Ўрмон ҳуқуқи тушунчаси ва тизими ( Урмон хукуки ) - Юриспруденция - Рефераты

Ўрмон ҳуқуқи тушунчаси ва тизими ( Урмон хукуки )

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

127 KB

Ўрмон ҳуқуқи тушунчаси ва тизими Режа: 1. Ўрмон ҳуқуқи тушунчаси ва предмети. 2. Ўрмон ҳуқуқининг тизими. 3. Ўрмон ҳуқуқи принциплари. 4. Ўрмон ҳуқуқининг ҳуқуқ тизимида тутган ўрни ва бошқа ҳуқуқ тармоқлари билан ўзаро олақаси.

Ўрмон ҳуқуқи тизимимизда мустақил ҳуқуқ соҳасини ташкил этади. У мустақил ҳуқуқ сохаси учун зарур бўлган барча объектив белгиларига яъни ҳуқуқни тартибга солиш предмети, ижтимоий муносабатларнинг алоҳида соҳасига эга бўлиш, ҳуқуқий тартибга солиш усули (методи), умумий қоидалар, ҳуқуқий нормаларнинг алохида тизими, тамойиллари, функциялари ва бошқаларга эга бўлади. Ўрмон ҳуқуқи ўзида ўрмонларга нисбатан давлат мулкчилиги асосида ўрмонлардан оқилона фойдаланиш, уларни қайтта ишлаш,мухофаза этиш, халқ хужалиги ва аҳолини эхтиётларини қондириш, ўрмондан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя этиш, ўрмон муносабатлари соҳасида қонунчиликни мустаҳкамлашни таъминлаш мақсадида ўрмон ижтимоий муносабатларининг алоҳида принципларини тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар тизимини мужассам этади. Ҳуқуқ тизимида маълум ҳуқуқ соҳасини мустақил деб тан олиш учун моддий ва юридик белги(лидан)ларга эга бўлиш лозим. Ҳуқуқ тизимини вужудга келтирувчи моддий факторларга ҳуқуқий тартибга солиш предмети, яъни ҳуқуққа нисбатан ташқи ҳолат ҳисобланувчи, аммо у томонидан таъсир қилинувчи ижтимоий муносабатларнинг шундай доираси киради. Ҳуқуқ соҳасининг юридик белгиларига қуйидагилар киради: а)ҳуқуқий тартибга солишнинг мустақил юридик соҳавий рижими. Бунга ҳуқуқий тартибга солиш усули, умумий қоидалар, тартибга солиш механизми киради; б)ўрмон қонунчилигида жамланган алоҳида ҳуқуқий нормалар тизимининг мавжудлиги; в)ўрмон ҳуқуқи нормаларнинг ўзига хос сифатларини ифодаловчи ўзига хос тамойилларнинг мавжудлиги; г)алоҳида функцияларнинг мавжудлиги; д)ўрмон ҳуқуқи нормаларининг бошқа ҳуқуқ соҳалари нормалари билан ўзаро боғлиқлиги ва ўзаро таъсири (аввало. Ер, кон, сув ҳуқуқи нормалари билан); е)умумий ва алоҳида қисмларнинг мавжудлиги; ж)мустақил ўрмон ҳуқуқий муносабатларнинг мавжудлиги. Кундай қилиб, ўрмон ҳуқуқи ҳуқуқ соҳаларининг моддий ва юридик

белгиларига эга бўлиб, ўрмонлардан фойдаланиш, қайта ишлаш, мухофаза қилишини таъминлаш соҳасида бирорта бошқа ҳуқуқ соҳаларига хос бўлмаган функцияларни бажаради. Ўрмон ҳуқуқининг предмети, яъни ўрмон ҳуқуқи нормалари билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар ўрмон қонунида белгилаб берилган. Ўзбекистон Республикаси «Ўрмон тўғрисида»ги қонунининг 1- моддасида ўрнатишича, ўрмон муносабатларги ушбу қонун билан тартибга солинади. Ўрмон тўғрисидаги қонун хужжатларининг вазифалари ўрмонларни муҳофаза қилиш, қўриқлаш, ўлардан оқилона фойдаланиш, такрорий кўпайтиришни таъминлаш ҳолда ўрмонлар махсусдорлигини ошириш мақсадида ўрмонга оид муносабатларни тартибга солишдан, шунингдек юридик ва жисмоний шахсларнинг ҳуқуқларини муҳофаза қилишдан иборат (2-модда). Ушбу моддаларнинг мазмунидан кўриниб турибдики, жамиятнинг ижтимоий муносабатлар тизимида ўрмон муносабатлари мустақил соҳани ташкил этади. Ку муносабат билан ўрмон муносабатлари тушунчасини аниқлаш муҳим аҳамият касб этади. Ўрмон муносабатлари терминини ўрмонларга оид ижтимоий муносабатлардан келиб чиқади деб тушуниш мумкин. Айнан ўрмонлар фойдаланиш, қайтта кўпайтириш ва муҳофаза қилиш соҳасидаги ўрмон муносабатларини келтириб чиқарувчи табиий моддий бойлик ҳисобланади. Кунинг учун ўрмон ҳуқуқи предметини аниқлаш учун аввало ўрмоннинг ўзининг моҳиетини, тушунчасини аниқлаш талаб этилади. Демак, ўрмон ҳуқуқи тушунчасини тўгарак тушиниши учун «ўрмон», «ўсимлик дунёси», «ўрмон билан қопланган ерлар», «ўрмон билан қопланмаган ерлар» каби қатор тушунчалар ва уларнинг бир-бирига нисбатларини англамоқ лозим бўлади. Куни алоҳида таъкидлаш керакки, ўсимлик билан қопланган барча ерларни ҳам биз ўрмон фондига кирита олмаймиз. Кунингдек ўсимлик билан қопланмаган баъзи ерларни биз Ўрмон фондига киритишимиз мумкин. Биз О.С.Колбасов фикрига тўла қўшилишамиз. Унинг таъкидлашича, «Ўрмонлар ўсимлик дунёсининг фақат

бир қисмигина ҳасобланади». 1 Демак, шундай хулоса қилиш мумкинки, ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқининг барча ўсимлик дунёсидан фойдаланиш билан эмас, балки фақат ўрмон фондига киритилган ёки ажратилган ўсимлик билан қопланган ёки қопланмаган ерлар ва улар устидаги бойликлардан фойдаланиш билан боғлаб тушуниш мақсадга мувофиқдир. Ўрмон фондига киритилмаган ўсимликларни, яъни қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлардаги дов-дарахтларни, боғларни, темир йўл, авмобил йўллари атрофидаги, сув фондларидаги ҳимоя характердаги дарахтларни биз ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқи тушунчаси доирасига кирита олмаймиз. Кунингдек шаҳарлардаги, қишлоқ аҳоли пунктларидаги яшил дарахтлар, томорқа ерларидаги, дача участкаларидаги дарахтлар ҳам ўрмон фондига қўшилмайди. Ку сабабдан ушбу ўсимликлардан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган муносабатларни ўрмон қонунчилиги тартибга солмайди. Кунинг учун уларни ўрмондан фойдаланиш ҳуқуқи тушунчасига кирмайди. Ўрмонлардан фойдаланиш ҳуқуқи тушунчасини аввало ўрмон тушунчаси билан боғлиқ ҳолда тасаввур этилади. «Ўрмон,-деб ёзади И.С.Мелихов,-маълум худудни эгаллаган, нафақат дарахтлардан балки бошқа ўсимлик компонентларидан, ҳайвонлардан ташкил топган, атроф-муҳит билан ва ўзаро бир-бири билан биологик боғланган мураккаб таьбиий комплекс деб қараш мумкин» 2 Р.К.Гусевнинг фикрига кўра, юридик нуқтаи- назардан ўрмон тушунчасини маълум миқдорда ва сифат жиҳатдан ўрмон техникаси талабларига жавоб берадиган ва белгиланган тартибда ўрмон деб тан олинган бута-дарахтлар организмлари йиғиндиси деб тасаввур этиш лозим. 3 Худди шундай фикрни Е.Н.Колотинская ҳам қўллаб-қувватлайди.У ёзадики; «Ўрмонларнинг табиий илмий ва ҳуқуқий белгиларига таяниб, ўрмонларнинг ҳуқуқий тушунчаси деганда давлат ўрмон фонди ерларида, 1 Колбасов О.С. Соблюдение требований природоохранительного законодательства //Советское государство и право.-1986.-№4.-С.69. 2 Мелихов И.с. Лесоведение.- М., 1980.-14-бет. 3 Гусев Р.К. Правовые проблемы управления государственным лесным фондом в СССР.- Автореф.дисс.канд.юрид.наук.-М., 1971.-10-бет.

қўриқхоналарда, шаҳарлар ўрмон парки зоналарида ўсадиган ва белгиланган тартибда ўрмон категориясига киритилган дарахт-бута ўсимликлари йиғиндиси кўринишидаги табиий атроф-мухитнинг таркибий қисми сифатида тушуниш керак». 4 Юқорида билдирилган тушунчаларга яқинроқ тушунчани А.Б.Искаян ҳам билдиради. У ўрмонларда ўсадиган дарахт ҳисобланмаган ўсимликларни ўрмон тушунчасига қўшмайди. 5 Бир қатор муаллифлар ўрмон тушунчасини анча кенгроқ тушунадилар. Чунончи, В.Ф,Горбовойнинг фикрига кўра: «Ўрмон, бу – махсус ажратилган ерларда жойлашган ва давлат ҳисоб хужжатларида ўрмон сифатида қайд этилган, ҳимоя, сувни асрайдиган, соғломлаштириш, санитария-гигиена функцияларини бажарадиган, атроф- табиий муҳитга таъсир қиладиган, ўрмон хўжалиги саноати юритиш учун дарахтлар ва бошқа ўрмон махсулоти олиш манбаи ҳисобланган дарахтлар, буталар, бошқа ўсимликларнинг ўзаро йиғиндиси, табиатнинг мустақил ва ишлаб чиқариш объекти ҳамда табиий ¦ экологик ¦ атроф-муҳит қисмидир ». 6 Кунга яқин фикрни А.А.Рябов ҳам билдиради. Унинг ёзишича: «Белгиланган тартибда ўрмон деб тан олинган ва атроф-табиий муҳитга фаол таъсир этадиган, ўзининг яратилиши ва ривожланишида яқиндан ўзаро боғлиқ ўсимликлар |дарахтлар, буталар, ўтлар, қўзиқоринлар, мевазорлар ва шунга ўхшашлар| ўрмон сифатида қаралиши керак». 7 О.И.Красов ҳам ўрмон тушунчасига ўрмонда ўсадиган дарахт- буталрдан ташқари, бошқа ҳамма ўсимликлари ҳам қўшади. 8 Юридик адабиётларда ўрмон тушунчасини бошқача аниқлаш ҳолатлари ҳам учрайди. Масалан, 1976 йил Москвада нашр этилган “Правовая охрана природў в СССР” китобида “Ўрмон, бу – экологик комплекс сифатидаги барча ўрмон муҳити, яъни ўтлар, буталар, мевалар, 4 +аранг : Колотинская Е.Н. Правовые основы природно-ресурсовых кадастров в СССР.-М., 1986.-15-бет 5 Искаян А.Б. Охрана растительного мира.-Ереван, 1985,-6-бет. 6 Горбовой В.Ф. Предмет и система советского лесного права.-Красноярск, 1984.-12-бет. 7 Рябов А.А. Охрана права государственной собственности на природные ресурсы СССР.-Казань, 1982.-20- бет. 8 Каранг: Крассов О.И. Право лесопользования. – М.:Наука, 1990.-24-бет..

қўзиқоринлар, ўрмонларда истиқомат қиладиган ҳайвонлар, кушлар ва бошқалардир” 9 . Ўрмон тушунчасига ҳайвонотдунёсини ҳам киритиш мумкин эмас. Ҳайвонот дунёси билан боғлиқ муносабатлар ўрмон қонунчилиги тартибга соладиган муносабатлар доирасига кирмасдан, балки бошқа ҳуқуқ сохаси билан тартибга солинади. Худди ҳунингдек ўрмон ерлари остида жойлашган қазилма бойликлар ҳам ўрмон конунчилиги билан тартибга солинмасдан, тоғ-кон қонунчилиги тартибга соладиган муносабатлар доирасига киради. Ку сабабдан ўрмондаги ер ости бойликларини ҳам ўрмон тушунчасига киритиш мумкин эмас. Юқорида билдирилган фикрлардан келиб чи-иб, ўрмонлар тушунчаси белгиларига қуйидагиларни киритиш мумкин: биринчидан, ўрмонлар махсус ажратилган ерларда, яъни ўрмон фонди ерларида жойлашган бўлади: иккинчидан, давлатнинг ҳисоб хужжатларида қайд этилади. Демак, ўрмон деганда, ўрмон фондига ажратилган, давлат рўйхатига олинган, халқ хўжалиги, табиатни сақлаш (экологик) ва бошқа мақсадларда фойдаланиладиган дарахтлар, буталар ва шқа ўсимликлардан таркиб топган табиат объекти мажмуни тушуниш керак 10 . Ўрмон ҳуқуқунинг уч ҳил маънада тушунчиларини айтиш мумкин: Биринчидан, ўрмон ҳуқуқини Ўзбекистон ҳуқуқ тизимининг мустакил ҳуқуқ сохасияяда. Ўрмон ҳуқуқида ҳар бир ҳуқуқ саҳаси учун зарур булган белгилар, яъни: а) ўз махсус предмети; б) махсус ҳуқуқуқий тартибги солиш услуби; в) давлат томонидан шу сохаджаги ижтимоий; г) алоҳида гуруҳланган ҳуқуқий-норматив актлар мажмун мавжудддир. Иккинчидан, ўрмон ҳуқуқи Ўзбекистон ҳуқуқ оранинг мустақил соҳасидир. Ку маънада унга ушбу доимга тегишли бўлган барча хусусиятлар қолдир. 9 Каранг: Правовая охрана природы в СССР.-М., 1976.-87-бет. 10 Намазов Ф.С Ызбекистонда ырмонлаврдан фойдаланиш щу=у=и. Т: НПО Восток, 2000, 14 бет.

Учинчидан, ўрмон ҳуқуқи махсус ўқув курсидир. Унинг уқув курган курси сифатидаги ҳаеқли, мазмуни ва максадлари турли ўқув муассасаларида турли хил бўлиши мумкин. Кундай келиб, ўрмон ҳуқуқи ўз тартибга солиш предметига эга. Бунда ҳуқуқ нормалари тартибга солиши керак бўлган ижтиморий муносабатларнинг марказида ўрмон туради. Ўрмоқда табиат бойлигининг энг мухим таркибий қисми бўлиб, умумий бойлик ҳисоблинади. У нафақат иқтисодий, балан муҳим экологик аҳамиятга ҳам эга бебаҳо бойладир. Ўрмон ҳуқуқи ҳуқуқ тизимининг мустақил ва алоҳида сифатида махсус тартибга солиш услубига эга. Бу услубининг қулланилишиўрмонларни муҳадида қилиш, қуриқлаш, улардан соидаги ва оқилона фойдаланиш, уларни такрдий кўпайтириш ўрмондан фойдаланувчи субъектларнинг ўрмонларга бўлган ҳуқуқни ҳимоя қилишни тақъминлайди . Ўрмон ҳуқуқ тартибга солиш учун хирмат қиладиган норматив ҳуқуқий базага эга. Бунга Узбекистон Конститутцияси, ўрмон тўғрисидаги қонун, ер қойдаси ҳамда ўрмон муносабатларини тартибга солувчи бошқа қонун қҳуқуқиятларга киради. Ўрмон ҳуқуқининг предметини ўрмон тўргайли вужудга келадиган эжркин ижтимоий муносабатида ташкил этади. Аммо, шуни айтиш кераккт, ўрмон тўфайли вужудга келадиган барча ижтимоий муносабатида ҳам ўрмон ҳуқуқининг предметини келавермайди. Ўрмон ҳуқуқининг предметини ташкил этувчи муносабатида, бўлиб ўрмонга нисбатин ирланчилик, ўрмонлан фойдаланиш, ўрмондаги муҳафатга этиш, ўрмонларни тақлатиш кўлай териш билан боғлик муносабат ҳисобланади. Ўрмон муносабатларнинг боғдан жуда кенг бўлиб, улар фақатгина ўрмони ҳуқуқи нормалари билан тартибга солинмайди. Ўрмон муносабатлари ер ҳуқуқи, табиатни мухадияда қилиш ҳуқуқи, экология ҳуқуқи , жиноят ҳуқуқ, фуқаролик ҳуқуқ, маъмурий ҳуқуқ, конститувтциявий ҳуқуқ ва бошқа ҳуқуқ сохалда надималари билан ҳам талабга солинади. Ўрмон ҳуқуқи нормалари ўрмон билан ишланагн ҳамда ўрмон билан

конманланган бўлсада, ўрмонн максадлари учун беришланган, қисмача айтганда, ўрмон оранда билан богша бўлган муносабатларни тартибга солади. Ўрмон фондига кирмайдиган бутазорлар, дарахтлар, шахарлар ва бошқа аҳоли купаййтларидаги дарахтлар, кўкаланзарлаштириш учун этилган ўсимликлар ўрмон ҳуқуқи нормалари билан тартибга солинмайди. Бу муносабатида ўсимлик дуненинг мухадида туришдаги конунчилик билан тартибга солинади. Кундай келиб, юкорида айтилган фикр мулохазалардан келиб чиқиб ўрмон ҳуқуқи предметини ташкил этувчи ўрмон муносабатидаги ўрмондан фойдаланиш, кайта кўпайтириш, мухадаза қилиш юзасидан юридик ва жисмоний ҳахслар ўртасида келиб чиқадиган эркин ижтимоий иктисодий муносабатида диро, дейши мумкинг. Демак, ўрмон ҳуқуқининг предмети деб, ўрмон ҳуқуқи вазифаларида жавоб берадиган, бевосита ўрмонларга нисбатан ирлачимек, ундан фойдаланиш, қайта кўпайтириш ва муҳафаза қилиш борасида вужудга келадиган ижтимоий муносабатларга (ўрмон муносабатларига) айтилади. 2. Ўрмон ҳуқуқининг тизими. Ўрмон қуҳуҳи тизими – бу унинг ижтимоий муносабатидаги тартибги солиш функцияларини бошқари билан боғлаш қуноний тарзда маълум алоқадарликда ва решга боғлик ҳолда қайлашган қуҳуҳ нормалари ва институтларнинг тузалаши, тизими бирлигидир. Демак, Ўрмон ҳуқуқи тизими деб бир турдаги ўрмон ҳуқуқий муносабатлари тартибга солувчи ҳар бир ўрмон ҳуқуқий нормаларининг гуруҳларидан ташкил топган ўрмон- ҳуқуқуий институтлар йигидисига айтилади. Институтлар ва уларга топланган нормалар эса ўз навбатида ўрмон ҳуқуқини тизимини ташкил этиб, улар мустақил ўрмон ҳуқуқи тарибгани вужудга келтиради. Ўрмон ҳуқуқининг тизилиши ўрмон ижтимоий муносабатларининг харакатда билан боглиндир. Айнан у еки бу ўрмон муносабатлар турининг ўзига

хослиги, уларнинг жинслилиги ва ўзига хусусияти ўрмон ҳуқуқи соҳҳаси бош тузилиявий бўлиш бўлган ҳуқуқ институтининг моддий белгиси ҳисобланади. Иштимоий муносабатларнинг харакатдаги ҳуқуқий номаларни бирлаштириб битта турдаги ҳуқуқ иститутини вужудга келишига сабаб бўлади. Ўрмон ҳуқуқининг барча номалари у еки бу турдаги ижтимоий ўрмон муносабатларини тартибга солишга қаратилган бўлади. Ўрмон ҳуқуқи нормалари тартибга солувчи ва муҳафаза этувчи, умумий ва махсус, шунингдек дефинитив ва декларатив бўлиши мумкин. Кунга мувофик тазида ўрмон ҳуқуқи институтлари умумий, тартибга солувчи (ҳуқуқ белгиловчи), мухафадаловчи, махсус тузларда ьўлиши мумкин. Ўрмонларга бўлган мулчилик деб номланувчи “Ўрмон туғрисида” ги қонунинг 5-моддасида барча ўрмон муносабатларини тартибга солиш учун асосийахамияти эга бўлган умумий қоида ўз ифодасини топган. Ушбу норма ўрмонларга нисбатан давлат мулчилигини ўрнатувчи ноститутцион мустахкалайди. Бу қоида ўрмон ҳуқуқининг барча нормаларини умумлаштииради ва уларнинг ижтимоий муносабатларини тартибга солишдаги харакатларини аниқлаб. Ўрмон туғрисидаги қонунинг 26-моддаси (дарахтлар ва бутазаларни кесиш) тартибга солувчи нормага киради. Қонуний 43-моддаси эса ўрмон ҳуқуқномасининг мухофазаловчи функцияси белгилайди ва ўрмон конунчилигини бўралиш учун жавобгарлани ўрнатади. Ўрмон ҳуқуқда салмоқли ўрмон фондаги турли толфадаги ўрмондан фойдаланишни тартибга солувчи махсус нормалар эгаллайди. Буларга, масалан, ўрмонлардан овчилик хўлалик эхтиеклади учун фойдаланиш, илмий тадқиқот мақсадларида фойдаланиш, маданий маърифий, тарбиявий, соғломланайди, рекрация ва эстетик мақсадларга фойдаланиш коби нормаларни кўрсатса бўлади. Ҳуқуқий нормаларни умумлаштиришда у еки бу томонидан башариладиган асосий функция мухим фактор ҳисобланади. Гуноичи, ўрмон туриш ҳуқуқ институтининг бош вазифаси бўлиб давлат ўрмон фонди участкаларининг чегаларини белгилаш, ўрмон ҳуқуқининг ички хумоялигини

ташкил этиш, типография-гиодезичя ишларини бокариш, ўрмонларни махсус харитага киритиш, давлат ўрмон фондани ҳисобга олиш ва шунга ўхшашлар хисобланади. Ўрмон ҳуқуқи институтлари одатда умумлашган холда қонуний мустаҳкамланган бўлади. Улар моддалар еки бир катор моддалар, шунингдек уларни тўлдирувчи норматив актлар кўринишда бўлади. Масалан, ўрмон фонда ерлари института. Ўрмон тўғрисидаги қонунда. Ер кодексида мустаҳкамланган бўлади. Ўрмон ҳуқуқи тизими умумий ва алоқҳида кисмлардан иборат. Умумий қисмда ўрмон иштимоий муносабпатларни тартибга солувчи қоидалар ифодаланган бўлади. Ўрмон ҳуқуқи тизимини умумий ва алоҳида кисмлардан иборат бўлади. Умумий қисмда ижтимоий муносабатларини тартибга солувчи умумий қоидалар ифодаланган бўлади. Урмон ҳуқуқининг умумий қисм институтларига ўрмонларга нисбатан давлат мўлачилига, ўрмонлардан фойдаланиш, катта кўпайтириш, мухафаза этиш устидан давлат бошқаруви, ўрмондан фойдаланиш, ўрмонларни муҳафаза қилиш, урмон қонунчилигини бўзганлик учун юридик жавобгарлик қобилар қилади. Ўрмон ҳуқуқининг алоҳида кисми давлат ўрмон фондидаги ўрмонлардан фойдаланиш, катта киргайтириш, муҳафаза ва химоя қилиш бўйича ижтимоий муносабатлари тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар тизимидан ташкил топади. Ўрмон ҳуқуқи алохида қисмини институтларга ошратишга асос бўлиб: фойдаланинг объекти (турли хил ўрмонда): фойдаланиш мақсади: бошқариш ҳусусияти: мухафаза ва химоя этишнинг ўзига хослига: ўрмон муносабатлари субъетлари: ўрмон хусисиятини юритишнинг характери ҳисобланади. Ўрмон ҳуқуқининг баъзи институтлари мамуялашган аҳамият қасб этади. Масалан, ўрмон фонда ерлари ҳам ер ҳуқуқи, ҳам ўрмон ҳуқуқи номалари билан тартибга солинади. Кундай ҳолатни ушбу ижтимоий муносабатларнинг харакатлари хусусиятидан келиб чиқиб тушуниш мумкин. Чунки, барча тоифаер фондлари, жумландан ўрмон фонди ерлари ҳам ер

ҳуқуқий муносабатларнинг объекти ҳисобланади. Кунингдек ўрмон ерлари ўрмон ҳуқуқий муносабатларнинг шам объектидар. Ўрмон ҳуқуқи юридик фан тармоғи ва ўқув предмети сифатида умумий, алоалоҳида ва махсус қисмлардан иборат бўлади. Махсус қисмдан чет давлатлар ўрмон ҳуқуқи тўғрисида маълумотлар берилади. 3. Ўрмон ҳуқуқи принциплари. Ҳуқуқ принципларида ижтимоий муносабатлар юридик шаклларининг энг муҳисм кирралари ифодаланади, ҳуқуқ мазмуни очиб берилади, жамиятининг эҳтиетлари, дунекарали ва акс этади. Улар харакатдаги ҳуқуқий нормалардан ошрелмас бўлиб, ҳуқуқ ижод қилиш ва ҳуққуқ кўллаш фаолияни йўналтиришга ҳизмат қилади. Ҳуқуқ принципларига қуйидагилар тегишли булади: халқ хокимиятчилиги, демократизм, бойналлишкамчилик, гуманизм, ҳуқиқаткарварлдик, тенчлик, қонунчилик, ҳуқуқ ва мажбуриятлар бирлига, ишонтириш ва мажбурлашнинг узвийлиги, айб учун жавобгарлик. Бу принциплар умумий тартибда ўрмон ҳуқуқи принципларини ҳам ташкил этади. Аммо, ўрмон ҳуқуқининг ўзига тегишли бўлган принциплари ҳам мавжуддан. Буларча: ўрмонларга нисбатан давлат мулкчилиги, ўрмонларни давлат томонидан бошқарилиши, ўрмонлари нисбатан давлат мулачилиги ва указдан фойдаланиш ҳуқуқини мухафаза ҳилиш кобилар киради. Ўрмон туғрисидаги қонунда ўрмон ҳуқуқи нормаларида тўғридан- тўғри мустаҳкамланган фақат ўрмон ҳуқуқига таоллукли бўлган бир гуруҳ саҳавий принциплар кўрсатилган. Чунокчи, ўрмон тўғрисидаги қонунда кўрсатилишга, ўрмон хриялигини ташкил этиш учун куйидагилар таъминланиши шарт: ўрмонларни ҳимоя этиш соҳломлаштириш ва бошқа фойдали табий хусусиятларини сақлаш ва кучайтириш: ўрмонлардан оқилана фойдаланиш: урмонларни тинлаш кўпайтириш уларнинг махсулотлигини ошириш, нав таркиби ва сифатини яхмилаш: ўрмонларни енғинданқўриклаш,

зараркунандалаш ва насалаклардан ҳимоя қилиш: ўрмонларнинг кўрилиш тоифаларини аниқлаш: ўрмоннинг етилиш ешини, дозахт кесиш усулллари ва ўрмондан фойдаланиш нормаларини белгилаш: ўрмон фонди еркаларидан оқилона фойдаланиш: ўрмондан пуллик фойдаланиш ва бошқалар. Юқорида айтилган қоидаларни ижтимоий ўрмон мунасабатлариниҳуқуқи тартибга солувчи, ўрмон ҳуқуқи принциплари сифатидаги маъерий-рахбарий қонунлар деб ҳисоблаш мумкин. Ушбу қонунлар асосий талаблар сифатида ўрмони ҳимоялиги юритувчиларга нисбатан ўрмон ҳуқуқи нозимларида ўрнатилган. Ушбу қоидаларнинг ҳар бари алоҳида ҳуқуқий нормаларда аниқлаштирилган. Чунопча, Ўрмон туғрисидаги қонуниц 34-моддасида белгиланишга, ўрмонларни тиклаш, кўлай тизим, махсусдалигини ошириш қуйидаги талабларга, яъни дарахт кесилган жойларда ва ўрмон билан копланмаган бошқа ерларда хўжалик жихатида кимматли навли дарахтларни мажбурий равиҳда катта тақминлаш: ўрмонларнинг нав тарқибини якинлаш, уларнинг махсулодлигини ва мухофаза хусусиятирини ошириш: ўрмонларнинг генетик фонда ва биолигик хилма-хиллигини сақлаб қолиш каби талабларга риоя қилингиан холда амалга оширилади. Ехуд, шу қонунинг 38-моддасида ўрнатилишига, ўрмонларнинг ҳалатига ва узини тақрорий кўлат тиришга таъсид этадиган янги ва катта тикланаетган корхоналар, иншоатлар ва бошқа объектларни жойлаштириш, лойиҳалаш, куриш ва ишга тушириш, шунингдек енги технологияларни жорийц этиш ўрмонларни муҳафаза қилиш ва тақрорий кўпайтириш тадбирлари таъминланган ҳолжда амалга оширилади. Ўрмонларни ҳолатига ва уларни тақрорий кўрай тизимига таъсида этилган ифодалар, инишотлар ва бошқа объектларни жойлаштириш, лойихалаш, куриш мажбурий давлат экологик экспедициясидан ўтказилиб давлат ўрмон хўжалиги органлари ва махалий давлат хокимияти органлари билан келишгшан ҳолда амалга оширилади. Ўрмоне ҳуқуқи соҳасига тегишли бўлган ва ўрмон қонунчилигида мустаҳканлинган бу каби

принципларни кўйлаб кўрсатиш мумкин. Масалан, Ўрмон тўғрисидаги қонуннинг 32,33,34,35,Ю36,41-моддаларида шундай принциплар ўз ифодасини топган. Ўрмон ҳуқуқининг хамма нормалари ўрмон оҳилона, самарали ва белгиланган мақсадда фойдаланиш принципи асосида шаклланган дейиши мумкин. Бу принцип ўрмондан фойдаланувчиларнинг кўпгина мажбуриятлари асосида етади. Ўрмондан оқилона фойдаланиш барча ўрмон бўлган ҳуқуқ эгаларидан энг замонавий агротехника усулларини қўллаб, илмий хулосаларга таянган холда фойдаланишни тақозо этади. Ўрмон фондини асраш унинг сифатини яхшилаш ва унумдорлигини ошириш принципи ўрмон фойдаланишга таалуқли. Бу соҳада хар бир ўрмондан фойдаланувчи ўзига бириктирилган ўрмон майдонларини асраши, яъни унинг бошқа мақсадда ишлатиб кетиши, чикиндилар ва бошқа ифлослантирувчи моддалар билан ифлосланиб кетишининг олдини олиб бориши шарт. Ўрмон объектларига зарар етказилишининг олдини олиш принципи бир караганда ўрмонга бўлган ҳуқуқ эгаларини мажбуриятини такрорлагандай. Лекин ўрмон ҳуқуқининг барча нормалари худди мана шу принципга асосланган холда вужудга келади ва амал килади. Бу принципга кўра ўрмон объектлари (сув, ер ости бойликлари, ўсимликлар ва хайвонат дунеси) нинг табий хусусиятлари ўрмон мулк, эгалик, фойдаланиш муносабатларида бўлганида сақланиб қолиши лозим. Ўрмон нисбатан содир этиладиган хар қандай фаолиятда хам унга кимевий, биологик, радиоактив, экологик ва бошқа махмундаги зарар етказмаслиги керак. Бу принципнинг мухим жихати шундан иборатки, унга кўра ўрмон ҳуқуқи келиб чиққан зарарни бартараф этишдан кўра, унинг олдини олишни устивор деб, жорий этади. Хақ тўлиш асосида ўрмондан фойдаланиш принципи шуни англатадики, арча ўрмондан фойдаланувчилар ўзларига қарашли бўлган ўрмонлардан фойдаланганликлари учун у еки бу куринишда хақ тўлайдилар.

Демак, ўрмонга нисбатан бирор бир ҳуқуққа эга бўлиш ва уни амалда реализацияқилиш учун хақ тўлашга мажбур. Ўрмондан фойдаланганлик учун тўланадиган хақ хар хил бўлиши мумкин: ер солиги, ижараақи, топширилган махсулот учун хақ (кудрат шартномасида), ўрмон тўловчи ва хоказо. Ўрмон хуқуқининг нормалари ўрмонларнинг холати хақида ахборотлардан эркин фойдаланиш принципи асосида амал қилади. Унга кўра, ўрмонларининг давлат дастури кўрсаткичлари, яъни уларнинг табиий, хўжалик холати ва ҳуқуқий мақоми, миқдор ва сифат бахоси ва бошқа тавсифлари тўқғрисидаги ахборотлар очиқ, тўлиқ, ишонарли хамда учун мақбул тарзда хохловчиларга ва фойдаланувчиларга берилиши керак. Ўрмонларнинг холати хақида ахборот давалат органлари ва юридик ва жисмоний шахсларнинг айрим турлари учун текин, айрим юридик ва жисмоний шахслар учун пуллик бўлиши мумкин. Ўрмонга давлат мулк хуқуқи устиворлиги принципининг мазмуни Ўзбекистон Республикаси Конститутциянинг 55-моддаси хамда УКнинг 4- моддасидан келиб чиқади. ЎКнинг 4-моддасига биноан ўрмон давлат мулки-умуммилий бойликдир, ундан оқилона фойдаланиш зарур, удавлат томонидан мухофоза этилади хамда олди-сотди қилинмайди, айрибошланмайди, хадя этилмайди, гаворга қўйилмайди. Давлат мулкдор софатида энг сўнгги сўз (харакат) ҳуқуқининг ўзида қолдиради. Ўрмон ва унинг бойликларидан комплекс фойдаланиш принципнинг маъноси шундан иборатки, хар бир ўрмондан фойдаланувчи ўзига берилган ўрмонларнинг табиий имкониятлардан тўлиқ фойдаланиши, ундаги сув, умумий тарқаланган фойдали қазимлардан хам имкон даражасида юқори фойдаланиши лозим. 4. Ўрмон ҳуқуқининг ҳуқуқ тизимида тутган ўрни ва бошқа ҳуқуқ тармоқлари билан ўзаро олақаси.

Табиатнинг бойликлари (ер, сув ер ости бойликлари, ўрмон ва хайвонот дунёси) бир – бирига боғлиқ соҳалар бўлиб хисобланишига қарамасдан, бундай объектларнинг ҳар бири атрофида келиб чиқадиган ижтимоий муносабатлар алохида ҳуқуқ соҳаси нормалари билан тартибга солинади. Табиат объекти бўлган ер туфайли келиб чиқадиган ҳуқуқий муносабатларни тартибга солиш вазифасини ер ҳуқуқи бажаради. Ўрмон ҳуқуқининг алохида мустақил ҳуқуқ тармоғи эканлигини УК 1 – моддаси мазмунидан англаш мумкин. Чунончи, унга биноан ер, тоғ ва сув билан боғлиқ муносабатлар, тупроқ, ўсимлик ва хайвонот дунёсидан, шунингдек атмосфера ҳавосидан фойдаланиш ва уларни мухофаза қилишга оид муносабатлар махсус қонун хужжатлари билан тартибга солинади. Демак, ўрмон ҳуқуқи билан бир қаторда Ўзбекистонда ер, тог, сув, хайвонот дунёси ҳуқуқи ва атмосфера ҳуқуқи каби мустақил ҳуқуқ тармоқлари мавжуд. Ўрмон ҳуқуқи табиат объектларига оид ҳуқуқий муносабатларни тартибга соладиган ҳуқуқ тармоқлари оиласининг мустақил соҳаси сифатида ўлар билан чамбарчас боғлиқбўлиши билан бирга бошқа ҳуқуқ тармоқлари билан ҳам яқин алоқада бўлади. Ўрмон ҳуқуқи бошқа ҳуқуқ тармоқларининг ичида конституциявий ҳуқуқ билан энг эқин ва узвий боғлиқдир. Конституциявий ўрмон ва бошқа табиат бойликлари умуммиллий бойлик эканлиги, у самарали фойдаланилиши кераклиги ва давлат томонидан мухофаза этилиши белгиланган (55-модда). Конституциянинг бошқа нормаларини талқин этиб айтиш мумкинки, хар бир фуқаро миллий бойлик бўлган табиат объектлари тўғрисида ҳар қандай ахборотни суриштириш, олиши ва тарқатиши мумкин (29-модда). Ўрмон ҳуқуқий муносабатлари доирасида фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари бузилган тақдирда суд суд химоясидиан фойдаланиши мумкин (43-модда), атроф табиий мухит объектларига нисбатан фуқароларга эхтиёткорона муносабатда бўлиш мажбурияти юклатилган (50-модда) ва хоказо.

Ўрмон фондини давлат бошқаруви, ўрмон қонунчилигинибузганлик учун айбдорларни маъмурий жавобгарликка тортиш сохасидаги муносабатларни тартибга солишда ўрмон ҳуқуқи маъмурий ҳуқуқ нормаларидан фойдаланади. Кунинг учун ҳам ўрмон фондини давлат бошқаруви умумий маънодаги давлат бошқарувининг бир қисми сифатида ҳам маъмурий ҳуқуқ ҳам ўрмон ҳуқуқига тааллуқли бўлади. Ўрмон ҳуқуқининг фуқаролик ҳуқуқи билан алоқадорлиги катта ахамият касб этади. Ўрмон ҳуқуқи ва фуқаролик ҳуқуқининг бир бири билан боғлиқ бўлиши негизида ўрмон ва фуқаролик муносабатлари ижтимоий –иқтисодий табиатининг умумийлиги ётади. Ўрмон муносабатларининг кўпчилиги мулкий муносабатлар бўлганлиги учун фуқаролик муносабатлари билан қондош бўлади. Ўрмон бойликларига бўлган ҳуқуқнинг бузилиши натижасида етказилган зарарни ундиришбилан фуқаролик ҳуқуқи ўртасидаги боғлиқлик ўрмон ва мулкий ҳуқуқларнинг бир-бири билан яқин эканлигини билдиради. Ўрмоннинг ўзига хослиги ва бир вақтнинг ўзида мулк объекти, хўжалик фойдаланиш объекти ва табиат объекти бўлганлиги ўрмонларнимуомалага жалб этиш билан боғлиқ муносабатларни фуқаролик ва ўрмон ҳуқуқи билан тартибга солишни талаб этади. Ўрмон ҳуқуқи экология ҳуқуқи билан ҳам чамбарчас ўзаро алоқатадир. Ку уринди айтиш лозимки, ўрмон ҳуқуқининг мустақил ҳуқуқ тармоғи сифатида тан олиниши экология ҳуқуқинин инкор этмайди. Ўрмон ҳуқуқи экология ҳуқуқининг ажралмас деб, қаралиши мумкин бўлмасада, у ўрмондан фойдаланишни мухофаза қилиш муносабатларидан ажртиб тартибга солмайди. Ўрмондан фойдаланиш ва мухофаза қилиш бир- бири билан узвий боғланган ва ажралмас жараёндир.

Похожие

Ўрмон тузиш ( Урмон тузиш)

Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи тушунчаси, предмети ва тизими

Жиноят ҳуқуқи тизими вазифалари предмети ва тушунчаси

Жиноят-ижроия хукуки тушунчаси, предмети ва тизими. жиноят-ижроия хукуки қонунчилиги

Ўрмон ҳуқуқий муносабатлар ( Урмон хукукий муносабатлари)