Узбекистон Республикаси Конституциявий хукуки нормалари тушунчаси, манбалари ва тизими - Юриспруденция - Рефераты

Узбекистон Республикаси Конституциявий хукуки нормалари тушунчаси, манбалари ва тизими

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

146 KB

Ўзбекистон Р еспубликаси Конституциявий ҳуқуқи нормалари тушунчаси, манб а лари ва тизими Режа 1-. Конституциявий - ҳуқуқий нормалар тушунчаси ва у лар нинг ўзига хос хусусиятлари 2-. Конституциявий-ҳуқуқий нормаларнинг тузилиши ва турлари 3-. Конституциявий -ҳуқуқий муносабатлар , уларнинг субъектлари , объектлари ва турлари 4-. Конституциявий ҳуқуқнинг манбалари 5-. Контитуциявий ҳуқуқнинг тизими

1-. Конституциявий-ҳуқуқий нормалар тушунчаси ва у лар нинг ўзига хос хусусиятлари Конституциявий ҳуқуқ ҳуқуқий тизимнинг муҳим соҳаси бўлиб ҳисобланади. Бу ҳуқуқ соҳасида умумий ҳуқуққа тегишли бўлган белгилар билан бир қаторда ушбу ҳуқуқ соҳасини бошқа ҳуқуқ соҳаларидан ажратиб турувчи ўзига хос хусусиятлар ҳам мавжуд. Конституциявий-ҳуқуқий нормалар деб, Конституциявий ҳуқуқнинг предметини ташкил қилувчи муайян ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий нормаларга айтилади ва улар барча нормаларга тегишли бўлган ўзига хос ҳусусиятларга эга бўлади. Бошқа ҳуқуқ нормалари сингари, улар ҳам давлат номидан чиқарилади, умуммажбурий қоидаларни ўрнатади, давлат томонидан ҳимоя қилинади, уларнинг бажарилиши таъминланади ва кафолатланади. Аммо конституциявий ҳуқуқ нормалари бошқа ҳуқуқ соҳалари нормалари дан фарқ қилувчи хусусиятларга эга бўли б, улар ўзларининг мақсад ва вазифалари билан ажралиб туради. Ҳуқуқ со ҳ алари бир-биридан ўзининг тартибга соли ш муносабатлари тури билан фарқланади. Конституциявий ҳуқуқ – давлат ҳ окимияти ташкил этилишини мустаҳкамловчи , жамиятнинг бугунги куни ва келажагини белгиловчи, жамият ва шахс муносабатларини тартибга солувчи инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ларини ҳамда давлатнинг маъмурий-ҳудудий тузулишини белгиловчи давлат органлари тизими ва улар фаолиятининг энг муҳим жиҳатларини мустаҳкамловчи ҳуқуқий нормалар йиғиндисидир. Бу таърифга мувофиқ қайси ҳуқуқий нормалар ўз мазмунига кўра конституциявий ҳуқуқ қ а тегишлими ёки тегишли эмас эканлигини аниқлаш мумкин. Агар ҳуқуқий норма Ўзбекистоннинг ижтимоий иқтисодий ва сиёсий тузумига, фуқароларнинг ҳуқуқий ҳолатига алоқадор бўлса, уларнинг асосий ҳуқуқлари ва эркинликларини белгилаб берса, демак бундай нормалар конституциявий ҳуқуқий нормалар бўлиб ҳисобланади.

Масалан , Ўзбекистон Р еспубликаси Олий Кенгаш ининг 1990 йил 20 июнда қабул қилинган “ М устақилли ги декларацияси” к онституциявий ҳуқуқий нормалар жумласига киради. Чунки унда Ўзбекистоннинг м устақил д емократик давлат эканлиги, мамлакат ҳудудининг ҳамма таркибий қисмларида ва барча барча ташқи муносабатларида танҳо ҳокимлиги, давлат ҳудуди чегараси дахлсиз ва бу ҳудуд халқ и нинг му ҳ окамасига қўйилмай туриб, ўзгартирилиши мумкин эмаслиги, республикада давлат ҳокимиятининг унинг ҳ удудидаги барча таркибий ва бўлинмас қисмлари устидан амалга оширилиши ва шу ҳудудларда яшайдиган аҳолига таа л луқли эканлиги мустаҳкамланган. Шунингдек , Декларацияда Ўзбекистон ўзининг тараққиёт йўлини, ўз номини белгилаши, давлат рамзлари-герб, байроқ, мадҳиясини ўзи таъсис этиши белгиланган. Агар ҳуқуқий нормада Ўзбекистоннинг давлат тузилиши мустаҳкамланса, Ўзбекистон таркибидаги Қорақалпоғистон Р еспубликасини нг ҳуқуқий мақоми белгила н са, бу нормалар ҳам к онституциявий ҳуқуқ нормаси ҳисобланади. Масалан , Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 17-боби Қорақалпоғистон Республикасининг ҳуқуқий ҳ олатини белгилаб берган. Унда, Қорақалпоғистон Республикасининг Ўзбекистон таркибига кириши, унинг суверентлиги Ўзбекистон Республикаси томонидан муҳофаза этилиши, Қорақалпоғистон Республикасининг ҳудуди ва чегаралари унинг розилигисиз ўзгартирилиши мумкин эмаслиги, маъмурий-ҳудудий масалаларни мустақил ҳал қилиши ҳамда Ўзбекистон таркибида н унинг халқининг розилиги билан ажралиб чиқиш ҳуқуқи, референдум асосида амалга оширилиши белгиланган. Шунингдек, Ўзбекистон таркибидаги Қорақалпоғистон Республикасининг ўзаро муносабатлари Конституция доирасида тузиладиган шартномалар ва битимлар орқали тартибга солиниши мустаҳкамланган. Мана шундай қоидаларнинг Конституцияда белгиланишини нг илмий таҳлили к онституциявий норма ҳисобланади ва фанда ўрганилади.

Агар ҳуқуқий норма Ўзбекистоннинг давлат органлари тизимини белгиласа, уларнинг ташкил этилиши ва фаолият принципларини мустаҳкамласа , давлат ҳокимиятининг олий ва маҳаллий органларининг тизимини, уларнинг ваколатларини белгилаб берса, демак, бундай нормалар ҳам конституциявий ҳуқуқ нормалари бўлиб ҳисобланади. Масалан , Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 76,77- моддалари г а кўра Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси олий давлат вакиллик органи бўлиб, қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга ошири ши белгиланган. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси икки палатадан - Қонунчилик палатаси (қуйи палата) ва Сенатдан (юқори палата) иборат. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ва Сенати ваколат муддати - беш йил. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ҳудудий сайлов округлари бўйича кўп партиявийлик асосида сайланадиган бир юз йигирма депутатдан иборат. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати ҳудудий вакиллик палатаси бўлиб, Сенат аъзоларидан (сенаторлардан) иборат. Конституциявий ҳуқуқ предметини ташкил этувчи ижтимоий муносабатлар, бошқа ҳуқуқ соҳалари томонидан тартибга солинадиган ҳуқуқий муносабатлардан ижтимоий, иқтисодий, сиёсий муносабатларни тартибга солиш қоидалари билан тубдан фарқ қилади. Биринчидан, Конституциявий ҳуқуқ нормалари бошқа ҳуқуқ соҳалари томонидан тартибга солинадиган барча ҳуқуқий муносабатларнинг ўзагини ташкил қилади . Ч унки айнан ўша ижтимоий- ҳуқуқ ий муносабатларида давлат ва жамиятни нг тузилиш асослари ётади. Иккинчидан , бу нормалар билан ўрнатилган муносабатларда халқ ҳокимиятчилигини амалга ошириш шакллари, яъни Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимияти хал қ манфаатларини кўзлаб, Конституция ҳамда унинг асосида қабул қилинган қонунлар ваколат бе р ган идоралар

томонидангина амалга оширилади, шунингдек, жамият ва давлат ҳаётининг энг муҳим масалалари халқ муҳокамасига тақдим этилади ҳамда умумий овозга (референдумга) қўйилади. Масалан , 1991 йилнинг 29 декабрдаги референдумда Ўзбекистон халқи мамлакатимиз давлат мустақиллигининг Олий Кенгаш томонидан тасдиқланганлигини бир овоздан маъқуллади . 2002 йил 27 январдаги референдум да эса, келгуси чақириқ Ўзбекистон Республикаси Парламентини икки палатали қилиб сайлаш ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг Конституциявий ваколат муддатини беш йилдан етти йиллик қилиб, ўзгартириш га оид масалалар умумхалқ мухокамасига тақдим этилиб, буни Ўзбекистон халқи бир овоздан қўллаб-қувватлади. Шунингдек, 2002 йил 27 январда ўтказилган референдум мамлакатимизнинг давлат қурилишида бир палатали парламент тизимидан икки палатали тизимга ўтиш лозимлигини белгилаб берди. Ўзбекистонда ижтимоий ҳаёт, сиёсий институтлар, мафкуралар ва фикрларнинг х илма-хиллиги асосида ривожланиб бормоқда, бу эса давлат бошқарувида демократик умуминсоний принципларига асосланганлигини билдиради. Бутун дунё тинчликсевар жамиятлари тан олган инсон ҳуқуқлари тамойиллари мамлакатимиз ҳаётида мустақилликка эришган кунларимиздан бошлаб амалда бўлди, унга кўра инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр- қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади. Давлат ўз фаолиятини инсон ва жамият фаровонлигини кўзлаб, ижтимоий адолат ва қонунийлик тамойиллари асосида амалга оширади. Давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқаролар Конституция ва қонунларга мувофиқ иш кўрадилар . 1 Масалан , Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 25- моддасида ҳар кимнинг эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқи мустаҳкамланган бўлиб, ҳеч ким қонунга асосланмаган ҳолда ҳ ибсга олиниши ёки қамоқда сақланиши 1 Ўзбекистон Республикаси Конституцияси Т .: ”Ўзбекистон” 2003, 5-бе т

мумкин эмас. Агар бу ҳ уқуқлар бузилса, Ўзбекистон Республикасининг бошқа қонунларида белгилаб қўйилган чоралар билан ҳимоя қилинади. Учинчидан , Конституциявий ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар давлат ва жамият тузилишини бир бутун организм сифатида ифодалайди. Масалан: Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари жамият ва давлат ишларини бошқаришда бевосита ҳамда ўз вакиллари орқали иштирок этиш ҳуқуқига эгадирлар. Бундай иштирок этиш ўзини-ўзи бошқариш , референдум лар ўтказиш ва давлат органларини демократик тарзда ташкил этиш йўли билан амалга оширилади. 2 Тўртинчидан , Конституциявий ҳуқуқ предметини ташкил этувчи ижтимоий муносабатлар иштирокчилари, яъни субъектлари махсус доирага эга бўлиб, улар қаторига Ўзбекистон халқи, Ўзбекистон давлати киради. Бу муносабатларнинг махсус ҳуқуқий шаклда мустаҳкамланиши Ўзбекистон Республика с и Конституция с и асосида тартибга солинган. Шундай қилиб, Конституциявий ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинадиган ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий муносабатлар, давлат ҳаётнинг барча жабҳаларини ўз ичига олади . Улар Ўзбекистон Республикасининг давлат ва жамият тузилиш асосларига, давлат ҳокимиятининг ташкил этилиш принциплари ва мақсадларига, шахс ва давлат ўртасидаги муносабатларига, халқ томонидан давлат ва ҳокимиятни амалга ошириш механизимига, давлат ва жамият ишларини бошқаришга алоқадор бўлади. 2 -§ . Конституциявий-ҳуқуқий нормаларнинг тузилиши ва турлари Ҳуқуқ соҳалари ў зларининг мазмунан турли-туманлигига карамасдан бир-бири билан узвий боғ лиқ дир. Шу билан бир қаторда ҳуқуқ соҳаларининг барчасига хос умумий ва бир-биридан фарқ килувчи алоҳида белгилари мавжуд. 2 Ўзбекистон Республикаси Конституцияси Т. : "Ўзбекистон", 2003, 8-бет

Ҳуқуқ соҳаларини чегаралашда унинг асосий мезон и бўлиб, энг аввало, уларнинг тартибга солиш предмети ётади, яъни ҳар бир ҳуқуқ соҳаси мазмунини ифодаловчи ижтимоий -иқтисодий ва сиёсий муносабатлардан иборат бўлади. Шу боис , конституциявий-ҳуқуқий муносабатлар конституциявий -ҳуқуқий нормалар билан тартибга солинади. К онституциявий -ҳуқуқий норма лар Конституция асосида давлат органлари ва фуқаролар, давлат ҳокимиятини амалга ошириш ва ташкил этиш жараёнида вужудга келадиган муносабатлар асосида ташкил топган жамият тузилиши, давлат тузилиши ижтимоий -иқтисодий ва сиёсий муносабатларни тартибга солади ва мустаҳкамлайди. Конституциявий-ҳуқуқий нормалар билан тартибга сол ин адиган ижтимоий -иқтисодий ва сиёсий муносабатлар ичида давлат суверенитетига доир муносабатлар муҳим (етакчи) аҳамиятга эга дир . Конституциявий- ҳуқуқий муносабатларни, конституциявий ҳуқуқ нормалари орқали тартибга соли ниши н и ижтимоий муносабатлар д а тадбиқ этилишини тушуниш учун к онституциявий ҳуқуқ фанининг предметини аниқ лаш ва уни бошқа ҳуқуқ тармо қ ларидан ажратиб олиш муҳим ўрин тутади. Ўзбекистон Республикаси конституциявий ҳуқуқи давлат ҳокимиятини амалга ошириш ва ташкил этиш жараёнида вужудга келадиган ҳуқуқий муносабатларни ҳам тартибга солади. Бу муносабатлар: биринчидан , чинакам демократия тамойилларга асосланган сайлов тизими орқали давлат ҳокимияти органларини шакллантириш жараёнида; иккинчидан , давлат ҳокимияти ва давлат бошқаруви, суд ва бошқа органлар фаолият лар и жараён лар ида пайдо бўлади. Давлат органлари ва унинг тузилмалари фаолият лар и давомида ў заро ҳ амда жамоат бирлашмалари ва фуқаролар билан муайян давлат ҳуқуқий муносабатларга киришади. Конституциявий ҳуқу қ нормалари эса ушбу органларнинг ташкил этилиши ва фаолиятининг асосий тамойилларини белгилайди ва бундай ижтимоий муносабатларни тартибга солади.

Конституциявий ҳу қ у қ нормаларининг асосий вазифаси Ў збекистон Республикаси давлат ва жамият ҳаётининг тузилиш асосларини белгилаш, х алқ ҳокимиятчилиги ва давлат суверенитетини амалга ошириш меҳанизмини мустаҳкамлашдир. Бунга мисол тариқасида 1991 йил 31 августда қабул қилинган “Ўзбекистон Республикасининг Давлат муста қ иллиги асослари тўғрисида”ги К онституциявий Қонунни келтириш кифоядир . Ўзбекистон тўла давлат ҳокимиятига эга, ўзининг миллий-давлат ва маъмурий-ҳудудий тузилишини, ҳокимият ва бошқарув идоралари тизимини мустақил белгилайди, Ўзбекистон Республикасида Конституция ва қонунлар устундир. Давлат идоралари тизими ҳокимиятни қонун чиқарувчи, ижроия ва суд ҳокимиятига ажратиш тартиби асосида қурилган, Давлат мустақи л л иг ининг моддий асоси унинг мулкидир. Республика ҳудудидаги ер, ер ости бойликлари, сув ва ўрмонлар, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси табиий ва бошқа ресурслар республиканинг моддий ва маънавий бойликлари, миллий бойлиги, мулки ҳисобланади. Ўзбекистон ўз пул бирлиги-миллий валютасини жорий этишга, ва бошқа чиқариладиган қимматли қоғозлар нинг ҳ ажмларини ўзи мустақил белгилашга ҳақли, у мустақил молия вий ва кредит сиёсатини амалга оширади, чет давлатлар билан дипломатик, консуллик, савдо алоқалари ва бошқа муносабатлар ни ўрнатади . Улар билан мухтор вакиллар айирбошлайди, халқаро шартномалар тузади, халқаро ташкилотларнинг аъзоси бўлиши мумкин. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон деклорациясига мувофиқ ҳолда унинг ҳудудида истиқомат килаётган ҳ ар бир инсон, Ўзбекистон Республикасининг ҳимоясида бўлади. Ўзбекистон Республикаси ўз тараққиёт йўлини , ўз номини аниқлайди, ў з давлат рамзларини-герби, байроғи, мадҳиясини таъсис этади, ўз давлат тилини белгилайди, деб мустаҳкамланган . Келтирилган бу нормалар к онституциявий ҳуқуқ нормалари бўлиб, мустақил республикамизнинг давлат суверенитетини нг асосини мустаҳкамлайди.

Қоида б ў йича ҳуқуқий норма одатда уч элементдан ташкил топган бўлади: г ипотеза, диспозиция, санкция. Бунда ҳуқуқий норма кимга бағишланган, кимларга қандай ҳуқуқлар ва мажбуриятлар берилганлиги сақланади, нормани тадбиқ этиш учун зарур шарт-шароитлар яратилади ва уларни бузганлик учун қандай жавобгарлик белгиланиши кўрсатилган бўлади. Лекин конституциявий-ҳуқуқий нормаларига хос бўлган хусусиятлар дан , яъни ваколат берувчи (диспозиция) мажбурият юкловчи (гипотеза) тақиқловчи (санкция) элементларидан иборат эканлигини кўрамиз. Масалан , Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 76-моддасида “Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси Олий давлат вакиллик органи бўлиб, қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга оширади” дейилган. Бу нормада фақат диспозиция бор бўлиб, гипотеза ҳам санкция йўқ, яъни ҳуқуқий норма бир элементдан ташкил топган. Бошқа бир мисол тариқасида Конституциянинг 89-моддасини келтириш мумкин. Унда " Ўзбекистон Республикасининг Президенти Ўзбекистон Республикасида давлат ва ижро этувчи ҳокимият бошлиғидир ” -дейилган. Бу норма ҳам фақат диспозициядан иборат. Бу келтирилган нормаларда гипотеза ва санкция қисмларининг йўқлиги уларнинг ҳуқуқий норма эканлигига шубҳа туғдирмайди, бундай нормалар Олий Мажлис ва Президентнинг ҳуқуқий ҳолатини аниқлаб беради. Икки қисмдан, гипотеза ва диспозициядан ташкил топган конституциявий ҳуқуқий нормаларга , м асалан , Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 82-моддасида “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ва Сенати ўз ваколатларига киритилган масалалар юзасидан қабул қилади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қарорлари Қонунчилик палатаси депутатлари ёки Сенат аъзолари умумий сонининг кўпчилик овози билан қабул қилинади, ушбу Конституцияда назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно” дейилган норманинг биринчи бандини диспозиция элементи,

қолган қисмини “Қонунчилик палатаси депутатлари ёки Сенат аъзолари умумий сонининг кўпчилик овози билан қабул қилинади” деган қисмини гипотеза элементи ташкил қилади. Демак , бу норма икки элементдан ташкил топган. Конституциявий ҳуқуқ нормаларида санкция қисмининг йўқлиги билан бошқа ҳуқуқ нормаларидан фарқ қилади. Бу унинг ўзига хос хусусиятидир, шу билан бир қаторда зарур ҳолларда унда жавобгарлик ҳақида ҳам гапирилиши мумкин. Айрим ҳуқуқшунос олимларнинг фикрига кўра, фанда юмшоқ санкцияланган нормалар мавжуд экан. Масалан, Ўзбекистон Республикасининг “Фуқаролар сайлов ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида” ги қонунида: “Куч ишлатиш, алдаш, қўрқитиш орқали ёки бошқа йўллар билан фуқароларни сайлаш ва сайланиш, референдумда иштирок этиш, сайлов олди ташвиқотини , ( агитациясини ) олиб боришдан иборат ҳуқуқларидан фойдаланишларига тўсқинлик қилиш, шунингдек ҳужжатларни сохталаштириш, овозларни атайин нот ўғ ри санаш, референдум тўғрисидаги, Президент сайлови ҳақидаги , ҳокимиятнинг вакиллик органларига сайлов тўғрисидаги, қонунлар и ни ўзгача тарзда бузиш Ўзбекистон Республикасининг қонунларига мувофиқ жавобгарликка тортишга сабаб бўлади” 3 -дейилган. Бу қоидадаги фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини буз и лишини олдини олиш мақсадида, норма санкцияланган десак ҳато қилмаган бўламиз. Конституциявий ҳуқуқ фанида бу каби юмшоқ санкцияланган нормалар кўп учрайди . Масалан, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги Конституциявий қонуннинг 6-моддасида: “Қонунчилик палатаси депутатлари ўз ваколатлари даврида илмий ва педагогик фаолиятдан ташқари ҳақ тўланадиган бошқа турдаги фаолият билан шуғулланишлари мумкин эмас” дейилган. Б у нормада юмшоқ санкция элементи мавжуд. Агар бу қоида бузилса, тегишли қонунларга биноан қаттиқ санкция нормаси кучга киради. Қ аттиқ 3 Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши Ахборотномаси. 1994й . №5.127-модда

санкцияланган нормалар бошқа ҳуқуқ фанларининг предметини ташкил этади. Бундан ташқари , белгиланган конституциявий ҳуқуқий нормада ёзилган қоиданинг мазмуни характерига қараб давлат ҳуқуқий нормаларини атрофлича қуйидагича ифодалаймиз . а) диспозиция- в аколат берувчи нормалар. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 98-моддаси 4-бандида мустаҳкамланган нормани келтириш мумкин, “ … Вазирлар Маҳкамаси амалдаги қонун хужжат лар и га мувофиқ Ўзбекистон Республикаси бутун ҳудудидаги барча органлар, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан бажарилиши мажбурий бўлган қарорлар ва фармой и шлар чиқаради”-дейилган , бу норма Вазирлар Ма ҳ камаси фаолиятининг асосий тамо йил лари ни мустаҳкамлайди. б) Гипотеза - мажбурият юкловчи нормалар. Масалан , Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 47-52 ҳамда 64-65 - моддаларида кўзда тутилган фуқароларнинг мажбуриятлари, Конституция ва қ онунларга риоя этиш бошқа кишиларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни ва қадр- қимматини ҳурмат қилиш, Ўзбекистон халқининг тарихий, маънавий ва маданий меросини авайлаб-асраш, атроф муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлиш, қонун билан белгиланган солиқлар ва маҳаллий йиғимларни тўлаш, Ўзбекистон Республикасининг ҳудудини ҳимоя қилиш, қонунда белгиланган тартибда ҳарбий ёки муқобил хизматни ўташ, ўз фарзандларини вояга етгунларига қадар боқиш ва тарбиялаш, вояга етган, меҳнатга лаёқатли фарзандларнинг ўз ота-оналари ҳақида ғамхўрлик қилиш ва ҳок а золар киради. в ) Санкция-таъқиқловчи нормалар. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 31-моддасидаги “ … Диний қарашларни мажбуран сингдиришга йўл қ ўйилмайди”-деган норма, 57-моддадаги “Конституциявий тузумни зўрлик билан ўзгартишни мақсад қилиб қў ю вчи, республиканинг суверенитети, яхлитлиги ва ҳавфсизлигига фуқароларнинг конституциявий

ҳуқуқ ва эркинликларига қарши чиқувчи, урушни , ижтимоий, миллий, ирқий ва диний адоватни тарғиб қилувчи, халқнинг соғли ғ и ва маънавиятига тажовуз қилувчи, шунингдек харбийлаштирилган бирлашмаларнинг миллий ва диний руҳдаги сиёсий партияларнинг ҳамда жамоат бирлашмаларининг тузилиши ва фаолияти тақиқланади” -денган норма , 9 1-моддасидаги “Президент ўз вазифасини бажариб турган даврда бошқа ҳақ тўланадиган лавозимни эгаллаши, вакиллик органининг депутати бўлиш, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиши мумкин эмас,”-деган норма ва бошқалар киради. Конституциявий -ҳуқуқий нормалар мазмуни, тузилиши, яъни тартибга солинадиган ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий муносабатлар доирасига қараб қ уйидагича бўлиши мумкин: 1. Ўзбекистон Республикасининг давлат суверенитетини, халқ ҳокимиятчилигини, сиёсий тизими ва иқтисодий негизини, ташқи сиёсат асосларини мустаҳкамловчи нормалар. Масалан, “Ўзбекистон Республикасининг Д авлат Мустақиллиги асослари тўғрисида”ги; “Ўзбекистон Республикасида Референдуми тўғрисида”ги; “Мулкчилик тўғрисида”ги; қонунлар ва бошқалар; “Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлисига сайлов тўғрисида”ги; “Ўзбекистон Республикасида жамоат бирлашмалари тўғрисида”ги, “ Оммавий ахборот воситалари тўғрисида”ги қонунлар ва бошқалар 2. Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг ҳуқуқий ҳолати асослари ҳақида. Масалан , “Ўзбекистон Республикаси нинг фуқаролиги тўғрисида”ги, “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги, “Фуқаролар сайлов ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида”ги қонунлар ва бошқалар… 3. Ўзбекистон Республикасининг маъмурий-ҳудудий ва давлат тузилишига алоқадор нормалар. Масалан, “Ўзбекистон Республикасида маъмурий-ҳудудий, топономик обектларга ном бериш ва уларнинг номларини ўзгартириш масалаларини ҳал этиш тартиби тўғрисида” ги

қонуни, Конституциянинг нормаларида ва Қора қ алпоғистон Республикаси тўғрисидаги 17-боби ва бошқа қонунларда белгиланган. 4. Давлат ҳокимияти органларининг тизимига алоқадор нормалар. Масалан , Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси тўғрисидаги; Вазирлар Маҳкамаси тўғрисидаги; Конституциявий суд тўғрисидаги; Президент сайлови тўғрисидаги, прокуратура ва маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисидаги, судлар тўғрисидаги қонунлар и да берилган. Ш у нингдек, конституциявий ҳуқуқий нормалар ни юридик кучи га кўра қ уйидагича бўл и ш мумкин: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституция сида ифодаланган ҳуқуқий нормалар . 2. Ўзбекистон Республикаси қонунларида ифодаланган ҳуқуқий нормалар . 3. Ўзбекистон Республика си Президенти фармонларида ифодаланган ҳуқуқий нормалар . 4. Вазирлар Маҳкамасининг баъзи бир қарорларида ифодаланган ҳуқуқий нормалар . 5. Маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг алоҳида актларида ифодаланган ҳуқуқий нормалар . Конституциявий-ҳуқуқий нормаларни ҳудудий ҳаракати бўйича қуйидагича бўлиш мумкин: а) бутун мамлакат ҳудудида кучга эга эканлиги; б) фақат Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида харакатда бўладиган; в) вилоятлар, шаҳарлар ёки туманларнинг ҳудудларида ҳаракатда бўладиган нормалар. Юқорида айтилганлардан ташқари , конституциявий -ҳуқуқий нормалар институтлар бўйича ҳам гуруҳла на ди. Конституциявий -ҳуқуқи институти деб, маълум даражада бир х ил бўлган ёки ўзаро боғлиқ бўлган ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар йиғиндисига айтилади.

Конституциявий ҳуқуқда фуқаролик институти, сайлов тизими институти ва шу каби бошқа институтлар мавжуд. Масалан , фуқаролик институти фуқаролик принциплари, фуқароликка эга бўлиш ва фуқароликни йўқотиш асослари ота-оналарнинг фуқаролиги ўзгарганда болаларнинг фуқаролиги масалаларига оид нормалар тўплами киради. 3-§. Конституциявий -ҳуқуқий муносабатлар , уларнинг субъектлари , объектлари ва турлари Конституциявий ҳуқуқ нормаларини ҳаётга тадбиқ этиш жараёнларида конституциявий-ҳуқуқий муносабатлар вужудга келади. К онституциявий- ҳуқуқий муносабатлар деб, Конституциявий ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатларга айтилади. Бундай муносабатларнинг иштирокчилари конституциявий ҳуқуқ нормалари томонидан ўрнатилган ҳуқуқ ва мажбуриятлар билан ўзаро боғланган бўлади. Унинг иштирокчилари ўзаро юридик алоқада бўлади, чунки улар кишилар онгига боғлиқ бўлиб, давлат органлари томонидан таъминланади, ҳ имоя қилинади, кафолатланади. Юридик адабиётларда конституциявий- ҳуқуқий муносабатлар мазмуни масаласида турли хил қ арашлар мавжуд. Қатор давлатшунос олим ларнинг ну қ таи назарида конституциявий ҳуқуқ нормалари муайян давлатнинг ижтимоий -и қ тисодий тизими ва давлат туз илишини нг сиёсий ташкил этилиши нинг асосий томонларини белгилайди ва тартибга солади. Бошқа давлатшунос олимлар эса конституциявий- ҳуқуқий муносабатлар давлат ҳокимиятини амалга ошириш жараёнида вужудга келадиган ижтимоий муносабатларни тартибга солади, деб таъкидлайдилар. Биринчи ну қ таи назар муаллифларининг қарашлари ўта мав ҳ ум. Чунки улар конституциявий-ҳуқуқий муносабатлар мазмунини жуда кенг тушунишлари оқибатида унинг ҳ а қ и қ ий мазмунини аниқ очиб бер а олма ган лар. Иккинчи ну қ таи назар ўта аниқ бўлишига қ арамасдан , жуда тор дунёқ араш бўлиб, унда конституциявий-ҳуқуқий муносабатлар аҳамиятлилик

даражаси пасайтириб юборилган. Бу хилдаги дунёқ араш амалда мавжуд давлат тузилишини такомиллаштириш ёки ривожлантиришда қ арама- қ аршиликка олиб келади. Шундай қилиб, конституциявий -ҳуқуқий муносабатларнинг юридик мазмунини, муносабат иштирокчиларининг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари ташкил этади. Бу муносабатлар асосан давлат ва жамият тузилишини мустаҳкамлаш, халқ ҳокимиятчилигини амалга ошириш тизими ва шакллари билан боғлиқдир, шунинг учун ҳам конституциявий -ҳуқуқий муносабатлар ҳуқуқ тизимида хал қилувчи ўринда туради. Конституциявий-ҳуқуқий муносабатларнинг ўзига хос хусусиятлари бўлиб, бу муносабатларда иштирок этувчиларнинг , яъни субъектларнинг махсус доирасини гуруҳларга бўлиб ўрганиш тавсия этилади. Конституциявий-ҳуқуқий муносабатларнинг субъектлари қаторига қуйидагилар киради: 1. Ўзбекистон халқи. Ўзбекистон Конституциясининг 7-моддасида, “Хал қ давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаи” эканлиги мустаҳкамланган, 9-моддасида эса “жамият ва давлат ҳ аётининг энг муҳим масалалари умумхалқ муҳокамасига яъни овозга (референдумга) қўйилиши мустаҳкамланган”. “Ўзбекистон Республикасининг референдуми тўғрисида” ги 1991 йил 18 ноябр да ва 2001 йил 30 августда янги таҳрирда қабул қилинган қонунига биноан, Ўзбекистон Республикасининг референдуми – давлат ҳ аёти ва ижтимоий ҳаётининг энг муҳим масалалари бўйича, шу жумладан Ўзбекистон Республикасининг қ онунларини ва ўзга қарорларни қабул қилиш, уларга ўзгартириш киритишда жамоатчилик фикрини аниқлаш учун, умумхал қ овозига қўйилиши, бўлиб, хал қ ҳокимиятчилигини бевосита амалга ошириш воситасидир. Референдумда қабул қилинган қ арорлар Ўзбекистон Республикаси ҳудудида олий юридик кучга эга бўлади ва фақат референдум ўтказиш йўли билан бекор қилиниши ёки ўзгартирилиши мумкин.

Мисол учун 2002 йил 27 январдаги референдум да эса, келгуси чақириқ Ўзбекистон Республикаси Парламентини икки палатали қилиб сайлаш ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг Конституциявий ваколат муддатини беш йилдан етти йиллик қилиб, ўза й тириш га оид масалалар юзасидан ўтказилган референдумни келтириш мумкин . Халқ ҳокимиятчилигини амалга оширишнинг иккинчи шакли; Давлат ва жамият ишларини бошқаришда халқнинг ўз вакиллари орқали иштирок этиш ҳуқуқидир. Бу тарзда иштирок этиш ўзини-ўзи бошқариш ва давлат органлари фаолиятини демократик принциплар асосида ташкил этиш йўли билан амалга оширилади. Бунга мисол сифатида: 2004 йил 26 декабрда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига ҳамда Халқ депутатлари вилоят, шаҳар, туман Кенгашларига ўтказилган сайловларини келтириш мумкин. 2. Ўзбекистон ва Қорақалпоғистон Республикалари ўртасидаги давлат- ҳуқуқий муносабатлари ва уларнинг ваколатлари доирасини белгилаш тартиби. Конституциянинг XVII бобида ва бошқа моддаларда мустаҳкамланган принциплар асосида қабул қилинган қонунлар, қарорлар, шартномалар ва битимларда кўрсатиб ўтилган. 3. Маъмурий-ҳудудий бирликлар : Ўзбекистон Республикаси вилоятлар, туманлар, шаҳарлар, шаҳарчалар, қ ишло қ лар, овуллар, шунингдек Қорақалпоғистон Республикасидан иборат (Конституциянинг 68-моддаси). Давлат мазкур маъмурий-ҳудудий субъектлар и билан ҳам ҳуқуқий муносабатларга киришади. Улар эса, ўз навбатида, ўз ваколатлари доирасида ҳуқуқий ҳ аракатларни амалга ошириши белгиланган. Масалан , Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг розилиги билан Қ ора қ алпогистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳрининг чегараларини ўзгартириш, шунингдек вилоятлар, шаҳарлар, туманлар ташкил қилиш ва уларни тугатиш амалга оширилади. 4. Жамоат бирлашмалари: Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилган: с иёсий партиялар, касаба

уюшмалари, ёшлар ташкилотлари, олимларнинг жамиятлари, фахрийлар ва ижодий уюшмалар , оммавий ҳаракатлар ва фуқароларнинг бошқа уюшмалари. улар ўз фаолият лар и давомида депутатликка номзодлар кўрсатиш билан боғлиқ бўлган ёки депутатларни чақириб олиш тартибини амалга ошириш билан боғлиқ масалаларда давлат-ҳуқуқий муносабатларининг субъекти бўла оладилар. 5. Меҳнат жамоалари : муассаса корхона, ташкилот, ширкат хўжалиги, фермер хўжалиги, деҳқон хўжалиги, олий ўқув юрт и талабалари, ўқитувчилари, коллеж ва лицейлар , ҳ арбий хизматчилар ва бошқалар. Давлат ва жамият аҳамиятига молик масалаларни муҳокама қилишда давлат-ҳуқуқий муносабатларининг субъекти бўла оладилар. Масалан, Конституция ва қонунларни муҳокама қилишда ўз фикрларини баён этиш ёки Референдумда иштирок этиш билан давлат ҳуқуқий муносабатларининг субъекти бўладилар. 6. Давлат органлари : Ўзбекистон Республикаси Конституциясида давлат органлари фаолияти ва ташкил этилишининг асосий тамойиллари белгиланган. Конституциявий нормалар асосида давлат органлари давлат ҳокимиятини амалга ошириш ва ташкил этиш жараёнида бир-бири билан ўзаро конституциявий-ҳуқуқий муносабатларга киришади: Давлат ҳокимияти органлари (Ўзбекистон Республикаси Президенти, Олий Мажлис, Вазирлар Ма ҳ камаси ва ма ҳ аллий давлат ҳокимияти органлари); Давлат бошқаруви органлари (вазирликлар ва идоралар, давлат қўмиталари, х ў жаликлар, муассасалар ва бошқалар); Суд органлари (Конституциявий суд, Олий суд ва Олий х ў жалик суди); Прокуратура органлари . Конституциявий-ҳуқуқий муносабатлар нафақат юқорида кўрсатилган органлар ўртасидаги муносабат лар ни, балки иккинчи томондан бу органлар билан фуқароларни, жамоат бирлашмалари билан депутат ларни ва сайловчилар ўртасидаги давлат-ҳуқуқий муносабатларни ҳам ў з ичига олади.

Давлат органларининг юқори органлари томонидан, қуйи органларга раҳбарлик қилиши, қуйи органлар қарорларини бекор қилиш билан боғлиқ конституциявий -ҳуқуқий муносабатлари келиб чиқади ва унда иштирок этувчилар субъект бўла оладилар. Масалан , Ўзбекистон Республикаси Президенти р еспублика бошқарув органларининг, шунингдек, ҳокимларнинг қабул қилган ҳужжатларни тўхтатади ва бекор қилади. 7. Давлат органлари ва жамоат бирлашмаларининг мансабдор шахслари . Улар масалан , депутат сўрови, фуқароларнинг мансабдор шахслар ҳ аракати устидан шикоят қилиш билан боғлиқ давлат-ҳуқуқий муносабатларида субъект сифатида иштирок этадилар. Ўзбекистон Республикасида ҳар бир шахс бевосита ўзи ва бошқалар билан биргаликда ваколатли давлат органларига, муассасаларга ёки халқ вакилларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожа а т қилиш ҳуқуқига эга . 4 8. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати аъзолари ва Қонунчилик палатаси ва маҳаллий-халқ депутатлари Кенгашларининг депутатлари. Депутатлар ва Сенаторлар ўз ҳуқуқлари ва мажбуриятларини бажариш билан боғлиқ муносабатларда субъект сифатида иштирок этадилар. Масалан , д епутат ёки сенатор сессияда муҳокама қилинаётган масала юзасидан сўзга чиқиши, раислик қилувчига савол бериши сўров билан мурожа а т қилишга ҳақли 5 . 9. Ўзбекистон Республикаси фуқаролари . Улар ўз ижтимоий фаолликларини. Ўзбек и стон Республикаси қонунларига мувофиқ, митинглар, йиғилишлар ва намойишлар шаклида амалга ошириш ҳуқуқига эгадирлар 6 . Уларнинг иштирок этиш жараёнларида н келиб чиқадиган муносабатларда субъект бўладилар. Шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари жамиятнинг т ў ла қ онли аъзоси сифатида алоҳида конституциявий-ҳуқуқий муносабатларга киришиши мумкин. Фуқароларга муайян мажбуриятлар билан бирга давлат органлари олдида фуқароларга маълум ҳуқуқлар ҳам 4 Ўзбекистон Республикаси К онституцияси нинг 18-моддаси. Т.: “ Ўзбекистон” , 2003 , 9- бет 5 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси.2005й.№1.8-модда 6 Ўзбекистон Республикаси конституциясининг 33-моддаси, Т. : “Ўзбекистон”, 2003, 8-бет

берилган. Жумладан, Конституциянинг 18-моддасида, Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ир қ и, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чи қ иши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қ атъи назар қ онун олдида тенгдирлар, деб белгиланган. Яъни конституциявий-ҳуқуқий муносабатларининг субъекти сифатида иштирок этувчи фуқароларнинг ҳуқуқий лаё қ атлари Конституцияда кафолатланган. Масалан, фуқаро давлат органлари , халқ депутат лари , жамоат бирлашмалари ва бошқа уюшма, ташкилотлар билан конституциявий-ҳуқуқий муносабатлар га кириши оқибатида ҳам субъект бўла олади. 10. Конституциявий -ҳуқуқий муносабатлар нинг субъект и сифатида чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар ни кўрсатиш мумкин. Конституциявий ҳуқуқ нормалари конституциявий -ҳуқуқ муносабатлари иштирокчиларининг ҳуқуқлари ва мажбуриятларини маълум объектлар билан, яъни нарсалар ва ҳ одисалар билан боғлаб белгилайди. Конституциявий ҳуқуқий муносабатлар объектларини бир нечта гуруҳларга ажратиш мумкин: 1. Давлат ҳудуди. Масалан , Ўзбекистон Республикасининг “Давлат мустақиллиги асослари тўғрисида”ги Конституциявий қ онуннинг 4- моддасида “Ўзбекистон Республикасининг д авлат чегараси ва ҳудуди даҳлсиз ва бўлинмас бўлиб, халқини нг х оҳиш-иродаси , эрки , яъни билдирмасдан туриб унинг ўзгартирилиши мумкин эмас”-дейилган. Қорақалпоғистон Республикаси Конституциясининг 3-моддасида “...Қорақалпоғистон Республикасини нг ҳудуди ва чегаралари даҳлсиз бўлиб, ўзгартирилиши ва бўлиниши мумкин эмас”-деб белгиланган. Бу нормалар асосида давлат-ҳуқуқий муносабатлари келиб чиқади. Чунки, Қорақалпоғистон Республикаси Ўзбекистон таркибидаги суверен республика, унинг ҳудудий ўзгаришлари халқини нг розилиги билан ўзгартирилиши мумкин.

2. Моддий бойликлар . Конституциявий ҳуқуқ нормалари давлат мулкини ташкил этувчи объектлар доирасини белгилайди ва бу объектлардан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган субъектларни ҳам белгилайди. Масалан , ер усти ва ер ости бойликлари сув, табиий заҳиралар, ўрмон, ҳ айвон от дунёси умуммиллий бойликдир. 7 Ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш устидан давлат назорати маҳаллий давлат ҳокимияти органлари, Ўзб екистон Респу б ликаси табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси томонидан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади. 3. Кишиларнинг х атти-ҳаракатлари, хулқ-атворлари, давлат органлари ва жамоат бирлашмаларининг қонуний фаолият юритиши. Масалан , депутатнинг вакиллик органига киритган сўрови билан боғлиқ ҳаракати натижасида конституциявий -ҳуқуқий муносабатнинг объекти бўлиши мумкин ёки вакиллик органи томонидан қонунга зид қабул қилинган қарорнинг юқори вакиллик органи томонидан бекор қилиниши ҳам конституциявий-ҳуқуқий муносабат лар нинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Бу нормаларда обьект, ҳуқуқий ҳаракат нимага қаратилганлиги билан аниқланади. 4. Мулкий характерга эга бўлмаган ша х сий манфаатлар , яъни обрў, шаън, қадр-қиммат ва ҳоказо. Масалан: ”Ўзбекистон Республикаси Қонунчилик палатаси депутат и нинг ва Сенат аъзосининг мақоми тўғрисида” ги қонуни асосида депутат ва сенатор даҳлсизлиги мустаҳкамланган. Демак бу қоида асосида депутат ва сенатор нинг шаъни ва қадр - қимматини муҳофаза қилиш билан боғлиқ бўлган давлат-ҳуқуқий муносабатлари келиб чиқиши мумкин, шундай қилиб, конституциявий ҳуқуқнинг х илма -х иллиги ўз навбатида турли маънолардаги давлат-ҳуқуқий муносабатларини вужудга келтиради. Демак, давлат-ҳуқуқий муносабатларининг объектига ҳуқуқий муносабат иштирокчилари қонунларда белгиланган манфаатлари билан боғлиқ бўлади. 7 Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 55-моддаси Т.: “Ўзбекистон” 2003 , 1 1 -бет

4-§. Конституциявий ҳуқуқнинг манбалари Конституциявий ҳуқуқ нормаларини ўзида мужассам этувчи норматив ҳуқуқий актлар конституциявий ҳуқуқнинг асосий манбаларини ташкил этади. Конституциявий ҳуқуқнинг асосий манбаи бўлиб, Ўзбекистон Республика си нинг Конституция с и ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси-давлатнинг Асосий Қонуни сифатида олий юридик кучга эгадир, шунинг учун ҳам унда ифодаланган тартиб-қоидалар конституциявий ҳуқуқ нормалари тизимида бош ўринни эгаллайди. Бошқа ҳамма ҳуқуқ соҳаларида ўрнатилган нормалар ҳам Конституция нормаларига мос бўлиши шарт. Ўзбекистон Конституцияси конституциявий ҳуқуқнинг предметига алоқадор бўлган ҳамма ижтимоий муносабатларни умумлаштирувчи ягона манба бўлиб ҳисобланади. Конституция нормалари энг муҳим ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Бошқа ҳуқуқ манбаларида ифодаланган нормалар эса Конституция нормаларини ривожлантиришга ва ҳаётга татбиқ эт ишга қаратилган бўлади. Ўзбекистон Конституциясида давлатнинг ижтимоий тузум асослари, сиёсий тизими, иқтисодий негизи, ташқи сиёсатининг к онституциявий принциплари ўз ифодасини топган. Унда фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчларини белгиловчи нормалар акс эттирилган. Конституция нормалари давлат ҳокимият и органларини ташкил этиш ва уларнинг фаолият принципларини мустаҳкамлайди. Ўзбекистон Республикаси Конституция с ида сайлов тизимига алоқадор бўлган асосий нормалар ифодаланган. Шунингдек , маҳаллий давлат ҳокимияти асослари, суд ҳокимияти органлари, прокуратура органларига алоқадор нормалар ҳам акс эттирилган. Конституциявий ҳуқуқнинг манбалари қаторига давлат- ҳуқуқий нормалари акс эттирилган қонунлар ҳам киради. Масалан , “Ўзбекистон Республикасининг фуқаролиги тўғрисида”ги, “Ўзбекистон

Республикаси Президенти сайлов и тўғрисида”ги, “ Олий Мажлис га сайлови тўғрисида” ги қонуни ва бошқа қонунлар . Конституциявий ҳуқуқнинг манбаларидан бўлиб, вакиллик органлари томонидан қабул қилинадиган иш юритиш тартиблари; й ўриқномалар, регламентлар ҳам манб а бўлиб ҳисобланади. Масалан , 200 3 йил 29 агустда қабул қилинган “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Қонунчилик палатаси Р егл а менти тўғрисидаги” қонунни кўрсатиш мумкин. Вакиллик органлари томонидан қабул қилинган қарор лар ҳам Конституциявий ҳуқуқ манбаи бўлади. Шунингдек, Конституциявий ҳуқуқ манбалари қаторига Ўзбекистон Республикаси През и денти томонидан қабул қилинган давлат-ҳуқуқий характерига эга бўлган фармонлари, қарорлари фармойишлари ҳамда Вазирлар Маҳкамасининг қарор ва фармойишлари киради . Ўзбекистон Республикасининг бошқа давлатлар билан тузган ва тузиладиган шартномалари битимлари ҳам конституциявий ҳуқуқ манбасини ташкил қилади. Ва ниҳоят , конституциявий ҳуқуқ манбаларидан бўлиб, маҳаллий вакиллик органларининг баъзи бир норматив актлари ҳам ҳисобланади. Масалан , “Халқ депутатлари Кенгашларининг доимий комиссиялари тўғрисида” ги Низомлари, Кенгашининг «Иш юритиш тартиблари» (регламентлари), Ҳокимларнинг қабул қилган ҳуқуқий актлари ва улар тўғрисидаги қонунда белгиланган ваколатларини амалга ошириш тартиб қоидалари ва бошқа давлат органларининг фаолият принциплари киради. Ўзбекистон Республикаси Конституциявий ҳуқуқ фанининг асосий манба с и сифатида р еспублика Президенти И.А.Каримовнинг рисолалари, нутқларини алоҳида таъкидлаш лозим. Унинг асарларида Конституциявий ҳуқуқ фанининг предметига алоқадор бўлган давлат суверенитети, халқ ҳокимиятчилиги, инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари, Конституциянинг моҳияти ва вазифалари тўғрисидаги илмий-назарий ғоялари муҳим ўрин эгаллаган.

Биро қ , давлат органлари чи қ арган ҳ ар қ андай ҳ ужжат ҳам к онституциявий ҳуқуқ манбаи ҳисобланмайди. Унинг асосий манбаи бўлиб фақат Ўзбекистон Республикасининг давлат тузилишини, конституциявий ҳоким и ятини амалга ошириш ва ташкил этиш жараёнида вужудга келадиган ҳ амда Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг ҳуқуқий ҳолатини ифода этадиган ҳ ужжатлар ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси конституциявий ҳуқуқ манбаларининг таснифи қуйидагилардан иборат: 1.Ўзбекистон Республикаси конституциявий ҳуқуқнинг бош манбаи бўлиб унинг Конституцияси ҳисобланади. 2. Ўзбекистон Республикасининг конституциявий ҳуқуқий нормаларини белгилайдиган қонунлари (Олий Мажлис Қонунчилик палатаси, Олий Мажлис Сенати тўғрисидаги конституциявий қонунлар, Вазирлар Маҳкамаси тўғрисидаги , фуқаролик т ўғ рисидаги қонун, сайлов тўғрисидаги қонунлар ва шу кабилар). 3.Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, фармойишлари ва қарорлари. 4.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарор ва бошқа ҳужжатлари. 5.Маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг ўз ваколатлари доирасида умумий қоидаларни ўз ичига олган, ўша ҳудудда кучга эга бўлган ҳужжатлари. Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикаси конституциявий ҳуқуқининг асосий манбаи унинг Конституцияси ҳисобланади. Шунингдек, конституциявий-ҳуқуқий нормаларини ўзида ифодалайдиган қонунлар (Олий Мажлис Қонунчилик палатаси нинг Регламенти , Олий Мажлис Сенати нинг Регламенти тўғрисидаги қонунлар ва бошқалар ). Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан қабул қилинадиган фармон ва фармойишлар ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарор ва фармойишлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг ўз ваколатлари доирасида чиқарган ҳужжатлари киради.

Шунингдек , Ўзбекистон даги ҳуқуқшунос олимларининг илмий асарлари , дарслик ва ўқув қўлланмалар и фаннинг манбалари ни ташкил этади.

Похожие

Узбекистон Республикаси Конституциявий хукукининг предмети, тушунчаси ва услублари

Узбекистон Республикаси бюджет хукуки асослари

Узбекистон Республикаси Конституциявий хукук фани

Узбекистон Республикаси Президентининг конституциявий-хукукий макоми

Ўрмон ҳуқуқи тушунчаси ва тизими ( Урмон хукуки )