Ҳуқуқ нормаси ( Хукук нормаси ) - Юриспруденция - Рефераты

Ҳуқуқ нормаси ( Хукук нормаси )

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64 KB

Ҳуқуқ нормаси Режа: 1. Хуқуқ нормаси тушунчаси 2. Ҳуқуқ нормасининг тузилиши 3. Ҳуқуқ нормасининг турлари ва уларнинг таснифи

1. Хуқуқ нормаси тушунчаси Ҳуқуқ ижтимоий муносабатларга таъсир этувчи восита сифатида доимо, муайян хулқ-атвор, хатти-ҳаракат қоидаси сифатида ўзини намоён этиб, у тегишли ҳаётий ҳолатларда ҳуқуқ субъектлари томонидан қайта-қайта қўлланишга мўлжалл анганд ир. Ҳуқуқ ўз ички тузилишига эга. Яхлит бир тизим сифатидаги ҳуқуқ тизими ўз ичига ҳуқуқ тармокларини, ҳуқуқ институтларини олади. Ҳуқуқ тизимининг энг кичик, бирламчи таркибий унсури бўлиб, ҳуқуқ нормаси ҳисобланади. Агар ҳуқуқни, ҳуқуқ тизимини бир бино деб қарайдиган бўлсак, ҳуқуқ нормаси унинг бир гашти сифатида ёки бир жонли организмнинг энг кичик бир ҳужайраси сифатида намоён бўлади. Шу боис, унда ҳуқуқка хос бўлган муҳим белгалар жамланган бўлади. Ҳуқуқ нормаси ҳокимият тепасида турган сиёсий кучларнинг амр-иродасини ифодалайди; давлат томонидан ўрнатилган ёки санкцияланган бўлади; барча ҳуқуқ субъектлари томонидан бажарилиши мажбурий; акс ҳолда давлатнинг мажбурлов кучи билан ижроси таъминланади; норматив актларда ва бошқа ҳуқуқ манбаларида ифодаланади. Айни пайтда, ҳуқуқ нормасига яхлит бир тизимнинг энг кичик бўлакчаси сифатида ўзига хос жиҳатлар ҳам тегишлидир. Аслида «норма» сўзи лотинча бўлиб, у ўзбекчада «қоида», «намуна» маъноларини англатади. Дарҳақиқат, ҳар бир норма ўзида бирон-бир хатти- ҳаракат, хулқ-атвор қоддасини, муайян юриш-туриш моделини ифодалайди. Масалан, Ўзбе-кистон Республикаси Конституциясининг 48-моддасига биноан, фуқаролар Конституция ва қонунларга риоя этишга, бошқа кишиларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилишга мажбурдирлар, - бу ҳуқуқий норма фуқароларнинг амалдаги

қонунчиликка нисбатан қандай хатти-ҳаракат қилиши тўғрисидаги қоидаларни ўзида мустаҳкамлаган. Шундай қилиб, ҳуқуқ нормаси - барча ҳуқуқ субъектлари учун мажбурий бўлган, давлат томонидан ўрнатилган ва санкцияланган хатти-ҳаракат қоидаси, хулқ-атвор намунаси бўлиб, унда ижтимоий муносабат қатнашчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари мустаҳкамланади. Ҳуқуқ нормасида мустаҳкамланган ҳаракат, хулқ-атвор қоидасида жамиятнинг, халқ ҳаётининг моддий шароитлари бйлан белгаланадиган эрки, манфаатлари ифодаланади. Хукўқ нормаси шахсларнинг бир-бири билан бўладиган ўзаро муносабатида қандай хатти-ҳаракат моделига, намунасига риоя этишлари лозимлигини, яъни қайси ҳаракатларни содир этиш ёки этмаслик мумкин эканлигани кўрсатади. Шу маънода ҳуқуқ нормаси ҳуқуқий хулқ мезони сифатида ўзини кўрсатади. Унинг тартибга солувчи восита сифатидаги аҳамияти шунда кўринадики, бирон-бир ҳуқуқ субъекти (хусусан шахс, орган, муассаса) ўз ҳаракатида ҳуқуқ нормасида мустаҳкамланган қоидага риоя этади ёки бошқа ҳуқуқ субъектидан ҳуқуқ нормасида белгаланган тегашли хатти-ҳаракатни содир этишни талаб қилади, шунингдек, белгиланган қоиданинг бажарилмаганлиги ҳуқуқбузувчига нисбатан таъсир чорасининг қўлланишига олиб келади. Ҳуқуқ субъекти ҳуқуқ нормасида белгаланган хатти-ҳаракат намунасига риоя қилган ҳолатида, ҳуқуқ нормаси ўзини хатти-ҳаракат ўлчови, хатти-ҳаракат доираси ва чегараси сифатида намоён этса, унда белгаланган қоида бузилганда эса, у ҳуқуқ субъектининг ҳаракатига баҳо бериш воситаси сифатида ўзини кўрсатади. Маълумки, ҳуқуқнинг тартибга солувчилик роли катта тарбиявий аҳамиятга эга, шу боис ҳуқуқ нормаси ҳам бўлиши мумкин бўлган ҳуқуқ бузилиши

ҳолларининг олдини олишга хизмат қилади, чунки ҳуқуқ субъекти томонидан белгиланган хатти-ҳаракат қоидасини бузиш, муқаррар равишда унга нисбатан таъсир чораларининг қўлланишига олиб келади. Ҳуқуқ нормаси - ижтимоий нормаларнинг алоҳида бир туридир, у бошқа ижтимоий нормалардан бир қатор жиҳатлари билан ажралиб туради. Авваламбор, ҳуқуқ нормаси умумий характерга эгадир. У ижтимоий муносабат қатнашчиларининг барчасига, уларнинг хоҳиш-истагига боғлиқ бўлмаган ҳолда тегашли бўлади, яъни у бирон бир конкрет ҳол ва ҳаётий ҳолатга мўлжалланган бўлмай, балки уларнинг муайян бир кўринишига, турига, яъни ижтимоий муносабатларнинг маълум бир категориясига, туркумига тегашлидир (масалан: битимлар тузиш, пенскяга чиқиш тартиби, никохдан ўтиш ва ҳоказо). Ҳуқуқий норманинг умумий характерга эга эканлиги авваламбор шунда кўринадики, токи ҳуқуқий нормада кўзда тутилган ҳолатлар юзага келаверар экан, бу норма ҳам қўлланилаверади, қўлланилгач эса кучини йўқотмайди. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 125-моддаси - «Транспорт воситаларидан фойдаланиш қоидаларини бузиш» - шу пайтгача содир этилган ва этилиши мумкин бўлган маъмурий ҳуқуқбузарлик ҳолла-рида қўлланилади. Ҳуқуқий норманинг яна бир муҳим жиҳати унинг давлат эрки-иродасини, амрини ифода этишида кўринади. Шу боис, ҳуқуқ нормаси - муайян муносабатлар ифодаси ёки муайян ҳаракатни содир этишни маслаҳат берувчи тавсиянома тар-зидаги қоида бўлмай, балки, шу нормада кўрсатилган ҳолатлар юзага келганда қандай ҳаракат қилиш лозимлигини белгиловчи ҳокимона амр - буйруқдир. Зеро, ҳар қандай ҳуқуқ нормаси ваколатли давлат органи томонвдан ўрнатилади ёки санкцияланган бўлади, шу боис давлат амри-иродасини ифо-далайди, умуммажбурий қовда тариқасида амал қилади. Ҳуқуқ нормасида белгиланган лозим хатти-ҳаракат

қоидаси мабодо бажарилмаса, унинг бажарилишини таъминловчи давлатнинг мажбурлов чоралари ҳаракатга киради. Масалан: ҳуқуқ субъекти томонидан қонунга хилоф ҳаракатлар содир этилиши тегишли юридик жавобгарликнинг юзага келишига сабаб бўлади, демак, ҳуқуқ нормаси давлатнинг салоҳиятига, кучига таянади. Давлатнинг амр-иродаси - ҳуқуқий норма ҳуқуқ субъектига муайян ҳуқуқларни берган ҳолида ҳам сакланиб қолади, чунки у ҳуқуқ субъектининг ҳуқуқий кафили сифатида, яъни шу ҳуқуқнинг қўриқчиси ва бажарилишини таъминловчи кафил тариқасида ўзини намоён этади. Ҳуқуқ нормаси мазмунан ва ижтимоий аҳамияти боис давлат амри иродасини ўзида ифодалайди. Унинг бу жиҳати, ўз навбатида шакл масаласига, яъни ҳуқуқий норманинг ифодаланиш шаклига қатъий талаб қўяди. Ҳуқуқий норма қонунларда, норматив актларда ва бошқа расмий ҳуқуқий ҳужжатларда шаклан аниқ қоидалар тарзида мустаҳкамланган бўлади, зеро, ҳуқуқ нормасини тўғри тушуниш ва ўринли қўллаш учун, у албатта пухта ишланган, аниқ ва ихчам шаклдаги қоида бўлиши керак. Ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи нормалар ичида ҳуқуқ, айнан ўзининг шу жиҳати билан, яъни шаклан аниқ қоида эканлиги билан ахлоқ нормаларидан фарқ қилади. Шундай қилиб, ҳуқуқ нормаси давлат томонидан ўрнатилган ёки санкцияланган, бажарилиши ҳамма учун мажбурий бўлган ва аниқ шаклланган хатти-ҳаракат, юриш-туриш қоидасидир. Ҳуқуқ нормаси - давлат томонидан ўрнатиладиган ва маъқулланадиган, муайян шаклда ифодаланадиган, ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилган умуммажбурий юриш-туриш қоидасидир.

2-§. Ҳуқуқ нормасининг тузилиши Ҳуқуқ нормаси ўз ички тузилишига эга, яъни у таркибий қисмлардан иборат бўлиб, айни пайтда улар ўзаро бир-бири билан боғлиқдир. Таъкидлаш лозимки, адабиётларда ҳуқуқий норманинг тузилиши масаласида турлича ёндашувлар мавжуд. Лекин, кўпчилик' муаллифлар ҳуқуқий норма 3 элемент (унсур)дан иборат деган фикрни қўллашади. Шундай қилиб, ҳуқуқий норма қуйидаги 3 унсурдан иборат: 1) гапотеза; 2) диспозиция; 3) санкция. Гипотеза - ҳуқуқ нормасининг таркибий унсури бўлиб, у ушбу ҳуқуқий норманинг қандай шароитларда ҳаракатга киришиши ва унинг диспозицияси қандай шароитларда амалга ошишини белгиловчи ҳаётий шароит ва мавжуд ҳолатларни кўрсатади, яъни ҳуқуқ нормасида белгаланган хатти-ҳаракат қандай шароитларда бажарилиши лозимлигини кўрсатади. Гипотезада ҳуқуқ нормасида белгиланган қоида қай шароитда ва қай ҳолатда ҳамда ким томонидан амалга оширилиши кўрсатилади. Гипотеза ҳуқуқий норманинг бир қисми бўлиб, унда диспозицияда кўрсатилган қоиданинг кучга кириши учун зарур бўлган конкрет аниқ ҳаётий ҳолатлар (воқеа, ҳаракат, ҳолатлар)

ўзининг ифодасини топади. Масалан, фуқаролик ҳуқуқи нормаси фуқароларнинг муомала лаёқати қайси ҳолда тўла вужудга келишини кўрсатади (қаранг: Ўзбе-кистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 22- моддаси: «Фуқаронинг тўлиқ муомала лаёқати у вояга етгач, яъни 18 ёшга етгач тўла ҳажмда вужудга келади»). Ёки Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 13-моддаси фуқаронинг маъмурий жавобгарликка тортилиши қайси вақтдан бошланишини, яъни фуқаро 16 ёшга тўлганидан кейин бошланишини кўрсатади. Диспозиция - ҳуқуқ нормасининг таркибий унсури бўлиб, унда ҳуқуқ субъектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари белги-ланади ва уларнинг бўлиши мумкин бўлган хатти-ҳаракат-лари вариантлари аниқланади. Диспозиция ҳуқуқий норманинг бир қисми бўлиб, унда гапотезада кўрсатилган ҳолатлар мавжуд бўлганда ҳуқуқ субъектлари риоя этишлари лозим бўлган хатти- ҳаракат қоидаси ифодаланган бўлади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 66-моддасига мувофиқ, вояга етган, меҳнатга лаёқатли фарзандлар ўз ота-оналари ҳақида ғамхўрлик қилишга мажбурдирлар - бунда, демак гапотезада кўрсатилган ҳолатлар, яъни фарзандларнинг вояга етиши ва меҳнатга лаёқатли бўлиши ҳолларининг мавжудлиги диспозициянинг амал қилишига шароит туғдиради, яъни фарзандларда ўз ота-оналарига ғамхўрлик қилиши мажбуриятини вужудга келтиради. Санкция - юридик норманинг таркибий унсурй бўлиб, у ҳуқуқий норма бузилган ҳолда ҳуқуқ бузган шахсга нисбатан қўлланиладиган давлат мажбурлов чорасининг турини белгалайди. Санкция ҳуқуқ нормасининг бир қисми бўлиб, унда диспозицияда кўрсатилган талабларни бажармаганлик учун берилиши мумкин бўлган жазонинг ёки тавсия этилган ҳаракатни содир этганлик учун рагбатлантиришнинг тури ва ўлчови ифодаланган бўлади.

Шундай қилиб, юридик норманинг таркибий қисмлари қуйидагиларни ўрнатади: Гипотеза - диспозицияда кўрсатилган қоиданинг ким ва қачон бажариши лозимлигини ва қайси шароитда бажариши лозимлигини кўрсатади; диспозиция эса - бажарилиши лозим бўлган қоиданинг нимадан иборатлигини кўрсатади; санкция эса - нормани бажармаслик оқибатларини кўрсатади. Таъкидлаш лозимки, ҳамма норма ҳам 3 унсурли тузилишга эга эмас. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 95-моддасида фақат гапотеза ва диспозиция кўрсатилган ва бу ҳол деярли барча конституциявий нормаларга хосдир: «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси таркибида унинг нормал фаолиятини тахдидга соладиган ихтилофлар юз берганда ёхуд у бир неча марта Конституцияга зид қарорлар қабул қилган тақдирда, Президентнинг Конституциявий суд билан бамаслаҳат қабул қилган қарори асосида (гапотеза) Олий Мажлис тарқатиб юборилиши мумкин. Олий Мажлис тарқатилгандан сўнг унга янги сайлов 3 ой мобайнида ўтказилади» (диспозиция). Ёки бошқа бир мисол: Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 88-моддаси: «Олий Мажлис депутати дахлсизлик ҳуқуқидан фойдаланади (гипотеза). У Олий Мажлиснинг розилигисиз жиноий жавобгар-ликка тортилиши, ҳибсга олиниши ёки суд томонидан бериладиган маъмурий жавобгарликка тортилиши мумкин эмас (диспозиция)». Юқоридагиларга асосланган ҳолда айтиш мумкинки, деярли барча конституциявий нормалар асосан гапо-теза ва диспозициядан иборат.

Жиноий ва маъмурий жавобгарликни кўзда тутувчи нормалар эса - асосан диспозиция ва санкциядан иборат бўлади. (Жиноят ва Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексларнинг махсус қисми нормаларига қаранг). Шундай қилиб, ҳуқуқ нормасининг таркиби - унинг ўзаро мантиқий боғликлиги - ички тузилиши, «қурилиши»дир. 3. Ҳуқуқ нормасининг турлари ва уларнинг таснифи Ҳуқуқ нормаларининг илмий ва ўқув адабиётида турлича таснифлари ва гуруҳланишлари мавжуд. Ҳуқуқ нормаларини, уларда мустаҳкамланган қоидалар характерига қараб қуйидагича таснифлаш мавжуд: 1. Ҳуқуқ ва ваколат берувчи нормалар - яъни ҳуқуқ субъектига қандай ҳаракатларни содир этиш мумкинлигини кўрсатувчи нормалар. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 31-моддасига биноан, «Ҳамма учун виждон эркинлиги кафолатланади. Ҳар бир инсон хохдаган динга эътиқод қилиш ёки ҳеч қайси динга эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга. Диний қарашларни мажбуран сингдиришга йўл қўйилмайди». 2. Мажбурият юкловчи нормалар - яъни қандай ҳаракатларни содир этиш лозимлигини кўрсатувчи нормалар. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 50-моддасига биноан, «фуқаролар атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишга мажбурдирлар». 3. Ман қилувчи нормалар - яъни ҳуқуқ субъектига муайян хатти- ҳаракатларни содир этишини ман қилиб қўювчи нормалар. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 57- моддасида «махфий жамиятлар ва уюшмалар тузиш тақикланади» деб кўрсатилган ва бу қоида ман этиш характеридадир. Булардан ташқари, ҳуқуқ нормаларини бошқа қатор мезонлар асосида таснифлашлар ҳам мавжуд. Бунда энг аввало ҳуқуқ нормалари ҳуқуқ

тармоклари бўйича бўлинади ва бундай гуруҳдаш ҳуқуқ нормаларини бир тизимга келтириш ва зарур ҳолларда кодификация қилиш учун муҳимдир. Ҳуқуқ нормаларини моддий ва процессуал ҳуқуқ нормаларига бўлиш ҳам кенг тарқалган, бунда ҳуқуқ субъектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари мазмунини аниқлаб берувчи нормаларни моддий ҳуқуқ нормалари гуруҳига қўшамиз, ҳуқуқларни амалга ошириш ва мажбуриятларни блжариш, ижро этишнинг тартибини белгаловчи нормаларни эса процессуал нормалар деймиз. Ҳуқуқ нормаларида хатти-ҳаракатни шакллантиришнинг мавҳумлигига қараб, улар абстракт (мавҳум) ва казу-истик нормаларга ажратилади. Конкрет бир муносабат турини яхлит ҳолда тартибга соладиган нормаларни абстракт нормалар деймиз. Бир муносабат турининг конкрет бир қисмини тартибга соладиган нормалар эса казуистик нормалар деб аталади. Гипотезада мустаҳкамланган ҳолатнинг фактик жиҳатлари аниқ ёки нисбий аниқдигига қараб, ҳуқуқ нормаларини аниқ ва нисбий аниқ ҳуқуқ нормаларига бўламиз. Гипотезанинг ҳажмига қараб, ҳуқуқ нормаларини оддий (аниқ бир ҳолат кўрсатилган), мураккаб (икки ёки ундан ортиқ ҳолат кўрсатилган) ҳамда альтернативга (икки ҳолатдан бирининг мавжудлигига боғлиқ ҳолда нормани қўллаш мумкин бўлади) бўлиш мумкин. Диспозициянинг аниқлигага қараб, ҳуқуқ нормаларини: мутлақ аниқ, нисбатан аниқ ва бланкет нормаларга бўлиш мумкин. Мутлақ аниқ ҳуқуқий нормаларда ҳуқуқ ва мажбуриятлар аниқ белгаланган бўлади. Нисбатан аниқ ҳуқуқий нормалар эса ҳар бир конкрет ҳолатларда ҳуқуқ ва мажбуриятларни янада кўпроқ аниқлаш имконини беради. Бланкет нормаларда эса - қайси қоидаларни бажариш зарурлиги (давлат стандартлари қоидалари, техника хавфсизлиги қоидалари) умумий тарзда кўрсатилади.

Ҳуқуқ қўриқловчи нормалар санкцияларнинг аниқдигига қараб, мутлақ аниқ, нисбатан аниқ ҳуқуқий нормаларга бўлинади. Мутлақ аниқ санкцияли ҳуқуқий нормаларда аниқ битта давлатнинг мажбурлов чораси кўрсатилади, масалан, етказилган зарарни қоплаш каби. Нисбатан аниқ санкцияли ҳуқуқ нормалари эса, турли хил жазо турларидан бирини ёки ҳуқуқий таъсир чораси турларидан бирини қўллашни назарда тутади. Бундай санкциялар альтернатив санкциялар ҳам деб юритилади, Жи- ноят кодексининг аксарият санкциялари альтернатив санкциялардир. Кумулятив санкцияли ҳуқуқ нормалари ўзида асосий жазодан ташқари қўшимча жазо берилишини ҳам назарда тутади, масалан, муайян жиноятни содир этганпик учун озодликдан маҳрум қилиш каби асосий жазодан бошқа мол-мулкни мусодара қилишни ҳам ўзида мустаҳкамлайди. Ҳуқуқ нормаларини яна асосий (дастлабки) ва ҳосила нормаларга бўлиш ҳам анча кенг тарқалган, биринчисида умумий характерга эга бўлган қоидалар мустаҳкамланса (масалан қонун нормалари), иккинчисида эса, умумий қоидаларни ривожлантирувчи, аниқлаштирувчи нормалар мустаҳкамланади (масалан, норматив актлар нормалари қонун нор-маларини аниқлаштиради, конкретлаштиради). Ҳуқуқ нормалари яна ҳаракати ҳудудига қараб, умумий ҳаракат қилувчи, маҳаллий миқёсда ҳаракат қилувчи нормаларга бўлинади, бунда биринчиси бутун мамлакат ҳудудида амал қилса, иккинчисига кирадиган нормалар маълум ҳудуд-ларда амал қилиши мумкин, масалан, экологик инқироз ҳудудларида, жуда баланд тоғлар шароитида, чўл зонасида, радиактив хавф мавжуд зоналарда ва ҳоказо. Ҳуқуқ нормалари субъектларига қараб, умумий ва махсус нормаларга бўлинади, бунда биринчиси ҳамма ҳуқуқ субъектлари учун тааллуқли бўлса, иккинчиси эса, аҳолининг муайян гуруҳи учун ёки аниқ белгаланган доирадаги субъектларга, жумладан: пенсионерларга, ногаронларга, ички ишлар ходимларига ва бошқаларга тааллукли бўлади.

Ҳуқуқий тартибга солиш услубига қараб, ҳуқуқ нормаларини яна императив, диспозитив нормалар гуруҳларига бўлишади. Императив нормалар қатьий амр характерига эга бўлиб, хатти-ҳаракат субъектига белгаланган ҳаракат моделидан четга чиқишни ман этади, масалан, кўпгина маъмурий-ҳуқуқий нормалар шундай мазмундадир. Диспозитив нормалар, императив нормалардан фарқпи ўлароқ, муносабат қатнашчиларига ўз хатти-ҳаракатлари вариантларини, субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятлар ҳажми тўғрисида келишиб олиш имконини ўзида ифодалайди. Диспозитив нормалар кўпроқ фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда учрайди. Коллизион нормаларда - бирон-бир ҳолат бир эмас, балки бир неча ҳуқуқий нормалар таъсирига тушиб қолиши мумкин ва бу ҳолда ўша нормалар ўртасида низо - «тўқнашув» содир бўлади, бу ҳолатни ҳал этиш учун коллизион нормалар қабул қилинади. Шу боис коллизион нормалар «ҳакамнорма» деб юритилади ва унда ўша ҳолатни тартибга солишда қайси ҳуқуқий норма қўлланилиши кўрсатилади.

Похожие

Хукук нормаси

Ҳуқуқ нормаси тушунчаси

Ҳуқуқ шакллари ( Хукук шакллари )

Ҳуқуқ тизими ( Хукук тизими )

Ҳуқуқ ижодкорлиги ( Хукук ижодкорлиги )