармизни хорижий мамлакатлар тажрибалари билан та ққ ослаш орқали ўрганиш лозим. Бундай маълумотларни ўрганиш ўзимизнинг ва хорижий тарихни билиш учун муҳим аҳамият касб этади. «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар и » фани «Конститу-циявий ҳуқуқ» фани билан бо ¦ ли қ лиги шундаки, унда ҳуқуқ-ни муҳофаза қилиш органларнинг барча давлат органлари тизимидаги ўрни ва роли ҳақида умумий тавсиф берилган. Бундан ташқари улар ўртасидаги ўзаро алоқаларнинг хусу-сиятлари ва тузилиши, ҳамда фаолияти билан бо¦лиқ бўлган конституциявий тамойиллари ва бошқа кўплаб масалалар ёритиб берилган. Юқорида кўрсатилган масалаларни кў риб чиқиш Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Қорақалпо-¦истон Республикаси Конституцияси ва бошқа қонунлар асосида амалга оширилади. «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар» фани «Маъмурий ҳуқуқ» фани билан бо¦лиқ. Бу фанда барча давлат бошқарув органларининг ваколати ва тизимига оид нормалар ўргани-лади. Ушбу бо¦лиқлик, авваламбор Ўзбекистон Республикаси Ички и шлар вазирлиги, Адлия вазирлиги ва унга бўйсунувчи ташкилотлар томонидан амалга ошириладиган вазифаларда кў ринади. «Маъмурий ҳуқуқ» фанида кўрсатилган органлар давлат бошқарувининг бутун тизими сифатида кў риб чиқи-лади. Шу билан бирга унда тегишли қилмишлар учун маъму-рий жавобгарликни қўллаш тў¦рисидаги асосий қоидалар ўрганилади. Мазкур фан «Жиноят ҳуқуқи» ва «Жиноят процессуал ҳуқуқи» фанлари билан ҳар томонлама алоқадор. Ушбу фан-лар инсон ва фуқароларнинг ҳаёти, со¦ли¦ига қарши жиноят-ларга , терроризм, иқтисодий ва бошқа жиноий ҳуқуқбузар-ликларга қарши кураш, шунингдек, жиноятларни фош этиш-нинг процессуал тартиби , жиноятни содир этган шахсларни жавобгарликка тортиш ва бундай шахсларга нисбатан ҳуқу-қий таъсир этиш чораларини қўллашга оид масалаларни ўзида ифодалайди.

Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар и ни ташкил этиш, улар томонидан бажариладиган фаолиятнинг мазмуни ва амалга ошириладиган аниқ ҳаракатларнинг тартиби (жараё-ни)га маълум миқдорда бо¦ли қ дир. Аксинча: ташкилий фао-лиятнинг мазмунига доир масалаларни ҳал қилишга, аниқ- ро ¦ и, прокурор билан терговчи, прокурор билан суд ҳамда айбланувчининг ҳимоячиси – адвокати билан терговчи ўр-тасидаги ўзаро муносабатлар қандай бўлиши ва амалда қандай бўлаётганига бо¦лиқ. «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар и » фани «Солиқ ҳуқуқи» билан ҳам маълум алоқада бўлиб, хусусан, ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятида ўз-ўзини бошқариш субъект-лари, яъни солиқ органлари билан алоқадордир. Улар солиқ соҳасига оид ҳуқуқбузарликларни фош этади ва бартараф этади. Бундан ташқари улар солиқ ва йи ¦ имларни нг ўз вақ-тида тўланишини таъминлайди, шунингдек, солиқ ва йи ¦ им-ларни тўлашдан бўйин товлаган юридик ва жисмоний шахс-ларни аниқлаб, уларни жавобгарликка тортадилар. «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар и » ўқув фани сифа-тида «Фуқаролик процесси» фани билан ҳам чамбарчас бо¦-лиқ. Бу фан ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларидан бири бўлган судларнинг фаолияти билан бевосита алоқада, лекин бу судлар мулкий ва айрим номулкий низоли ишларни – фуқаролик ишларини кў риб чиқади ва ҳал қилади. Бундан ташқари юридик олийгоҳларнинг юқори босқич и -да таълим олаётган талабаларга «Прокурор назорати» фани ҳам ў тилмоқда. Бу фан – «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш орган-лар и » фанининг маълум бир мавзуси бўлмиш прокуратура ва унинг органларига бо¦лиқ қўшимча маълумотлар беради. Уш -бу маълумотлар прокуратурани ташкил этиш асослари ҳақи-да маълум тушунчаларни кенгайтириб беради, яъни проку-рор назорати ва прокуратура фаолиятининг бошқа йўналиш-ларини амалга ошириш мазмуни, шакли ва услублари ҳақи-да дир . Шундай қилиб, «Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган-лари» фани бошқа ҳуқуқий тармоқлар ва юридик фанлар билан алоқадорлиги тў¦рисидаги масалани кўриб чиқишни якунлаш мумкин.

Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари тў¦рисидаги қонунчилик «Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органл а ри» ихтисослиги кўп-гина давлат ва нодавлат муассасалари ҳамда масъул вазифа-ни бажараётган мансабдор шахсларга тегишлидир. Бундай фаолият қонун билан тартибга солиниши лозим. Бундай талабни қ ў йишдан мақсад, ушбу муассасалар ҳамда ташки- лотлар ўзларининг фаолиятлари натижасида инсонларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига тиклаб бўлмас даражада зарар етказиш эҳтимолини бартараф этишдир. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг ташкилий асослари ҳамда функцияларини ўрганиб чиқиш учун бир қанча норматив-ҳуқуқий актларни ўрганиш зарур бўлади, ваҳоланки уларнинг аниқ миқдорини аниқлаш мушкул. Ҳу-қуқни муҳофаза қилиш органлари таянадиган ҳуқуқий база-ни одатда таснифлашга ёндашилади. Назарияда бундай ёнда-шишн и нг иккита асоси мавжуд. Улардан бири – қонун кучи-дан қатъи назар гуруҳланаётган актларнинг предметига (маз-мунига) қараб, иккинчиси – ҳуқуқий аҳамиятига қараб. Барча ҳуқуқий актларни уларнинг мазмунига қараб қуйидагича гуруҳларга бўлиш мумкин:   Умумий характердаги;   Одил судлов, суд ҳокимияти ва судлар тў¦рисидаги;   Судлар фаолиятини ташкилий таъминлаш ва уларни амалга оширувчи органл а р тў¦рисида;   Прокурор назорати ва прокуратура органлари тў¦ри-сида;   Жиноятчиликни аниқлаш ва тергов қилишни ташкил- лаштириш тў¦рисида; Юридик ёрдамни ташкиллаштириш тў¦рисида.

Предметига кўра норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қуйида-гича классификация қилинади. Умумий характердаги актлар: 1992 йил 8 дек а брда қабул қилинган Ўзбекистон Респуб-ликаси Конституцияси. «Ўзбекистон Республикаси Конституциясига қўшимча ва ўзгартиришлар киритиш тў¦рисида»ги 24 апрел 2003 йил қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси қонуни. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қонун-чилик палатаси тў¦рисида»ги 12.12.2002й. Ўзбекистон Рес-публикаси қонуни. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати тў¦-рисида»ги 12.12.2002й. Ўзбекистон Республикаси Конститу-циявий қонуни. Халқаро ҳужжатлар: 1) Инсон ҳуқуқлари Умумжа ҳ он декларацияси 10 декабр 1948 йил (30.09.1991 йил қўшилган); 2) Фуқаро лик ва си ё сий ҳуқуқлар тў¦рисидаги халқаро Пакт 10 декабр 1966йил (31.08.95 йил қўшилган); 3) Фуқаролик ва си ё сий ҳуқуқлар тў¦рисидаги халқаро Пактга қўшимча баённома 10 д е кабр 1966йил (31.08.95 йил қўшилган, 28.12.95да кучга кирган); 4) Хорижий арбитраж қарорларини тан олиш ва ижро этиш тў¦рисида Конвенция 10 июль 1958 йил (ЎзР Олий Мажлисининг №184- I сонли қарори билан 22.12.95да ратифи-кация қилинган); 5) МДҲнинг инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликлари тў¦рисидаги Конвенцияси 26.05.95йил; 6) Ҳуқуқий ёрдам ва ф уқаролик, оила ҳамда жино ят ишлари бўйича ҳуқуқий муносабатлар тў¦рисидаги Минск Конвецияси 22.01.93йил (28. 03. 97да ўзгартирилган). Одил судлов, суд ҳокимияти ва судлар тў¦рисидаги актлар:

1) Ўзбекистон Республикасининг «Судлар тў¦рисида»ги қонуни. 2 сентябрь 1993 йил (янги таҳрири 14 декабр 2000йил, №162- II ); 2) «Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди тў¦-рисида»ги қонун. 30.08.95йил (ЎзР «447- II -сонли қонунининг VII бўлимига асосан 13.12.2002да ўзгартирилган); 3) Ўзбекистон Республикасининг «Фуқароларнинг ҳуқуқ-лари ва эркинликларини бузадиган хатти-ҳаракатлар ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тў¦рисида»ги қонуни. 30.08.1995йил, №108- I ; 4) «Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий судини ташкил этиш тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони ПФ-2421. 23.09.1999йил; 5) «Су д ьяларни танлаш ва лавозимларига тавсия этиш бўйича Олий малака комиссияси тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони ПФ-2599. 04.05. 2000йил; 6) «Ўзбекистон Республикасида суд тизимини такомил-лаштириш тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Президен-тининг Фармони. ПФ-2421. 23.09.99йил; 7) «Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Судьяларни танлаш ва лавозимига тавсия этиш бўйича Олий малака комиссияси тў¦рисида» Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони ПФ-2943. 24.09.2001йил; 8) Ўзбекистон Республикасида судлар фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори. №383. 22.09. 2001йил; 9) «Судьяларнинг малака ҳ айъатлари тў¦рисидаги Ни-зом». (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қарори билан тасдиқланган. №323- II . 07.12.2001йил). 10) Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Судьяларни танлаш ва лавозимига тавсия этиш бўйича Олий малака комиссияси Низоми.

(Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонига илова. ПФ-2943. 24.09.2001); 11) Судьяларнинг малака даражалари тў¦рисида Низом. (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қарори билан тасдиқланган. №164- II . 14.12.2000йил); 12) Суд ходимларининг мансаб даражалари тў¦рисида Низом. (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қарори билан тасдиқланган. №164- II . 14.12.2000йил); 13) «Суд ҳокимияти тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республи-каси Олий суди Пленуми ва Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг қарори. №1/60. 20.12.96 йил; 14) «Суд қарорлари тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республи-каси Олий суди Пленуми қарори. №13. 17.04.98йил (14.06. 2002йил ўзгартирилган). Халқаро ҳужжатлар: 15) Фуқаро лик ва си ё сий ҳуқуқлар тў¦рисидаги халқаро Пактга қўшимча баённома 10 д е кабр 1966йил (31.08.95 йил қўшилган, 28.12.95да кучга кирган); 16) Ирқий камситишларнинг ҳар қандай кў ринишларини йўқ қилиш тў¦рисидаги халқаро Конвенция. 21.12.65йил (қўшилган 31.08.95йил); 17) Қийноқ ва шафқатсиз, инсонийликка зид ёки қадр-қимматни камситувчи муносабат ва жазолашнинг турларига қарши Конвенция 10.12.84 й. (қўшилган муддати 31.08.95 йил. 18) БМТ Бош Ассамблеяси резолюцияси билан ма ъ қул-ланган суд ҳокимияти мустақиллигининг ас о сий принцип-лари. 13.12.85йил (30.05.97йилда қўшилган); Судлар фаолиятини ташкилий таъминлаш ва уларни амалга оширувчи органл а р тў¦рисида актлар: 1) Ўзбекистон Республикасининг «Судлар тў¦рисида»ги қонуни. 2 сентябрь 1993 йил (янги таҳрири 14 декабр 2000й, №162- II ); ( Ўзбекистон Республикаси Қонунининг V бўлими № 320- II , 07.12.2001., № 568- iI ,

12.12.2003, Ўзбекистон Респуб-ликаси Олий Мажлис Ахборотномаси, 1993, № 10, 367 б. Ўзбе-кистон Республикаси Олий суд Ахборотномаси, 1995, № 9. 193м ; 1996, № 2 56-м), Ўзбекистон Республикаси Конститу-циявий суди тў¦рисидаги қонун. 30 август, 1995, №568- I (Ўзбекистон Республикаси қонуни VII бўлим №447- II , 13.12. 2002). 2) «Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди тў¦-рисида»ги қонун. 30.08.95йил (ЎзР «447- II -сонли қонунининг VII бўлимига асосан 13.12.2002да Ўзбекистон Республикаси қонуни VII бўлим 30.08.2003 й. ўзгартирилган); 3) «Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикасининг қону-ни. №258- II . 29.08.2001йил; 4) «Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий судини ташкил этиш тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони ПФ-2421. 23.09.1999йил; 5) «Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузури-даги суд қарорларини ижро этиш ва судлар фаолиятини молиявий ҳамда моддий- техник таъминлаш д еп а ртамент и тў¦рисид а »ги Низоми. (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг №383-с о нли қарорига №1-илова. 22.09. 2002й , № 197 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори 13 бандига илова 30.04.2003 ); 6) «Ҳарбий судлар фаолиятини ташкиллаштириш тў¦ри-сида»ги Низом. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қарори билан 14.12.2000йилда тасдиқланган. №164- II ; 7) «Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги тў¦ри-сида»ги Низом. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкама-си қарори билан 27 . 08 . 2003 й . № 370 . (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси № 528 қарори нинг 2 бандига илова 21.11.2003 ; Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси №2 8 қарори нинг 40 бандига илова 17.01.2004 ); Прокурор назорати ва прокуратура органлари тў¦ри-сида:

1) Ўзбекистон Республикасининг «Прокуратура тў¦риси-да»ги қонуни. 9 декабрь 1992йил. (29.08.2001 йилда янги таҳ - рирда қабул қилинган ЎзР Олий совети Ахборотномаси №257- II , 1993., №1 , 29-м, № 6, 266-м; Ўзбекистон Республика - си Олий Мажлис Ахборотномаси № 9, 145-м, 1997., № 2, 56-м; № 9, 241-м; 1999., № 9, 299-м; Ўзбекистон Республикаси қонуни 5 бўлим № 482- II , 25.04.2003); 2) «Давлат солиқ хизмати тў¦рисида»ги қонун и . 9декабрь 1992йил (янги таҳрирда 29.08. 2001йил); 3) Ўзбекистон Республикаси прокуратура ходимларининг мансаб даражалари тў¦рисидаги Низом. Ўзбекистон Респуб-ликаси Олий Кенгашининг қарори билан тасдиқланган. №748- XII (20.08.1999йил ўзгартирилган); 4) Ўзбекистон Республикаси прокуратура органлари ходимларини ра¦батлантириш ва интизомий жавобгарлиги тў¦рисидаги Низом. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қарори билан 30. 08. 1996йил тасдиқланган. №281- I ; 5) Ўзбекистон Республикаси прокуратураси ҳузуридаги солиқ ва валютага оид жиноятларга қарши курашиш Депар-таменти тў¦рисидаги Низом. Ўзбекистон Республикаси Ва-зирлар Маҳкамасининг №291-қарорига №5-илова 06.07. 2001йил №291. (28.11.2002йилда ўзгартирилган №415); 6) Ўзбекистон Республикаси прокуратураси ҳузуридаги солиқ ва валютага оид жиноятларга қарши курашиш депар-таментида хизматни ўташ тў¦рисидаги Низом. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг №291-қарорига №6-илова 06.07.2001йил №291. Ўзбекистон Республикаси Вазир-лар Маҳкамаси томонидан №415. 28.11.2002. ўзгартирилган. 7) Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни амалга оширишга қаратилган қонунлар ижросини таъминлашга оид қўшимча чора-тадбирлар тў¦рисидаги Ўзбекистон Республикаси Пре-зидентининг Фармони 11.03.2004 й. №3406. Жиноятчиликни ани қ лаш ва тергов қилишни ташкил-лаштириш тў¦рисида:

1) Ўзбекистон Республикасининг «Прокуратура тў¦риси-да»ги қонуни. 9 декабрь 1992йил. (29.08.2001 йилда янги таҳрирда қабул қилинган); Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис 1996 й., №9, 145-м ; 1997 й., 2, 56-м; №9, 241-м; 1999 й., №9, 229-м; Ўзбекистон Республикаси қонуни 5 бўлимига мувофиқ №482- II . 25.04.2003 й. ўзгартирилган. 2) Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодекси. 22.09.1994йил қабул қилинган. 1 апрель 1995йил амалга кири-тилган; 3) «Давлат солиқ хизмати тў¦рисида»ги қонун. 9.12. 1992йил (янги таҳрирда 29.08.2001йил); 4) «Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмита-сини та шк ил қилиш тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Президетининг Фармони ПФ- 1815. 8.07.1997йил; 5) «Ўзбекистон Республикаси давлат чегараси тў¦риси-да»ги қонун. 29.08.1997йил (1.05.1998йилда ўзгартирилган); 6) «Давлат божхона хизмати т ў¦ рисида»ги қонун. 20.08. 1999 йил; «Ўзбекистон Республикаси божхона органларида хиз-матни ў таш тў¦рисидаги вақтинчалик Низомни тасдиқлаш тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкама-сининг қарори. 04.04.1998йил; 7) «Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси фаолиятини ташкиллаштириш тў¦рисида»ги Ўзбекистон Рес-публикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори №37 4 . 30.07. 1997йил (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 07.08.1997йилдаги №392-сонли, 16.04.1998йилдаги №161-сон-ли, 01.05.2002йилдаги №150-сонли, 16.10.2003 йилдаги №446- сонли, 19.11.2003 йилдаги №520-сонли, 25.12.2003 йилдаги №567-сонли қарорлари билан ўзгартирилган); 8) «Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона органла-рининг интизомий Уставини тасди қ лаш тў¦рисида»ги Ўзбе-кистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори. №135. 27.03.1998; 9) «Ўзбекистон Республикаси Ички и шлар вазирлиги тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкама-сининг қарори №270.

25.10.91йил (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг №602- сонли, қарори билан 14.12. 1994йилда ўзгартирилган); 10) «Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси фаолиятини ташкиллаштириш тў¦рисида»ги Ўзбекистон Рес-публикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори №14. 12.01. 1998йил (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг №427-сонли қарори билан 14.09.1999йилда 9- банди, №180-сонли қарори билан 05.05.2000 йилда 3-банди, №446-сонли қарорига 1-илова 3-банд 16.10.2003, №520-сонли қарорига 2-илова 9-банд 19.11.2003 йилда ўзгартирилган); 11) «Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси тў¦рисида»ги Низом. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан тасдиқланган №374. 30.08. 1997йил; 12) Ўзбекистон Республикаси Божхона кодекси. 26.12. 1997йил; 13) Ўзбекистон Республикаси прокуратураси ҳузуридаги солиқ ва валютага оид жиноятларга қарши курашиш Депар-таменти тў¦рисидаги Низом. Ўзбекистон Республикаси Ва-зирлар Маҳкамасининг №291-қарорига №5-илова 06.07. 2001йил №291. (28.11.2002йилда ўзгартирилган №415); 1 4 ) «Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси ҳузуридаги эксперт Кенгаши тў¦рисида»ги Низом. Ўзбекис-тон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг №14 қарорига №8-илова. 12.01.1998йил (05.05.2000йилда ўзгартириш кири-тилган); 1 5 ) Ўзбекистон Республикаси Миллий Хавфсизлик Хиз-мати Низоми. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкама-сининг қарори билан тасдиқланган №278. 2.11. 1991йил. 1 6 ) Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси тў¦рисидаги Низом. Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 5 майдаги қарорига №1 қўшимча (ЎзР Вазирлар Маҳкамаси-нинг 01.03.2001 йил қабул қилинган №103 қарорига 15 банд, 06.07.2001 йил №291 қарорига №7 банд, 17.02.2004 йил №74 қарорига 4-банд).

Юридик ёрдамни ташкиллаштириш тў¦рисида: 1) «Адвокатура тў¦рисида»ги қ онун. 27.12.1996йил (15.12. 2000 йилда ўзгартирилган; Ўзбекистон Республикаси қонуни 17 бўлим №175- II , XVIII бўлим №482- II , 25.04.2003, XII бўлим №568- II , 12.12.2003га мувофи қ). 2) Адвокатлик фаолиятининг кафолатлари ва адвокат-ларнинг ижтимоий ҳимояси тў¦рисида»ги қонун №721- I . 25.12. 1998йил; 3) «Нотариат тў¦рисида»ги қонун. 26.12.1996йил; (Ўзбе-кистон Республикаси Олий Мажлис, 1997., №2, 42-м; ўзгар-тирилган. Ўзбекистон Республикаси қонунининг 1 бўлим 16 банди, №175- II . 15.12.2000, XVII бўлим №482- II . 25.04.2003. Ўзбекистон Республикаси қонуни Х бўлим №168- II . 12.12.2003); 4) Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигининг мар-казий аппарати таркибида «Иқтисодий ислоҳотлар бўйича қонун ва норматив ҳужжатларнинг лойиҳаларини тайёрлаш ва ҳуқуқий экспертизадан ўтказиш бошқармасини ташкил қилиш тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 24.01.1994 йил қарори. 5)«Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги фаолия-тини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори. 27.11. 2003й. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси № 528 қарорининг 40-банди; №28. 17.01.2004. 6) «Адвокатлик бюро, ҳайъат, фирмаларни рўйхатга олиш ва фуқароларга адвокатлик фаолияти билан шу¦ул-ланиш лицензиясини бериш тартиби тў¦рисида»ги Ўзбекис-тон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 13.03.1997 йил №139 сонли қарори билан тасдиқланган Низом (Ушбу Низом- га Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 30.04.2003 йил №197 сонли, 05.11.2003 йил №485 сонли қарори билан ўзгартириш киритилган) 7 ) Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал Кодек-си. 22.09.1994йил қабул қилиниб, 1.04.1995 йилда амалга кири-тилган; 8 ) Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик процессуал Ко-декси. 30.08.1997йил;

9) Ўзбекистон Республикаси хўжалик процессуал кодек-си Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси №479- I қарори билан 30.08.1997. киритилган. (Ўзбекистон Республикаси қонуни №621- I , 01.05.1998, №621- I , Ўзбекистон Республикаси қонуни билан 14.12.2000, Ўзбекистон Республикаси қонуни билан 30.08.2002. №405- II , Ўзбекистон Республикаси қонуни билан 30.08.2003да ўзгартирилган); Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари тў¦рисидаги ҳуқу-қий-меъёрий актларни юридик кучига қараб таснифлаш амалдаги қонунчиликда белгиланган тартибда амалга ошири-лади. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари тў¦рисидаги меъё-рий ҳужжатлар ҳам бошқа ҳуқуқий ҳужжатлар каби аниқ иерархик шаклга эга. Ўзбекистон Республикасининг «Норматив-ҳуқуқий ҳуж-жатлар тў¦рисида»ги 14 декабрь 2000йилги (5-модда) Қону-нига асосан ҳуқуқий- меъёрий ҳужжатларнинг юридик кучига қараб қуйидагича иерархияси белгиланган: 1) Ўзбекистон Республикаси Конституцияси; 2) Ўзбекистон Республикаси қонунлари; 3) Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қарорлари; 4) Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонлари; 5) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қарор-лари; 6) Вазирликлар, давлат қўмиталари ва бошқа муассаса-ларнинг норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари; 7) Маҳаллий давлат ҳокимияти вакиллик органларининг қарорлари. Қорақалпо¦истон Республикасининг ҳуқуқий-меъёрий актларин и нг турлари ҳамда уларга қ ў йиладиган талаблар Қорақалпо¦истон Республикаси қонунчилиги билан тартибга солинади. Кў риниб турибдики, у ёки бу актларнинг қандай ўринда туриши ушбу актни қабул қилган органга қараб белгиланади. «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тў¦рисида»ги қонун Ўзбекистон Республикаси Конституциясини олий юридик кучга эга бўлган ҳужжат деб

тан олган. Чунки унда жамият ва давлат ҳаётининг асосий масалалари тартибга солинган. Ўзбекистон Республикасининг Ко н ституцияси нинг «ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари»нинг ихтисослиги бўйича учун Конституциянинг «фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркин-ликлари ва мажбуриятлари» деб номланган иккинчи бўлими, «Ўзбекистон Республикаси суд ҳокимияти» деб номланган XXII боби ҳамда «Прокуратура» деб номланган XXIV боб-лари муҳим ўринни эгаллаб, раҳбарий аҳамият касб этади. Конституциянинг иккинчи бўлимида фуқароларинг қонун олдида тенглиги, ҳар бир фуқарони шахсий, турар-жой дахлсизлик ҳуқуқига эга эканлиги, телефон сўзлашувлари ва хат ёзишмаларн и нг сири, айбсизлик презумцияси ва бошқа-лар белгиланган. Конституциянинг 19-моддасида шундай дейилган: «Фуқаролар н инг Конституция ва бо шқ а қонунлар да мустаҳкамла б қўйилган ҳуқуқ ва эркинликлари дахлсиздир , улардан суд қарорисиз маҳрум этишга ёки уларни чеклаб қўйишга ҳеч ким ҳақли эмас ». Худди шу бўлимда «Ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш кафолатланади», - дейилган (44-модда). Юқорида келтирил-ган нормалар ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари фаолия-тининг асосини ташкил этади. Ушбу иерархияда халқаро ҳуқуқдаги ва Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартно-малардаги нормалар ва принциплар маълум бир қизиқишни уй ¦ отади. Ўзбекистон Республикаси халқаро шартномалари-нинг энг юқори ўрнини қуйидаги асослар орқали талқин этишимиз мумкин. Ўзбекистон Республикасининг «Норматив- ҳ у қ у қ ий ҳуж-жатлар тў¦рисида»ги қонуни фақатгина миллий қонунчилик масалаларини тартибга солади, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси эса бу йўналишда ҳеч қандай ҳолатни ўзида белгиламайди, лекин «Ўзбекистон халқи, ...халқаро ҳуқуқ-нинг умумэътироф этган нормаларини тан олган ҳолда» Преамбуласи бундан мустасно. Бундан хулоса қилиш мум-кинки, Ўзбекистон Республикаси томонидан тузилган халқаро шартномалар билан миллий

қонунчилигимиз ўртасида муам-мо ту¦илганда, халқаро нормалар устун туради. Бундай фикрга Ўзбекистон Республикасининг бир қанча қонунларини шарҳлаш орқали келиш мумкин. Ўзбекистон Республикаси- нинг 22 декабрь 1995 йилда 16 [16] қабул қилинган «Халқаро шарт-номалар тў¦рисида»ги қонунида «Ўзбекистон Республикаси томонидан тузилган халқаро шартномаларга халқаро ҳуқуқ нормаларига асосан Ўзбекистон Республикаси қатъий равиш-да амал қилади», - дейилган. Бу масала Ўзбекистон Республикасининг халқаро шарт-номалари тобора кўпайиб бораётган даврда борган сари му-ҳим аҳамият касб этмоқда, шу жумладан, судлар ва бошқа ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар фаолиятини ташкиллаш-тириш ҳам. Энг аввало уларнинг ичида: Фуқаро лик ва сиёсий ҳуқуқлар тў¦рисидаги халқаро Пакт 16 декабрь 1966 йил 17 [17] (31.08.95 йил қўшилган), Фуқаро лик ва си ё сий ҳуқуқлар тў¦-рисидаги халқаро Пактга қ ўшимча протокол 16 декабрь 1966 йил 18 [18] (31.08.95 йил қўшилган)лар ажралиб туради. Ўзбе-кистон Республикасини нг ушбу халқаро ҳужжатларга қўши-лиши Ўзбекистон Республикаси фуқароларига халқаро ор-ганларнинг юрисдикциясини тадбиқ этилиши ва фуқароларни белгиланган тартиб-қоидаларга риоя қилишини англатади. Шу н дай қилиб Ўзбекистон Республикасининг ҳар қандай фуқароси БМТнинг инсон ҳуқуқлари бўйича Қўмитасига халқаро Пактда кўрсатилган фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлари бузилганлиги ҳақида ёзма равишда мурожаат қилиши мум- кин, агар ҳуқуқни ҳимоя қилишнинг ички имкониятлари тугаган бўлса. Бундан ташқари МДҲ доирасида ҳам қуйи-дагича келишув мавжуд: Фуқаролик, оила ва жиноий ҳуқу-қий муносабатлар ва ҳуқуқий ёрдам тў¦рисидаги Минск Кон-вецияси 22.01.93йил (Ўзбекистон Республикаси Олий кенгаши қарори билан 6.05.1993да ратификация қилинган, 28.03.97да ўзгартирилган). 16 17 18

Халқаро шартномалар: 1) Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон декларацияси 10 де-кабрь 1948 йил (30.09.1991 йил қўшилган); 2) Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тў¦рисидаги халқаро Пакт 10 декабрь 1966 йил (31.08.95 йил қўшилган); 3) Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тў¦рисидаги халқаро Пактга қўшимча баённома 10 декабр 1966 йил (31.08.95 йил қўшилган, 28. 12. 95йилда кучга кирган); 4) Халқаро арбитраж қарорларини тан олиш ва ижро қилиш тў¦рисида Конвенция 10 июль 1958 йил (ЎзР Олий Мажлисининг №184- I сонли қарори билан 22.12.95 йилда ратификация қилинган); 5) МДҲнинг инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликлари тў¦рисидаги Конвенцияси 26.05.95йил; 6) Фуқаролик, оила ва жиноий ҳуқуқий муносабатлар ва ҳуқуқий ёрдам тў¦рисидаги Минск Конвецияси 22.01.93йил (28.03.97да ўзгартирилган). Иерархик тузилманинг кейинги ўринларида қонунлар ўрин олган. Ўзбекистон Республикаси қонунлари Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан ёки референдум йўли билан қабул қилиниб, ижтимоий муносабатларнинг му-ҳим тармоқларини тартибга солади. Бу даражадаги ҳужжат-ларда қонунийлик ва ҳуқуқий тартиботни таъминлаш, фуқа- роларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қи-лиш билан бо¦лиқ масъулиятли вазифалар ишониб топши-рилган ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари фаолияти билан бо¦лиқ муҳим масалалар ҳал қилинади. Улар қабул қилган қарорлар мавқеи қонун мавқеи билан мустаҳкамланган бўлади. Бу улар ўз фаолиятларини лозим даражада амалга оширишлари учун кафолатлардан биридир. Ушбу қонунлар гуруҳига: 1) Ўзбекистон Республикасининг «Судлар тў¦рисида»ги қонуни. 2 сентябрь 1993 йил (янги таҳрири 14 декабр 2000 йил, №162- II ); (Ўзбекистон Республикаси қонуни V бўлим. № 3 20- II . 07.12.2001, № 568 - II . 12.12.2003.

2) «Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди тў¦-рисида»ги қонун. 30.08.95йил (ЎзР «447- II -сонли қонунининг VII бўлимига асосан 13.12.2002да ўзгартирилган; Ўзбекистон Республикаси қонуни VII бўлим. 30.08.2003) ; 3) Ўзбекистон Республикасининг «Прокуратура тў¦ри-сида»ги қонуни. 9 декабрь 1992йил. (29.08.2001 йилда янги таҳрирда қабул қилинган; Ўзбекистон Республикаси қонуни XVII бўлим. №482- II . 25.04.2003, XI бўлим. №568- II . 12.12.2003); 4) «Давлат солиқ хизмати тў¦рисида»ги қонун. 9.12. 1992йил (янги таҳрирда 29.08.2001йил;) 5) «Ўзбекистон Республикаси давлат чегаралари тў¦ри-сида»ги қонун №820- I . 20.08.1999 йил; 6) Ўзбекистон Республикасининг «Адвокатура тў¦риси-да»ги қонуни. 27.12.1996йил; (Ўзбекистон Республикаси қону-ни I бўлим. 17 банди. №175- II . 25.04.2003, Ўзбекистон Респуб-ликаси қонуни XII бўлим. №568- II . 12.12.2003) 7) Адвокатлик фаолиятининг кафолатлари ва адвокат-ларнинг ижтимоий ҳимояси тў¦рисида»ги қонун №721- I . 25.12. 1998йил; 8) Ўзбекистон Республикасининг «Нотариат тў¦рисида»ги қонуни. 26.12.1996йил; (Ўзбекистон Республикаси Олий Маж-лис, 1997 №2. 42-м; ўзгартирилган. Ўзбекистон Республикаси қонуни I бўлим 16 банди. №175- II , 15.12.2000., Ўзбекистон Республикаси қонуни XVII бўлим №182- II . 25.04.2003, Ўзбе-кистон Республикаси қонуни №568- II . 12.12.2003); 9) Ўзбекистон Республикасининг «Фуқароларнинг ҳуқуқ-лари ва эркинликларини бузадиган хатти-ҳаракатлар ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тў¦рисида»ги қонуни. 30. 08. 1995йил, №108- I ; 10) Ўзбекистон Республикасининг «Давлат божхона хиз-мати тў¦рисида»ги қонуни №472- I . 29.08.1997йил (1.05. 1998йилда ўзгартирилган); 11) Ўзбекистон Республикасининг «Суд ва бошқа орган-ларнинг ҳужжатларини ижро этиш тў¦рисида»ги қонуни №258- II . 29.08.2001йил;

12) «Жиноий жазоларнинг либерализация қилиш муноса-бати билан Ўзбекистон Республикаси Жиноят, жиноят про-цессуал ва маъмурий ҳуқуқбузарлик тў¦рисида»ги қонунлар-га 29.09.2001 йил №254- II -сонли ўзгартириш киритиш. 13)Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал Кодек-си. 22.09.1994йилда қабул қилинган ҳамда 1.04.1995йилда куч-га кирган; 14) Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик процессуал Кодекси. 30.08.1997йил; 15) Ўзбекистон Республикаси хўжалик процессуал Ко-декси. 30.08.1997йил. (Ўзбекистон Республикаси қонуни № 479. 30.08.1997йилда ўзгартирилган. №621- I . 01.05.1998, Ўзбекистон Республикаси қонуни №163- II . 14.12.2000, Ўзбекистон Респуб-ликаси қонуни №405- II . 30.08.2002, Ўзбекистон Республикаси қонуни №535- II . 30.08.2003). Иерархик гуруҳлардан бири ҳисобланмиш Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қарорлари Ўзбекистон Респуб-ликаси қонунларига асосланган ҳолда ҳамда уларни ижро этиш мақсадида қабул қилинганлигини таъкидлаб ўтиш лозим. Масалан, Олий Мажлис томонидан суд ва прокуратура органлари фаолиятини ташкиллаштириш соҳасида муҳим аҳамият касб этадиган низомлар тасдиқланган. Уларга: 1) «Судьяларнинг малака ҳайъатлари тў¦рисида»ги Ни-зом. (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қарори билан тасдиқланган. №323- I . 07.12.2001йил); 2) «Судьяларнинг малака даражалари тў¦рисида» Низом. (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қарори билан тасдиқланган. №164- II . 14.12.2000йил); 3) «Суд ходимларининг мансаб даражалари тў¦риси - да» ги Низом. (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қарори билан тасдиқланган. №164- II . 14.12.2000йил; Ўзбекис - тон Республикаси қ онуни XXVII бўлим № 568- II . 12.12.2003) ;

4) «Ҳарбий судлар фаолиятини ташкиллаштириш тў¦ри-сида»ги Низом. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қарори билан 14.12.2000йилда тасдиқланган. №164- II ; 5) Ўзбекистон Республикаси прокуратура ходимларининг мансаб даражалари тў¦рисидаги Низом. Ўзбекистон Респуб-ликаси Олий Кенгашининг қарори билан тасдиқланган. №748- XII (20.08.1999йил ўзгартирилган); 6) «Ўзбекистон Республикаси прокуратура органлари ходимларини ра¦батлантириш ва уларнинг интизомий жавоб-гарлиги тў¦рисида»ги Низом. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қарори билан 30.08.1996йил тасдиқланган. №282- I . Ҳуқуқий актлар иерархиясининг кейинги устунида Ўзбе-кистон Республикаси Президенти Фармонлари ўрин эгал-лайди. Ушбу а кт лар мазмунини Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва бо шқ а қонунлар белгилайди. Фармонлар орқали қандайдир орган ёки унинг бир бў¦инини ташкил этиш ёки унга у ёки бу вазифани юклаш ёхуд олиб ташлаш билан бо¦лиқ масалалар тасдиқланади. Мисол қилиб қуйида-гиларни келтиришимиз мумкин: 1) «Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий судини ташкил этиш тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони ПФ-2421. 23.09.1999йил; 2) «Су д ьяларни танлаш ва лавозимларига тавсия этиш бўйича Олий малака комиссияси тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони № УП-2943. 24.09. 2001йил; 3) «Ўзбекистон Республикасининг суд тизимини тако-миллаштириш тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Пре-зидентининг Фармони. ПФ-2682. 14. 08. 00йил; 4 ) «Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Судьяларни танлаш ва лавозимига тавсия этиш бўйича Олий малака комиссияси

тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони ПФ-2943. 24.09.2001йил; 5 ) «Ўзбекистон Республикаси Президенти қошидаги судьялик мансабига танлаш ва тавсия қилиш олий квалифи-кация комиссияси тў¦рисида»ги Низом («Ўзбекистон Респуб-ликаси Президенти Фармонига илова 24.09.2001йил №УП-2943. 6) «Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси-ни та шк ил қилиш тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони ПФ-1815. 8.07.1997йил. 7) «Қишлоқ хўжалигини ислоҳ қилишга доир қонунларни ижросини таъминлашга оид чора-тадбирлар тў¦рисида»ги «Ўзбекистон Республикаси Президентининг 11.03.2004 йил №3406 Фармони. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари билан бо¦лиқ ҳуқу - қий-меъёрий актлар иерархик «пирамидаси»нинг қуйиро қ по¦онасида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қарорлари туради. Ушбу қарорлар Конституцияга, қонун - ларга, Президент Фармонларига қарама-қарши бўлиши мум - кин эмас. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси фақатгина ваколати доирасидаги масалаларни ҳал қилади, яъни у одатда қонунлар ва Президент фармонларини аниқ - лаштиради ва тўлдиради. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан ҳуқуқни муҳофаза қилиш орг а нлари - нинг низомлари тасдиқланиши мумкин. Масалан уларга: 1) «Ўзбекистон Республикаси божхона органларида хиз-матни ў таш ҳақидаги вақтинчалик Низомни тасдиқлаш тў¦-рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси-нинг №146 қарори. 04.04.1998йил; 2) «Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси фаолиятини ташкил этиш масалалари тў¦рисида»ги Ўзбекис-тон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори №374. 30. 07. 1997йил (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси-нинг 07.08.1997йилдаги №392-сонли, 16.04.1998йилдаги №161-сонли, 01.05.2002йилдаги №150-сонли қарорлари

билан ўзгар-тирилган; Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси №1. 1 б анди . №446 қарори 16.10.2003, Ўзбекистон Республи - каси Вазирлар Маҳкамаси №2. 8 банди, №520, 19.11.2003, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси №27. 2 банди. №567. 25.12.2003); 3) «Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси фаолиятини ташкил этиш масалалари тў¦рисида»ги Ўзбекис-тон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори №14. 12.01.1998йил (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкама-сининг №427-сонли қарори билан 14.09.1999 йилда 9- банди, №180-с о нли қарори билан 05.05.2000 йилда 2-банди ўзгар-тирилган; Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси №1. 3 б анди . №446 қарори 16.10.2003, Ўзбекистон Республи - каси Вазирлар Маҳкамаси №2. 9 банди, №520, 19.11.2003); 4) «Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона орган-ларининг интизомий уставини тасди қ лаш тў¦рисида»ги Ўзбе-кистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори. №135. 27.03.1998; 5) «Судлар фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори №383. 22.09.2001йил; 6) «Ўзбекистон Республикаси миллий хавфсизлик хиз-мати тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳ-камаси қарори №278. 2.11.1991йил; 7) «Ўзбекистон Республикаси Ички и шлар вазирлиги тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкама-сининг қарори. 25.10.91йил (Ўзбекистон Республикаси Вазир - лар Маҳкамасининг №602-сонли қарори билан 14.12. 1994 йилда ўзгартирилган); 8) «Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги фаолия-тини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тў¦рисида»ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори. 27.08.2003 йил;

9 ) «Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси тў¦рисида»ги Низом. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан тасдиқланган №374. 30.08. 1997йил; 10 ) Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузури-даги суд қарорларини ижро этиш, судлар фаолиятини мод-дий-техника жи ҳ атидан ва молиявий таъминлаш д епар-таменти тў¦рисида Низом (Ўзбекистон Республикаси Вазир-лар Маҳкамасининг №383-сонли қарорига №1-илова. 22.09. 2001йил; Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси №197. 13 б анди . 30.04.2003); 11 ) Ўзбекистон Республикаси прокуратураси ҳузурида-ги солиқ ва валютага оид жиноятларга қарши курашиш д епартаменти тў¦рисидаги Низом. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг №291-қарорига №5- илова 06.07. 2001 йил №291. (28.11.2002 йилда ўзгартирилган №415); 12 ) Ўзбекистон Республикаси прокуратураси ҳузуридаги солиқ ва валютага оид жиноятларга қарши курашиш д епар-таментида хизматни ў таш тў¦рисидаги Низом. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг №291-қарорига №6-илова 06.07. 2001йил №291; 13 ) «Ўзбекистон Республикаси Давлат с о ли қ қўмитаси тў¦рисида»ги Низом. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг №180-сонли қарорига №1-илова. 5.05.2000йил (01.03.2001 йилда ҳамда 06.07.2001 йилда ўзгартириш кири-тилган); 14 ) «Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси ҳузуридаги эксперт Кенгаши тў¦рисида»ги Низом. Ўзбекис-тон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг №14 қарорига №8-илова. 12.01.1998йил (05.05. 2000йилда ўзгартириш кири-тилган); 15) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси №370 қарори билан 27.08.2003 йилда тасдиқланган . « Ўзбекис-тон Республикаси Адлия вазирлиги тў¦рисида » ги Низом ( Ўз - бекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси №1. 3 б анди . № 528 қарорининг 2 б анди, 21.11.2003, Ўзбекистон Республи - каси Вазирлар Маҳкамаси № 28 қарорининг 40 банди, 17.01.2004).

Ўзбекистон Республикаси Олий суди ҳамда Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди томонидан бериладиган шарҳлар ҳам катта роль ўйнайди. Ушбу тушунтиришлар те-гишли органлар пленумлари қарорлари кў ринишида бўлиб, улар тегишли масала бўйича қайси қонунчиликни тадбиқ этиш лозимлигини кў рсатиб ўтади. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қонунчиликни тадбиқ этиш масаласидаги тушунтиришлари судлар ҳамда ушбу тушунтириш берилган қонунчиликни тадбиқ этаётган бошқа органлар, муассасалар, ташкилотлар ва мансабдор шахслар учун мажбурийдир. Уларга: «Суд ҳокимияти тў¦рисида»ги Ўзбекистон Респуб- ликаси Олий суди Пленуми ва Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг 20 декабр 1996 йилги қа-рорини киритишимиз мумкин. 19 [19] 19

Похожие

Ўзбекистон Республикаси адлия вазирлиги органларининг ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятини ташкил этиш

Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузуридаги суд департаментининг ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятини ташкил этиш

Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона кўмитаси ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар тизимида

Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар органлари

Ўзбекистон Республикаси фуқаролик ҳуқуқи тушунчаси, предмети ва вазифалари