Воситачилик - Юриспруденция - Рефераты

Воситачилик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77 KB

Воситачилик Воситачилик асосида фаолият кўрсатиш ҳам тадбиркорликнинг бир туридир. Воситачилик муносабатпари муқадцам фақат воситачи дўконлар орқали олиб борилган бўлса, ҳозирги бозор муносабатлари шароитида воситачиликка кенг йўл очиб берилди ва у ҳар хил хизмат кўрсатиш соҳаларида тузилмоқда Бу муносабатда воситачи бўлиб тадбиркор фуқаролар, шунингдек, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи ташкилотлар (биржалар, воситачи савдо дўконлари) фаол қатнашиб хизмат кўрсатиб келмоқцалар. Воситачилик хизмати топшириқ берувчи (комитент) билан воситалик қилувчи тараф ўртасида тузилган шартномага мувофиқ кўрсатилади. Воситачилик шартномасининг тушунчаси Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексининг 832-моддасида берилган. Бу қонунда белгиланишича, «воситачилик шартномаси бўйича бир тараф (воситачи), иккинчи тараф (комитент)нинг топшириғи бўйича ўз номидан, бироқ комитент ҳисобидан бир ёки бир неча битимни ҳақ эвазига тузиш мажбуриятини олади...» Воситачилик шартномаси ҳуқуқий хизмат кўрсатишга мўлжалланган шартномалар жумласига киради Унинг ёрдамида вакилликка оид муомалалар, энг асосийси, савдо-воситачилик муомаласи бўйича вакиллик қилиш хизмати амалга оширилади. Бошқача сўз билан айтганда, у савдо воситачклиги муомалаларини расмийлаштиради[1]. Воситачилик шартномасидан ички ва ташқи савдо соҳаларида кенг фойдаланилади. Масалан: воситачи дўконларнинг ҳар хил истеъмол моллари,

енгил автомашиналар сотиш бўйича фуқаролар билан тузиладиган шартномалар; матлубот кооперацияларининг жамоа хўжаликлари билан тузадиган шартномалари; қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сотиш учун ижара корхоналари билан тузиладиган шартномалар шулар жумласидандир. Воситачиликнинг бу туридан ташқи савдо муомаласида ҳам фойдаланиш мумкин. Бунда республиканинг ташқи савдо ташкилотлари чет элдан бизнинг корхонелар учун келтирилган молларни харид қилиш бўйича воситачилик топшириқяарини бажарадилар. Воситачилик шартномасидан фақат ички ва ташқи савдо соҳаларида эмас, балки транспорт воситалари муомаласида, қимматбаҳо қоғозлар муомаласи соҳасида, банкларнинг мижозларга хизмат кўрсатиш фаолиятида ҳам кенг қўлланилади. Воситачилик шартномасининг биржа савдосида, яъни брокерлик идоралари ва брокерларнинг харвдорларга хизмат кўрсатишда воситачилик вазифасини бажариши унинг соҳада қўлланишидир. Савдо-воситачилик муомалалари кўпинча қўшимча хизмат кўрсатиш билан боғлиқ. Масалан: молларни сақлаб бериш, суғурта қилиш ва элтиб бериш каби хизматларнн ҳам воситачилик томонидан бажарилиши мумкин. Воситачилик шартномаси томанларининг ўзаро келишув асосида тузилади. Шартноманинг ижро этилиши маълум бир давргача давом этади. Шу сабабли у консенсуад, яъни тарафларнинг келишуви билан тузиладиган шартномалар гуруҳига киради. Воситачилик шартномаси - иштирокчиларга тенг ҳуқуқ ва бурчлар келтириб чиқарадиган икки томонлама битим. Воситачилик шартномасида, агар қонунда бошқа тартиб назардз тутилган бўлмаса, аниқ белгиланган пул маблағи ёки воситачи бажарган битим баҳосининг маълум бир фоизи миқдорида ҳ-ам белгиланади.

Воситачилик шартномаси ёзма шаклда тузилади 0а воситачининг комитент топшириги билан иш юритиш назарда тутилади. Сотиладиган мол-мулклар воситачидик шартномасининг эмас, балки воситачининг учинчи шахслар билан тузиладиган битимининг объекти ҳисобланади. Воситачилик шартномаси бўйича томонлар воситачи ва комитентдир. Бу шартномада фу^аролар ҳам, юридик шахслар ҳам иштирок этишлари мумкин. Қоида бўйича воситачи — юридик шахсбўлиб (воситачи дўкон, матлубот кооперацияси тизимидаги тайёрлов идораси, брокерлик идораси, банк ва б.) ҳисобланади. Муқаддам фуқаро воситачи сифатида бир марталик воситачилик шартномасада қағнашган бўлса, ҳозирги пайтда воситачи сифатида иш юритаётган фуқароларнинг фаолият доираси (биржада брокерлик, уй-жайларни сотиш ва алмаштириш бўйича маклерлик) кенгайиб бормоқца. Воситачилик шартномаси кўп жиҳатдан топшириқ шартномасига яқиндир. Уларнинг асосида вакиллик муносабатлари ётади яъни битим топшириқ берувчи манфаати ва унинг ҳисобига вакил томонвдан амалга оширилади. Шу билан бирга улар ўртасида мухим фарқ бор. Фарқлардан бири шундан иборатки, вакил топшириқ берувчи номидан фуқаролик муомалаларида қатнашади. У битим тузиш учун зарур бўлган ишончнома ёки ваколат берувчи биронта ҳужжатга асосан ҳаракат қилади. Воситачи вакилдан фарқ қилган ҳодца, доимо ўз номидан иш юритади. Шунинг учун ҳам битим тузишда ҳуқуқ ва мажбуриятлар комитетга эмас, воситачига нисбатан вужудга келади. Шундай экан, иш юзасидан келиб чиқадиган низоли масалаларни (масалан, мол жўнатилаётганида унинг муддати кечикканлиги ёки сифати етарли даражада бўлмаслиги оқибатидаги низоларни) шахсан воситачи ҳал этади. Воситачи томонидан учинчи шахс билан тузилган битим бўйича, гарчи битимда комитентнинг номи тилга олинган ё у битимни

бажариш бўйича учинчи шахс бияан бевосита муносабатларга киришгзн бўлса ҳам, воситачи ҳуқуқяарга эга бўлади ва змммасига мажбурият олади. Воситачилик шартномаси топшириқ шартномасидан мақсади ва вазифалари билан ҳам фарқ қилади. Воситачилик вазифаси фақат битим тузиш (одатда комитент мол-мулкларининг олди-сотдиси бўйича) бўлса, топшириқнинг объекти, асосан, турли "ҳуқуқий ҳаракатлар"бўлиши мумкин. Масалан, вакилнинг мажбурияти ва ҳуқуқлари битимлар билан боклиқ бўлмаган ҳолларда (жумладан, судда вакиллик қилиш) ҳам келиб чиқади. Шундай қилиб, воситачилик ҳуқуқий фаолиятларнинг фақат битим тузишга овд бўлган кичик бир қисмини ўз ичига олади. Ниҳоят, воситачилик шартномаси доимо ҳақ эвазига ҳам, шунингдек, текинга ҳам тузилиши мумкин. Топшириқ қонунда белгиланган махсус кўрсатма, бошқа ҳуқуқий ҳужжат ёки шартномада назарда тутилган ҳоллардагина ҳақ бараварига тузилади. Воситачилик шартномасининг мазмуни ва уйинг бажарилиши Воситачи тузилган шартномани бажаришда комитент номидан эмас, балки ўз номидан фаолият кўрсатади. Аммо воси^ачилик шартномаси бўйича: - воситачи ва комитент ўртасида; - воситачи ва учинчи шахслар ўртасида; - комитент ва учинчи шахслар ўртасида /муайян шароитларда/ ҳуқуқий муносабатлар келиб чиқади. Воситачи ўз зиммасига олган топшириқни топшириқ берувчининг кўрсатмаларига мувофиқ, воситачилик шартномасида бундай кўрсатмалар

бўлмаган) эса — иш муомаласи одатларига ёки одатда қўйиладиган талабларга мувофиқ топшириқ берувчи учун энг фойдали шяртлар асосида бажариши шарт. Агар воситачи битими комитент топшириқ берувчининиг кўрсатмасидан ҳам фойдалироқ шартлар асосида тузган бўлса, қўшимча фойда, башарти шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, тарафлар ўртасида тенг тақсимланади (ФКнинг 834-модда, 2-қисми). Бошқача айтганда, қўшимча фойда олиш одатда фақат воситачи фаолиятига эмас, балки топшириқ берувчининг сотиладиган ёки сотиб олинадиган молларга бўлган талаб ва таклифлар таъсирига ҳам боғлиқ. Шу билан бирга мол-мулк комитент билан келишилган нархдан арзон сотган воситачи мсга-мулкни келишилган нарҳца сотиш имконша эга бўлмаганлигини ва арзон нарҳца сотилмаганида яна ҳам кўпроқ зарар бўлишини исбот қилиб бўлмаса, орадаги фарқни комитентга тўлавди. Восигачи комитенгдан рухсат с^кши шарт бўлган ҳоллардау комитентнинг кўрсатмаларидан четга чиқишга комитентнинг розилигини олдиндан олиш имкониятига эга бўлмаганлшдаи ҳам исбот қилиши шарт (ФКнинг 837- модда, 2-қисми). Агар воситачи мол-мулкни комитент билан келишилгандан юқори нархда сотиб олган бўлса, бундай харидни қабул қилишни истамаган комитент воситачидан учинчи шахс билан битим тузилганлиги ҳақида билдириш олганидан кейин оқилона муддатда бу ҳақца воситачига маълум қилиши шарт. Акс ҳодца харид комитент томонидан қабул қилинган деб ҳисобланади. Бундай ҳолларда комитент тузилган шу битимдан бош тортиш ҳуқуқига эга бўлмайди, яъни унинг кўрсатмаларига тўла-тўкис амал қилинган хдгсобланади.

Шартноманк ижро этишда, жумладан, битим нархини белгилашга тааллуқли бўлганда ҳам воситачига комитент кўрсатмаларидан четга чиқишга рухсат этилади. Аммо шуни таъкидлаш лозимки, бу фақат комитент манфаатлари учун зарур бўлган ҳолларда ва унинг розилигини олиш имкони бўлмаган ёки оқшюна мудцатда увдан зарур кўрсатмаларни олиш мумкин бўлмаган ҳолларга тааллуқшадир. Лекин шундай шароитда ҳам у четга чиқиш ҳақида комитгнгни имконият бўлган заҳоти хабардор қилиши зарур. Акс ҳодца қонуннинг мазкур талаблари бузилганлиги оқибатида комигент кўрган зарар учун воситачи жавобгар ҳ^собланади. Учинчи шахс билан битим тузилганда, гарчи унда комитентнинг номи келтирилган ёки у учинчи шахс билан бевосита муомалага кирган бўлса ҳам, ^оситачи барча ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлади. Воситачи битимни бажариш билан боғлиқ мажбуриятларни бажариши учун барча ҳуқуқлардан фойдаланиши лозим. Воситачи учинчи шахс билан тузган битимни ўша шахс бажармаган тақцирда, воситачи бу ҳақца комитентга дарҳол хабар бериши, зарур далил-исботларни тўплаши ва улар билан комитентни таьминлаши, шунингдек комитентнинг талабига кўра бундай битимга оид бўлган ҳуқуқларни унга топшириши шарт. Воситачи учинчи шахс билан тузилган битим бажарилмагани учун комитент оццида жавобгар бўлмайди (ФКнинг 834-моддаси). Воситачи, битим бажарилиши учун эмас, балки комитент манфаатларини кўзлаган ҳолда учинчи шахс билан тузган битимларининг ҳақиқийлигага жавоб беради. Комитент молларига ҳақтўлаш ёки уларни жўнатиш бўйича учинчи шахсларга нисбатан қўйиладиган талаблар учун белгиланган даъво мудцати ўтган тақцирда, воситачи жавобгар ҳисобланади. Воситачи ушбу учинчи шахсни танлашда зарур эҳтиёткорлик қилмагани учун, масалан, бекор

қилинган ёки тўловга лаёқатсиз деб топилган юридик шахс билан битим тузганда ҳам, комитент олдида жавобгар бўлади. Шартномада делькредерлик (учинчи бир шахс кафолат бериш муомаласи) ҳақида шартлар мавжуд бўлган ҳолларда учинчи шахс томонидан битимнинг бажарилмаганлиги учун воситачи комитент билан тенг жавобгар бўлиши ҳам, қўшимча равишда (субсидиар) жавобгар бўлиши ҳам мумкин. Аммо юқорида келтирилган асос (битим бўйича талаблар ҳақиқийлиги, шахс танлашда эҳтиёткор бўлиш ёки воситачилик шартномасида делькредерлик ҳақидаги шартлар) мавжуд бўлса, воситачи ўзи тузган битимнинг учинчи шахс томонидан бажарилмагани учун жавоб бермайди. Комитентдан воситачига ўтган ёки воситачи комитент ҳисобидан сотиб олган ашёлари комитентнинг мулки бўлади (ФКнинг 838-модда, 1-қисми). Демак, уларни сақпаш, ташиш, тасодифан йўқолиши ёки шикастланиши хавф- хатарлари комитент зиммасида бўлади. Агар комитент шартнома шартига кўра хавф-хатарлар учун жавобгарликни воситачи ёки бошқа шахсга қўшимча ҳақ тўлаш эвазига юкласа, у жавобгарлиқцан озод бўлади. Шу билан бирга воситачи комитентнинг мол-мулкини сақиаш мажбуриятига ҳам эга бўлади. Фуқаролик Кодексининг 840-моддасига биноан «Воситачи ўз ихтиёридаги комитент мол-мулкининг йўқолишига, етишмаслигига ёки шикастланишига олиб келган ҳар қандай камчилик учун комитент олдида жавобгар бўлади», яъни комитент кўрган зарар учун воситачи айбдор ҳисобланади. Агар воситачи комигент юборган ёки воситачига комитент учун келган мол- мулкни қабул қилиб олаётганида бу мол-мулкни ташқаридан кўздан кечирганда сезиб қолиниши мумкин бўлган шикастланиш ёки етишмовчилик мавжуд бўлса, шунингдек комитентнинг воситачи қўлида турган мол- мулкига бирон-бир шахс зарьр келтирган тақцирда воситачи комитентнинг

хуқуқларини ҳимоя қилиш чораларини қўриши, зарур далил-исботларни тўплаши ва буларнинг барчаси ҳақида дарҳол комитентни хабардор қилиши шарт. Воситачи комитент мол-мулкни фақат унинг кўрсатмаси бўйича ва унинг ҳисобидан суғурталаши лозим. Мол-мулкларни бундай суғурталаш воситачи томонидан воситачилик шартномасида қайд этилган ёки иш муоматаси одатларида назарда тутилган ҳолларда жавобгар бўлади. Топшириқ бажарилгандан кейин воситачилик шартномаси бўйича олинган барча нарсалар комитентга топширилиши шарт. Комитент: воситачилик шартномаси бўйича ижро этилган ҳамма нарсани воситачидан қабул қилиши; ўзи учун воситачи томонидан сотиб олинган мол-мулкни кўздан кечириши ва ушбу мол-мулқца аниқланган камчиликлар тўғрисида дарҳол воситачини хабардор қилиши; воситачини воситачилик топшириғини бажариши юзасидан учинчи шахс олдида ўз зиммасига олган мажбуриятлардан озод қилиши шарт (ФКнинг 841-модцаси). Комитент шартномада белгиланган тартибда воситачига ҳақ тўлаши ва воситачи ишини учинчи шахс (делькредере) томонидан бажарилиши мажбуриятини олган ҳолларда эса қўшимча ҳақ ҳам тўлаши, воситачилик топшириғини бажариш юзасидан воситачи сарфлаган суммаларни ҳам унга тўлаши шарт. Ниҳоят, комитент мол-мулкни сақлашда воситачи томонидан етказилган зарардан бошқа барча харажатларни, яъни топшириқларни бажаришга кетган (транспорт харажатлари ёки суғурталаш) чиқимларни воситачига тўлаши шарт. Аммо қонун ёки шартномада бошқача тартиб белгилаб қўйилган бўлмаса, воситачи ўз ихтиёрида бўлган комитентнинг мол-мулкини сақлаш

юзасидан қилган харажатлари қопланишига ҳақли эмас (ФКнинг 842-модца, 2-қисми). Қонунда комитент топшириғини бажариш билан боғлиқ бўлган мукофот ва унга оид бошқа пулларни тўлашда воситачи учун қўшимча имтиёзлар белгиланган. Воситачи Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси 838- моддасининг 2-қисмида кўрсатилишича, воситачи ўз қўлида бўлган, комитентга ёки комитент кўрсатган шахсгатопширилиши керак бўлган ашёларни воситачилик шартномаси бўйича ўз талабларини таъминлаш учун ушлаб туришга ҳақли. Воситачи воситачилик шартномаси бўйича ўзига тегишли бўлган суммаларни комитент ҳисобидан ўзига тушган ҳамма суммалардан ушлаб қолишга ҳақли (ФКнинг 839-моддаси). Воситачилик шартномасининг бекор бўлиши Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексининг 845-моддасига мувофиқ воситачилик шартномаси қуйидаги сабабларга кўра бекор қилинади: - комитент шартномани бажаришдан бош тортганда; - воситачи шартномани бажаришдан бош тортганда; - воситачи вафот этганда, у муомалага лаёқатсиз, лаёқати чекланган, бедарак йўқолган ёки ночор деб топилганда. Комитент воситачига берган топшириғини истаган вақгда бекор қилиб, зоситачилик шартномасини бажаришдан бош тортиш ҳуқуқига эга. Бунда воситачининг топшириғи бекор қилиниши муносабати билан кўрган зарари умумий асосларда қопланади. Воситачилик шартномаси амал қилиш муддати

кўрсатилмаган ҳолда тузилган тақцирда комитент шартнома бекор қилиниши ҳақида, агар шартномада хабар қилишнинг узоқроқ муддати назарда тутилган бўлмаса, камида ўттиз кун олдин воситачини хабардор қилиши шарт. Бундай ҳолда комитент воситачига у шартнома бекор қилингунча тузган битимларга ҳақ тўлаши, шунингдек воситачи шартнома бекор бўлгунича қилган харажатларни тўлаши шарт. Топшириқ бекор қилинган тақцирда комитент воситачи ихтиёридаги ўз мол- мулкини восигачилик шартномасвда белгиланган муддатда, борди-ю, бундай мудцат белгиланмаган бўлса, дарҳоя тасарруф этиши шарт. Агар комитент бу мажбуриятни бажармаса, воситачи мол-мулкни комитент хд*собидан сақлаб қўйишга, топширишга ёки уни комитент учун иложи борича фойдали баҳода сотишга ҳақпи (ФКнинг 843-моддаси). Агар воситачилик шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, воситачи шартномани бажаришдан бош тортишга ҳақпи эмас. Шартнома амал қилиш мудцати кўрсатилмасдан тузилган ҳоллар бувдан мусгасно. Бундай ҳоцда воситачи комигенгга шартномани бекор қилиши ҳақида, агар хабар қилишнинг узоқрох мудцати шартномада назарда тутилган бўлмаса, камида ўттиз кун олдин хабар бериши керак (ФКнинг 877-моддаси). Воситачи топшириқни бажаришдан бош тортаётганлиги ҳақида хабардор қилинган комитент воситачинингтопшириқри бажаришдан бош тортаётганлиги ҳақида билдиришномаолган кундан эътиборан, агар шартномада бошқача муддат белгиланган бўлмаса, ўн беш кун ичида воситачи ихтиёридаги ўз мол-мулкини тасарруф этиши шарт. Воситачилик шартномасини бажаришдан бош тортган воситачи воситачилик ҳақини олиш ҳамда шартнома бекор бўлган пайтда ўзига тегишли бўладиган

харажатларни, шунингдек, шартнома бекор қилингунча ўзи тузган битимлар учун воситачилик ҳақини ундириб олишга ҳақли бўлади. Фуқаро вафот этган, муомалага лаёқатсиз, ёки лаёқати чекланган ёки бедарак йўқолгай-деб топилган ҳолларда ҳамда воситачи юридик шахс тугатилган тақцирда воситачилик шартномаси бекор қилинади. Восктачи юридик шахс қайта ташкил этилганида унинг воситачи сифатидан ҳуқуқ ва мажбуриятлари, башарти қайта ташкил этиш юз берганлиги ҳақидаги маълумотни олган кундан бошлаб ўттиз кун ичида комитент шартномани бекор қилганлиги ҳақида хабар бериш қонуний ворисларга ўтади. Комитент фуқаро вафот этган, у муомалага лаёқатсиз ёки лаёқати чекланган деб топилган тақцирда, шунингдек юридик шахс тугатилган тақцирда воситачи ўзига берилган топшириқни ксшитентнинг меросхўрларидан ёки ҳуқуқий ворислари (вакиллари)дан тегишли кўрсатмалар келгунча бажариб ту

Адабиётлар : 1. Каримов И. А. Барқарор тараққиётга эришиш — устувор вазифа, «Ишонч», 1998 йил 26 февраль. 2. Қяранг Абдусаломов М., Отахонов Ф. Контрактация шартномалари, тнлабнома ва даъво аризалари. Т, «Адолат», 1998, 30-31-6. 3. «Халқ сўзи», 1998 йил 23 апрель. 4. www.akadmvd.uz

Похожие

Воситачилик шартномаси

Топшириқ шартномаси. Воситачилик шартномаси. Мол-мулкни ишончли бошқариш

Жиноят кодекси нормаларининг нотўғри қўлланилганлигини текшириш

Ҳокимият бошқарув ва жамоат бирлашмалари органларининг жиноятларни квалификация қилиш масалалари

Kонфликтларни ҳал қилишнинг юридик усуллари