Ҳуқуқ бузарлик ва юридик жавобгарлик - Юриспруденция - Рефераты

Ҳуқуқ бузарлик ва юридик жавобгарлик

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

138 KB

Ҳуқуқ бузарлик ва юридик жавобгарлик Режа: 1. Ҳуқуқий хулқ: тушунчаси, таркибий қисмлари, мотивлари, турлари. 2. Ҳуқуқбузарлик: тушунчаси, асосий белгилари, турлари. 3. Юридик жавобгарлик: тушунчаси, хусусиятлари, турлари. 4. Юридик жавобгарлик мақсадлари, функциялари ва тамойиллари. Айбсизлик презумпцияси. 5. Хатти-ҳаракатнинг ҳуқуққа хилофлиги ва юридик жавобгарликни истисно қилувчи ҳолатлар.

Ҳуқуқий хулқ тушунчаси, таркибий қисмлари, мотивлари, турлари Маълумки, инсонларнинг фаолияти, хулқ-атвори бир хил эмас. Ҳуқуқ инсоннинг ҳуқуқий таъсир доирасига кирадиган хатти- ҳаракатини тартибга солади. Ҳуқуқ билан тартибга солинувчи хулқ- атвор ҳуқуқий хулқ деб номланади. Айни пайтда ҳуқуқий хулқнинг юридик белгилари ҳам мавжуд: а) ҳуқуқий тартибга солинганлиги; б) давлат назорати остидалиги; в) юридик оқибатларга олиб келиши. Ижтимоий муносабатлар иштирокчиларининг мутлақ кўпчилиги ҳуқуққа мос равишда, яъни мамлакат қонунларига риоя қилиб, уни бузмасдан, ўз ҳуқуқ ва эркинликларидан фойдаланган ҳолда ва мажбуриятларни бажариб нормал хулқ- атворни амалга оширадилар. Бу индивидуал ва жамоавий хулқ-атвор субъектларининг асосий ва умумий хулқ шаклидир. Ҳуқуқий хулқ энг аввало аҳолининг онгли қисмини, яъни қонунга итоаткор фуқароларни қамраб олади. Қонунни ҳурмат қилиш эса ҳуқуқий давлат ва унинг умумий юқори маданиятининг муҳим хусусиятидир. Бундай хулқ уюшган кишилик жамиятининг, ўзаро мақбул ва маърифий муносабатларнинг зарур шартидир. Римликлар фикрича: «Кимки қонунлар асосида яшаса, у ҳеч кимга зарар етказмайди». Демак, ҳуқуқий хулқ - бу юридик нормалар талабларига мос келувчи хулқдир. Бунда ҳуқуқий қоидаларга бўйсуниш кўп ҳолларда соф механик (рефлектор) эмас, балки индивиднинг бутун ҳаётий тажрибаси, унинг маданий, ахлоқий ва ҳуқуқий қарашлари билан белгиланади. «қонун билан ман этилмаган нарсаларга рухсат берилади» деган машҳур принципга асосланган ҳуқуқий хулқ презумпцияси мавжуд. Ҳуқуқий хулқнинг хусусиятлари қуйидагиларда намоён бўлади: 1) у ижтимоий зарур ва ижтимоий фойдали ҳодиса; 2) инсон иродаси эркинлигини ифодалайди ва амалга оширади;

3) ҳам индивид, ҳам давлат манфаатлари ва эҳтиёжларини қаноатлантиради; 4) жамиятда зарурий ҳуқуқий-тартиботни таъминлайди; 5) шахснинг позитив жавобгарлиги билан боғлиқ; 6) ҳуқуқий давлат ҳуқуққа зид хулқни жамият ҳаётидан сиқиб чиқариш орқали ҳуқуқий муносабатлар доирасини кенгайтиришга интилади, яъни ҳуқуқий хулқ оммавий ҳисобланади; 7) ихтиёрий ва онгли равишда амалга оширилади. Ҳуқуқий хулқ - бу ҳуқуқ нормаларига мос келадиган, юридик оқибатларни келтириб чиқарадиган, ижтимоий фойдали аҳамият касб этувчи ҳуқуқ субъектларининг онгли ва ихтиёрий хулқидир. Моҳиятига кўра, ҳуқуқий хулқ шакллари ҳуқуқни амалга ошириш шаклларига тўла мос келади, яъни ҳуқуқий хулқ ҳуқуқ нормаларини амалга оширилишини ифода этади, ҳуқуққа риоя қилиш, уни бажариш, ундан фойдаланиш ва уни қўллаш каби шаклларда намоён бўлади. Ҳуқуқ нормаларига амал қилиш, юридик мажбуриятларни бажариш, ўрнатилган ҳуқуқлардан фойдаланиш, махсус субъектлар томонидан ҳуқуқни қўллаш - булар ҳаммаси биргаликда ҳуқуқий хулқнинг моҳиятини ифодалайди. Бу ерда субъектнинг хулқи қандай ҳолатларда ҳуқуқий, бироқ жамият учун исталмаган ва зарарли бўлишини фарқлаш зарур. Масалан, субъект арзимас сабаблар билан бир неча марта никоҳни бузиб ва уни бекор қилса, бу ҳол расман неча марта уйланиш мумкинлигини белгиламаган қонунга зид келмаса-да, бироқ бу давлат ва жамиятнинг оилани мустаҳкамлашга бўлган интилишига тескари. Шунга ўхшаш сайловларда овоз беришда иштирок этмаслик ҳуқуққа зид ҳаракат эмас, бироқ ижтимоий-сиёсий нуқтаи назардан субъектнинг бундай хулқини фойдали деб бўлмайди, чунки давлат ва жамият барибир барча сайловчиларнинг ўз фуқаролик бурчларини бажаришлари, ўз эркларини у ёки бу тарзда ифодалашларидан манфаатдор бўлади. Ҳуқуқий хулқ таркибига қуйидаги элементлар киради: субъект (ҳуқуқ лаёқатли шахс);

1) объект (ижтимоий фойдали натижа); 2) объектив томони (ҳуқуққа зид бўлмаган ҳаракат ёки ҳаракатсизлик); 4) субъектив томони (позитив мақсадлар, мотивлар, қоидалар). Субъектив томон ҳуқуқий хулқнинг ички томонини ифодалаб, у ҳуқуқ субъектларининг масъулиятлилик даражаси билан белгиланади. Ҳуқуқ назариясида ҳуқуқий хулқнинг турли жиҳатлари, белгилари, тавсифи, хусусиятлари етарлича ёритилган. Юристлар асосан инсонларнинг ҳуқуққа хилоф ножўя ҳаракатлари билан иш кўрадилар, бироқ улар шунингдек қонунларга риоя этувчилар қандай мотивларга асосланадилар, нормал хулқ эталони қандай, қандай ҳолатни ундан четга чиқиш деб ҳисоблаш мумкинлигини билишлари лозим. Ҳам ҳуқуқий, ҳам ноҳуқуқий хулқнинг руҳияти ва технологиясини, уларнинг механизми ва сабабларини, ички ва ташқи омилларини билиш, тушуниш муҳим. Хулқнинг ижтимоий аҳамиятига кўра қуйидаги турлари мавжуд: - объектив равишда зарурий хулқ (йўл қоидасига риоя этиш, солиқларни тўлаш, Ватанни ҳимоя қилиш) ; - жамият учун исталган ҳуқуқ (сайловларда қатнашиш, партияга аъзо бўлиш, никоҳга кириш); - ижтимоий жиҳатдан йўл қўйиш мумкин бўлган хулқ (иш ташлаш, ажралиш, ишини тез-тез ўзгартириш); - ижтимоий зарарли, жамият учун исталмаган хулқ (жиноятлар, ножўя ҳаракатлар). Ҳуқуқий хулқни субъектларига, объектив ва субъектив томонлари, юридик оқибатларига қараб таснифлаш мумкин. Субъектига қараб: индивидуал ва гуруҳий ҳуқуқий хулқ. Объектив томонига қараб: фаол ҳаракат ва ҳаракатсизлик билан боғлиқ ҳуқуқий хулқ. Субъектив томонига кўра адабиётда ҳуқуқий хулқнинг қуйидаги турлари ва мотивлари фарқланади:

1) Ижтимоий фаол хулқ - бу ҳуқуқий нормаларни амалга оширишга, ҳуқуқий тартиботни, қонунийликни, барқарорликни сақлашга, давлат, жамият, бошқа шахслар манфаатларини ҳимоя қилишга йўналтирилган, чуқур англашилган ташаббускор хулқдир. Бунда субъект ҳуқуқбузарликни олдини олиш бўйича қатъий ҳаракатларни содир этади, жиноятчиликка қарши курашда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга ёрдам қилади. Ҳуқуқ нормалари субъект томонидан унинг ўз қарашлари, эҳтиёжлари, интилишларини ифода этувчи объектив зарур, мақсадга мувофиқ қоидалар сифатида қабул қилинади. Бу шахснинг ўз-ўзини англаш юқори даражаси, унинг позитив масъулиятини кучли ҳис этишидир. 2) Ижтимоий пассив хулқ. Субъектлар асосан ҳуқуққа хилоф ҳаракатларни содир этишдан ўзларини тийиб турадилар: алоҳида фаолликсиз қонунларга бефарқ риоя этадилар, гарчи баъзан улар билан ички жиҳатдан рози бўлмасаларда. Амалда бу мажбурий хулқдир. Илмий тадқиқотлар шуни кўрсатадики, аҳолининг 20%и (Россияда) жазоланиш, фош қилинишдан қўрқиб, қулай шароитларда жиноят содир этишдан бош тортадилар. Демак, аҳолининг бу қисми ор-номус, виждон амри билан эмас, балки қўрқув туфайли ҳуқуққа риоя этадилар. Фақат жавобгарликдан қўрқиш уларни номақбул ҳаракатлардан сақлайди. Гегель «Ҳуқуқ фалсафасига танқид» асарида таъкидлашича: «Кўпинча ҳуқуқни жазоланишдан қўрқиш ёки бошқа кўнгилсизликлардан қочиш, масалан, яхши ном, ор-номус, обрўни йўқотиб қўйиш, дўстлари, танишлари, қариндошлари кўз ўнгида ўз обрўсидан ажраб қолишга йўл қўймаслик учун бузмайдилар». Шунга қарамасдан бу ҳуқуқий хулқ ҳисобланади, чунки бу ерда қонунга бўйсуниш мавжуд. в) Одатдаги хулқ. Ижтимоий сўровларга кўра, аҳолининг учдан бир қисми ҳуқуқий нормаларга одатий тарзда, яъни нима учун шундай ҳаракат қилаётганликларини фаҳмламаган ҳолда риоя этадилар. Улар одатда ўзларининг қонунга итоаткорликлари мотивларини тушунтиришга қийналадилар, қоида бўйича «шундай қилиш керак», «шунга ўргатилганман», «шундай тарбияланганман»,

«бошқача бўлиши мумкин эмас» деб жавоб берадилар. Улар учун ҳуқуқий хулқ табиий, ҳаёт тарзи билан белгиланувчи ҳодисадир. Бундай хулқ кўп омиллар таъсирида шаклланади: анъаналар, оилавий тарбия, соғлом муҳит; тартиботга, хотиржамликка, озодликка интилиш, шундай йўл тутиш билан ўз олдига қўйган мақсадларга, ютуқларга эришиш мумкин деб тушуниш. г) Конформистик (мослашувчан) хулқ . Бу хулқ аввалгисидан атрофдагиларнинг таъсирига кўп даражада боғлиқлиги сабабли кам аҳамиятли ҳисобланади, «ўзга шахс фикри»га боғлиқ бўлади ва шу сабабли қоида бўйича ўзгарувчан, мустақил бўлмаган, мослашувчан хулқ ҳисобланади. «Конформизм» сўзи лотинчадан таржима қилинганда мойиллик, ўхшаш, мос келиш, бир хилликк, бир фикрга интилишни билдиради. Бу асосан қатъий фуқаролик позициясини истисно қилувчи ҳаракатларнинг вазиятга мос тарзидир. Мотивация оддий: «оқ қарға бўлишни хоҳламаслик», «умумий қатор» дан четга чиқишни истамаслик, яқинлар, дўстлар, танишлар ишончини йўқотиб қўйишдан хавфсираш, аксинча, уларнинг мақтовига, қўллаб -қувватлашига сазовор бўлишга интилиш. Бунда тақлид қилиш омили ҳам кам аҳамият касб этмайди. д) Маргинал хулқ. Маргиналлар - бу нормал ҳаёт тарзидан четга чиққан, ҳатто унинг тубидаги инсонлар (бомбжлар, уйсиз дайдилар, гадойлар, хроник алкоголиклар ва наркоманлар, собиқ маҳбуслар, қочоқлар, кўчманчилар ва б.)дир. Уларнинг хулқи кўпинча ҳуқуқий ва ноҳуқуқий хулқ чегарасида бўлади. «Маргинал» лотинчадан таржима қилинганда чекка, чегара, оралиқ маъноларини англатади. Бу тоифа кишиларнинг руҳияти нобарқарор (нотинчлик, эртанги кунга ишнчсизлик, аламзадалик, ўта жоҳиллик, ғазабланиш ва б.) бўлади. Тақдири оғир бу инсонлар ҳамма нарсага тайёр бўлади. Яшаш, овқат топиш илинжида улар турли ҳуқуқбузарликлар, жиноятларга қўл урадилар. Муқим жиноий

муҳитнинг ўзи уларнинг ҳуқуққа, ахлоққа, бошқа қадриятларга бўлган муносабатини белгилайди. е) Нигилистик хулқ. Нигилизм муайян қоидалар, нормалар, принциплар, қарашлар, қонунлар, ҳаёт тарзига салбий муносабатни билдиради. Бу индивид ижтимоий хулқининг ва дунёни англашнинг шаклларидан биридир. У қандай қадриятларни инкор қилиши ва қайси соҳада намоён бўлишига қараб турлича:ахлоқий, ҳуқуқий, сиёсий, мафкуравий, диний бўлиши мумкин. Нигилистик кайфиятдаги кишиларнинг хулқи ўз хусусиятларига эга (скептицизм, шубҳаланиш, норозилик, экстремизм, радикализм ва б.). Бунда нигилистларнинг ўзлари қоида бўйича биронта ижобий дастурлар ва уларни амалга ошириш методларини илгари сурмайдилар. Уларнинг ҳаракатлари кўпинча рухсат берилган ва ман этилганлик чегарасида бўлади. Улар қонунларни ҳурмат қилиш ва уларга риоя этишни «эскича» деб ҳисоблайдилар, максимализмга, оширилган талабларга мойил бўладилар. Юридик фан хулқнинг бу типини эътиборга олиши керак. Ҳуқуқбузарлик тушунчаси, асосий белгилари, турлари Ҳуқуқбузарлик - бу давлат, жамият ва фуқаролар манфаатларига зарар етказувчи ақли расо шахснинг ҳуқуққа зид, айбли, жазога лойиқ, ижтимоий хавфли қилмишидир. Қилмиш ҳаракат ва ҳаракатсизлик кўринишида бўлиши мумкин. Ҳуқуқбузарликнинг белгилари: 1) қилмиш (ҳаракат ёки ҳаракатсизлик); 2) айбнинг мавжудлиги; 3) ҳуқуққа зидлиги; 4) зарарли оқибати; 5) қилмиш билан зарарли оқибат ўртасидаги сабабий боғланиш; 6) юридик жавобгарлик белгиланиши.

Ҳаракат субъект хулқининг фаоллиги билан фарқланади (ўғирлик, безорилик, талончилик, қотиллик, тан жароҳатини теказиш ва ҳ.). Ҳаракатсизлик, аксинча, субъект хулқининг сустлиги билан характерланади: мансабдор шахс томонидан хизмат вазифаларини бажармаслик (совуққонлик), бирорта объектни қўриқлаётган қўриқчи ёки қоровулнинг хизматда ухлаб қолиши, инсонни ҳаёти учун хавфли аҳволда қолдириш, унга ёрдам кўрсатмаслик, солиқни тўламаслик, судга келмаслик ва ҳ. Шахснинг қонун бўйича қилиши лозим бўлган ҳаракат, лекин шуни бажармаслигидан иборат. Ҳуқуққа зид хулқ ҳуқуқий хулқнинг аксидир. У ҳар қандай демократик давлатда кураш олиб бориладиган иллатдир. Ҳуқуқбузарлик билан етказиладиган зарар ёки зиён жисмоний, ахлоқий, моддий, шахсий, ташкилий, шунингдек, кўп миқдорда ва кам аҳамиятли, тикланувчи ва тикланмайдиган, ўлчанадиган ва ўлчанмайдиган бўлиши мумкин. Ҳар қандай ҳуқуққа зид ҳаракат ҳам ҳуқуқбузарлик саналмайди, у индивид эркин иродасининг натижаси, яъни англанган ва, демак, айбли бўлиши лозим. Масалан, боланинг, руҳий касал ёки муомала лаёқатисиз шахснинг ҳуқуққа зид ҳаракати юридик жавобгарликни келтириб чиқарувчи ҳуқуқбузарлик саналмайди. Қонунда яна шундай ҳолатлар назарда тутилганки, бунда у ёки бу ҳаракат биронта ҳуқуқбузарлик белгиларига эга бўлса ҳам, у маълум шарт-шароитлар таъсирида ҳуқуққа зид саналмайди (кам аҳамиятлилик, зарурий мудофаа, охирги зарурат ва ҳ.) Ҳуқуқбузарликнинг қатор мажбурий белгилари унинг таркибини ташкил қилади. Ҳуқуқбузарликнинг таркибини аниқлаш содир этилган қилмишнинг юридик квалификацияси бўлиб, у ҳуқуқ нуқтаи назаридан шахс тақдирига бевосита дахлдор бўлган ўта муҳим мантиқий операция ҳисобланади. Жиноятнинг юридик таркиби: 1) ҳуқуқбузарлик объекти; 2) ҳуқуқбузарлик субъекти; 3) ҳуқуқбузарликнинг объектив томони;

4) ҳуқуқбузарликнинг субъектив томони. Ҳуқуқбузарлик таркибининг мавжудлиги шахсни юридик жавобгарликка тортиш учун асос ҳисобланади. Бу тушунчада бир белгисининг йўқлиги тўлиқ таркибни бермайди, бунда жиноят ишини қўзғатиш ва шахсни жавобгарликка тортиш учун қонуний асос мавжуд бўлмайди. Баъзи ишлар айнан жиноят таркибининг йўқлиги сабабли тугатилади. Ҳуқуқбузарлик объекти - бу ҳуқуқбузар тажовуз қилаётган, бевосита зарар етказаётган нарсадир. Умумий ва махсус ёки конкрет объектлар фарқланади. Умумий объект сифатида ҳуқуқий тартибот, давлат ва жамият манфаатлари, мавжуд ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий тузум, ижтимоий муносабатлар бўлиши мумкин. Махсус объект - бу конкрет неъматлар, қадриятлардир (инсон ҳаёти, соғлиғи, ор-номуси, шаъни, мулки, хавфсизлиги ва б.). Ҳар қандай ҳуқуқбузарлик ҳам умумий, ҳам конкрет объектга путур етказади. Ҳуқуқбузарлик субъекти бўлиб ҳуқуқбузарликни содир этган ҳуқуқ ва деликт лаёқатли жисмоний ва юридик шахс ҳисобланади. Жиноят ҳуқуқида эса фақат жисмоний шахс ҳуқуқбузарлик субъекти ҳисобланади. Кичик ёшдаги болалар ва руҳий касал шахслар деликт лаёқатли бўлмаганликлари сабабли ҳуқуқбузарлик субъектлари бўла олмайдилар. Шу қоида ақли норасоларга ҳам тааллуқли. Чет эл фуқаролари ҳам баъзи жиноятларнинг субъектлари бўла олмайдилар (давлатга хоинлик, армияда хизмат қилишдан бош тортиш, дезертирлик ва б.). Индивид ўз қилмишларининг ижтимоий аҳамияти ва оқибатларини 16 ёшдан бошлаб англай олишлиги умумий қоида деб қаралади. Ва алоҳида ҳолларда қилмишнинг ҳуқуққа яққол хилофлиги мавжуд бўлганда 14 ёшдан бошлаб вояга етмаган шахс ҳам ўз ҳаракатлари учун жавобгар ҳисобланади. Ҳуқуқбузарликнинг объектив томони - бу унинг ташқи белгиларининг мажмуидир, улар нима, қаерда, қачон, қандай юз берди каби саволларга жавоб беради. Булар қуйидаги элементлардир: а) реал иродавий ҳаракат ёки ҳаркатсизлик; б) ҳаракат ёки ҳаракатсизликнинг ҳуқуққа зидлиги; в) зарарли оқибат, ижтимоий хавфлилик;

г) қилмиш ва юзага келган зарарли оқибат ўртасида тўғридан- тўғри сабаб-оқибатли алоқадорлик. Ҳуқуқбузарликнинг объектив томонини тўлиқ тавсифлаш учун баъзи бошқа факультатив (қўшимча) белгилар ва шартлар ҳам эътиборга олинади: қилмиш содир этилган жой, вақти, усуллари; якка ёки гуруҳ томонидан, қурол ёки бошқа техник воситаларни ишлатиш билан содир қилиниши; систематик, такроран, алоҳида ваҳшийлик билан содир этилиши ва ҳ. Ҳуқуқбузарликнинг субъектив томони деганда субъектнинг ўз ҳаракатларига ва унинг оқибатларига бўлган руҳий муносабати тушунилади. Бунда жиноятни режалаштиришда ва амалга оширишда ҳуқуқбузар риоя этган мақсадлар, мотивлар, кўрсатмалар назарда тутилади. Субъектив томонга яна аввалдан тил бириктириш, кучли руҳий ҳаяжонланиш, жиноят содир этилганидан кейинги хулқ- атворни ҳам киритадилар. Ҳуқуқбузарликнинг субъектив томони қуйидаги саволларни назарда тутади: субъект ўз қилмишларига қандай қарайди, уни шундай иш тутишига нима ундади? Булар «айб», «айблилик» тушунчаларида ифодаланади. Айб икки шаклда намоён бўлади: 1) қасд; 2) эҳтиётсизлик. Ўз навбатида қасд тўғри ва эгри (эвентуаль) турларга бўлинади. Эҳтиётсизликнинг ўзи ҳам 2 турга бўлинади: 1) жиноий ўз-ўзига ортиқча ишониш, енгилтаклик; 2) жиноий бепарволик ёки лоқайдлик (совуққонлик). Тўғри қасдда субъект ўз хатти-ҳаракатларининг ижтимоий хавфли эканлигини тушунади, хавфли оқибатларни юзага келиши мумкинлигини ёки муқаррарлигини олдиндан кўра билади ва шуни истаган тарзда иш тутади. Эгри қасдда субъект ўз хатти-ҳаракатларининг ижтимоий хавфлилигини англайди, хавфли оқибатларни юзага келиши мумкинлигини олдиндан кўра билади, бироқ бундай оқибатларга онгли равишда йўл қўяди ёки уларга нисбатан бефарқ бўлади.

Ўз-ўзига ортиқча ишониш (енгилтаклик)да шахс ўз хатти- ҳаракатларининг ижтимоий хавфли оқибатларини олдиндан кўра билади, бироқ уларни олдини олишга етарли асосларсиз ўз-ўзига ишониб енгил ҳаракат қилади. Масалан, ҳайдовчи техник носоз машинада рейсга чиқади, автойўл ҳодисаси бўлишини олдини оламан деб енгил фикр қилади, шунга қарамасдан йўл ҳодисаси содир бўлади. Бепарволик(лоқайдлик)да шахс ўз хатти-ҳаракатларининг ижтимоий хавфли оқибатларини юзага келиши мумкинлигини кўра олмайди, бироқ уларни олдиндан кўра олиши лозим ва мумкин бўлади. Масалан, ҳайдовчи рейсга чиқмасдан олдин автомобилнинг техник ҳолатини текширмаган, машина техник носоз бўлган ва натижада йўл ҳодисаси содир бўлган. Бундай бўлмаслиги учун ҳайдовчи ўз мажбуриятларига масъулият билан қараши лозим бўлган - машинанинг техник ҳолатини текшириши ва носозликлар аниқланган тақдирда уларни бартараф этиши лозим бўлган. Ҳуқуқбузарлик турлари. Барча ҳуқуқбузарликлар ижтимоий хавфлилик даражасига қараб 2 турга бўлинади: қилмиш (ножўя иш) ва жиноят лар. Ҳуқуқбузарликнинг энг хавфли тури бу жиноят лар бўлиб, у ножўя ишлардан ижтимоий хавфлилик даражасининг юқорилиги билан фарқланади, шахс, давлат, жамиятга энг кўп хавфли бўлиб, жиддий зарар етказади, ЖК назарда тутилади, уларни содир этганлик учун энг қаттиқ жиноий жазо чоралари қўлланилади. Ножўя ишлар - бу ўз характери ва оқибатларига кўра ижтимоий хавфлилик даражаси нисбатан кам бўлган ва жамиятдаги ҳуқуқий тартибнинг алоҳида томонларига таҳдид солувчи ҳуқуқбузарликдир. Ножўя ишларнинг қуйидаги турлари фарқланади: 1) фуқаровий; 2) маъмурий; 3) интизомий; 4) моддий; 5) процессуал.

Фуқаровий ножўя иш (деликт) лар деганда ташкилот ва шахснинг мулкига ёки шахсига ҳуқуққа зид ҳаракатлар билан зарар етказиш; шартнома мажбуриятларини бажармаслик, мулк эгасининг ҳуқуқларини бузиш, ҳуқуққа хилоф битимни тузиш кабилар тушунилиб, улар мулкий ва номулкий муносабатлар соҳасида содир этилади. Бу турдаги ҳуқуқбузарликлар учун санкциялар - моддий ёки маънавий зарарни қоплаш, бузилган ҳуқуқни тиклаш, субъект зиммасидаги мажбуриятни ижро қилиш, қарзни мажбурий ундириш ва ҳ. Маъмурий ножўя ишлар деганда жамиятда ўрнатилган ҳуқуқий тартибот, бошқарув тизими, экологик объектлар, тарихий ва маданий ёдгорликлар, санитария ва гигиена талаблари, ёнғин хавфсизлиги қоидалари, транспортдан фойдаланиш қоидаларини муҳофаза қилувчи маъмурий ҳуқуқ нормаларини бузилиши билан боғлиқ ҳуқуқбузарликлар тушунилади. Бунда жазо чоралари: огоҳлантириш, жарима, махсус ҳуқуқлардан маҳрум қилиш, маъмурий қамоқ (15 сутка) ва б. Интизомий ножўя иш лар асосан хизмат муносабатлари соҳасида юз бериб, ишлаб чиқариш, ҳарбий, ўқув, молиявий интизомни, ташкилотдаги ички меҳнат тартиби қоидаларини бузилишида намоён бўлади. Жазо чоралари: ҳайфсан, лавозимни пасайтириш, мукофотдан маҳрум қилиш, меҳнат шартномасини бекор қилиш ва ҳ. Моддий ножўя иш лар - бу ишчи ва хизматчилар томонидан ўз ташкилот ва корхоналарига моддий зарар етказилишидир. Асосан ҳуқуқни тикловчи санкциялар қўлланилади: маошнинг бир қисмини ушлаб қолиш, зарарни қоплаш мажбурияти, бузилган буюмнинг қийматини тиклаш ва ҳ. Процессуал ножўя иш лар - бу суд мажлисига ёки терговчи ҳузурига сўро ққа келмаслик, далилий ашёни ихтиёрий беришдан бош тортиш ва ҳ. Санкцияси - манфаатдор мансабдор шахс ёки орган ҳузурига чақирув қоғози бўйича мажбурий келтириш.

Юридик жавобгарлик тушунчаси, хусусиятлари, турлари Юридик жавобгарлик - бу индивид ижтимоий жавобгарлигининг бир тури бўлиб, унинг асосий хусусияти шундаки, у давлатнинг мажбурлов аппаратига таянувчи юридик нормалар, қонунларни бузилиши билан боғлиқдир. Бу куч ишлатишга суянувчи жавобгарликнинг ҳокимий-императив шаклидир. Бу ерда ҳамиша жазоловчи, тарбияловчи ва огоҳлантирувчи (превентив) жиҳатлар мавжуд. Юридик жавобгарлик - ижтимоий жавобгарликнинг энг қатъий ва аниқ расмийлашган туридир. Ҳуқуқбузарлик, айниқса, жиноятлар учун жавобгарлик, қоида бўйича олдиндан белгилаб қўйилади ва жамиятга маълум қилинган бўлади. Инсон у ёки бу қонундан четга чиқиш, у ёки бу ҳуқуқ нормасини бузиш қандай хавф туғдиришини билади. Ижтимоий жавобгарликнинг бошқа турларида бу нарса йўқ. Юридик жавобгарлик мураккаб ва кўп қиррали тушунча бўлганлиги сабабли илмий юридик адабиётда унга турли таърифлар берилган. Юридик жавобгарлик - бу ҳуқуқ нормаларида кўзда тутилган санкциялар асосида айбдор шахсга давлат таъсир чораларини қўллаш ва муайян салбий оқибатларни тайинлаш зарурияти бўлиб, бунда шахс муайян неъмат (шахсий, мулкий, ташкилий ва б. ҳуқуқ) лардан маҳрум этилади. Юридик жавобгарлик - бу давлатнинг ҳуқуқбузарликка нисбатан муносабат билдириши, қонунда белгиланган санкцияларни амалга ошириш усулидир. Жавобгарликка тортиш - бу ҳуқуқни амалга ошириш шаклларидан бири, айнан қўллашдир, чунки бунда қонун чиқарувчи назарда тутган мақсад рўёбга чиқади. Ҳуқуқий норма ҳаётга жорий қилинади, ўзининг мантиқий якунига етади. Юридик жавобгарликнинг асоси бу ҳуқуқбузарликни, жиноятни содир этишдир. Амалий жиҳатдан юридик жавобгарлик ҳуқуқбузар учун моддий, ахлоқий, шахсий, ташкилий, жисмоний характердаги нохуш(салбий) оқибатларнинг (озодликдан маҳрум қилиш, чеклаш, ахлоқ тузатиш ишлари, мол-

мулкни мусодара қилиш, жарима, қамоқ, муайян лавозимни эгаллаш ҳуқуқидан маҳрум қилиш) юзага келишида намоён бўлади. Бунда жавобгарлик ва жазо тушунчалари ўзаро боғлиқ, бироқ айнан бўлмаган тушунчалар эканлигига эътибор бериш керак. Суд жазодан озод этиши мумкин, жавобгарлик эса ҳуқуқий ҳолат сифатида мавжуд бўлади. Бундан ташқари, жазо шартли бўлиши мумкин, қонун, жамият, давлат олдида жавобгар бўлган субъект озодликда қолиши мумкин. Шунингдек, авф этиш институти ҳам мавжуд, бунда инсон жазони кейинги ўташликдан озод этилади. Бироқ, жавобгарлик мазмун-моҳиятига кўра олиб ташланмайди. Юридик жавобгарликнинг хусусиятлари: 1) давлат томонидан ҳуқуқий нормаларда ўрнатилади, яъни амалдаги қонунчилик билан назарда тутилади; 2) давлат мажбурловига таянади; 3) махсус ваколатли органлар томонидан қўлланилади; 4) ҳуқуқбузар учун муайян салбий оқибатларни келтириб чиқаради; 5) ҳуқуқий норма санкциясини қўллаш шакли ҳисобланади; 7) процессуал шаклда юкланади; 8) фақат содир этилган ҳуқуқбузарлик учун юзага келади; 9) ҳуқуқбузар давлат номидан жазоланади. Ушбу хусусиятларни бир қатор саволлардан иборат ўзига хос формула орқали ифодалаш мумкин: Ким жавоб беради? Нима учун? қандай? Кимнинг олдида? Нима асосида жавоб беради? Юридик жавобгарлик ўз табиатига кўра бир хил эмас, шу сабабли у тармоқларга қараб асосий турларга бўлинади: 1) жиноий жавобгарлик; 2) фуқаровий жавобгарлик; 3) маъмурий жавобгарлик; 4) интизомий жавобгарлик; 5) моддий жавобгарлик; 6) процессуал жавобгарлик;

7) конституциявий жавобгарлик. Юридик жавобгарлик ҳуқуқ нормаси асосида ҳуқуқ қўлловчи органнинг қарори асосида вужудга келади. Юридик жавобгарликнинг фактик асоси бўлиб ҳуқуқбузарликнинг ўзи ҳисобланади. Ҳуқуқбузарликнинг барча таркибий элементлари мавжуд бўлгандагина, шахс жавобгарликка тортилиши мумкин. Айни пайтда ҳуқуқбузарликнинг ўзи ўз-ўзидан, автоматик равишда жавобгарликка олиб келмайди, балки жавобгарлик учун асос бўлиб хизмат қилади. Зеро, юридик жавобгарликнинг реал амалга ошиши учун ҳуқуқ қўллаш акти, яъни ваколатли органнинг қарори зарур бўлади. Бу қарорда конкрет шахсга нисбатан қўлланиладиган мажбурлов чораларининг ҳажми ва шакли белгиланади, масалан, суд ҳукми, вазир буйруғи ва б. бўлиши мумкин. Юридик жавобгарликнинг юзага келиш жараёнини схематик тарзда қуйидагича ифодалаш мумкин: Жиноий жавобгарликдан озод қилиш учун асослар ЖКда кўрсатилади: қилмишнинг ижтимоий хавфини йўқлиги, ҳолатлар ўзгариши аниқланса, вояга етмаганларни кафилликка бериш ва б. Жиноий жавобгарлик - энг қаттиқ жавобгарлик тури бўлиб, уни содир этганлик учун жавобгарлик фақат қонун орқали белгиланади. Жиноятлар рўйхати ЖКда белгиланади, Жиноий жавобгарликка тортиш тартиби ЖПКда мустаҳкамланади. Жиноий жавобгарликка тортишга фақат бирдан-бир орган - суд ҳақли ҳисобланади. Жиноий жазо чоралари - энг қаттиқ давлат мажбурлови ҳисобланади. Маъмурий жавобгарлик - МЖКда белгиланган ҳаракатни содир этганлик учун вужудга келади . Бундан ташқари, норматив-ҳуқуқий актларда ҳам бундай жавобгарлик ўрнатилиши мумкин. Маъмурий ишлар давлат органлари ва судлар томонидан кўрилади. Фуқаровий-ҳуқуқий жавобгарлик - мулкий характердаги шартномавий муносабатларни бузганлик ёки фуқаролик-ҳуқуқий деликт содир этганлик учун

вужудга келади. Бу жавобгарликнинг моҳияти - шахсни салбий мулкий оқибатларга дучор қилишдир. Фуқаровий-ҳуқуқий жавобгарликнинг асосий принципи - зарарни тўла ҳажмда қоплаш. Интизомий жавобгарлик - интизомий ножўя ҳаракат содир этганлик учун вужудга келади. Бунда бевосита ман этилган норма бузилмай, балки ижобий қоида, яъни ходимнинг меҳнат мажбуриятини белгиловчи норма бузилади. Интизомий жавобгарликнинг уч тури мавжуд: 1.Ички меҳнат тартиби қоидалари асосида; 2.Бўйсуниш тартиби асосида; 3.Интизомий Устав ва Низомлар асосида. Илмий адабиётда юридик жавобгарликнинг бошқа яна конституциявий ва экологик турлари мавжудлиги асослантирилади. Конституциявий жавобгарликдан бошқа жавобгарликнинг барча турлари анъанавий ҳисобланади. Конституциявий жавобгарлик ривожланган давлатларда Парламентнинг тарқатилиши, ҳукуматнинг истеъфога кетиши ва б. ни тушуниш мумкин. Бу жавобгарликни яна сиёсий-ҳуқуқий жавобгарлик деб ҳам аташади. Адабиётда ва матбуотда ҳокимият олий органларининг конституциявий жавобгарлиги ҳақида махсус қонун қабул қилиниши ҳақида масала кўтарилмоқда: инсонлар, мамлакат тақдири билан боғлиқ оғир оқибатлар келтириб чиқариши мумкин бўлган қарорларнинг қабул қилиниши, ўз хизмат бурчларини лозим даражада бажармаслик, суистеъмолликларга йўл қўйиш (давлатнинг парчаланиб кетиши, унинг яхлитлигини бузилиши, аҳолини жамғармалардан маҳрум қилиш, маошлар ва нафақаларни тўламаслик, урушлар, инсонларни оммавий қурбон бўлишига йўл қўйиш ва ҳ.). Юридик жавобгарликнинг икки жиҳати Ҳозирги замон фани учун жавобгарликнинг 2 хил маънода: негатив(ретроспектив) ва позитив(перспектив) жиҳатдан тушуниш хос.

Ҳуқуқий тизимнинг нормал амал қилиши ва шахс хулқини амалга ошириш учун иккала жиҳат ҳам муҳим. Ретроспектив жавобгарлик шахснинг содир этган ҳуқуқбўзар- лиги учун белгиланиб, у аввалдан юридик фан томонидан атрофлича ишлаб чиқилган ва барча мамлакатлар қонунчилиги билан батафсил тартибга солинган. Бу давлат, ҳуқуқ, қонун, жиноятчилик пайдо бўлган вақтдан бери мавжуд жавобгарликнинг классик туридир. Жавобгарликнинг позитив жиҳати фақат сўнгги ўн йилликда олимлар эътиборини тортмоқда. Позитив жавобгарлик деганда ўз бурчларини лозим даражада бажарганлик, юкланган иш учун жавобгарлик, инсофли хулқ учун жавобгарликни; жамият, давлат, жамоатчилик, оила, атрофдагилар олдидаги жавобгарликдир. Бу ахлоқий-ҳуқуқий бурч, фуқаролик позицияси, ривожланган ҳуқуқий онг ҳиссидир. Ижобий жавобгарлик - бу ўзига ва бошқаларга нисбатан талабчанлик ўлчовидир. У субъектнинг реал ижтимоий- ҳуқуқий мақомидан келиб чиқади, шу сабабли статус жавобгарлиги деб аташ мумкин. Фуқаронинг умумий юридик мақоми Конституция ва бошқа муҳим қонунларда мустаҳкамланиб, у шахснинг жамият олдидаги, бошқа кишилар олдидаги жавобгарлиги ҳақидаги қоидалар билан белгиланган. Тўла ҳажмдаги жавобгарлик - бу ўтмишда, ҳозирда ва келгусидаги хатти-ҳаракат учун жавобгарликдир, у турли жиҳатлардан ўрганилиши керак. Позитив жавобгарликнинг зарурлиги, ҳуқуққа мослиги, ахлоқий-ҳуқуқий характерини асослаш, унинг жамият ҳуқуқий тизимида тутган ўрни ва ролини аниқлаш муҳим. Позитив жавобгарлик негатив жавобгарлик каби субъект учун муайян салбий оқибатларни келтириши мумкин. Масалан, давлат хизматчиси аттестациядан ўтмаслиги мумкин ва бундан муайян ташкилий хулосалар қилинади (хизматга яроқсизлик, лавозимдан четлатиш ва ҳ.), бунда инсон бирорта конкрет ҳуқуқбузарлик содир этмасада - у шунчаки ўз бурчларига, юкланган ишга масъулият билан, жиддий ёндашмаганлиги боис жазоланади. Худди шунингдек,

раҳбар ишидаги камчиликлари ва нўноқлиги туфайли жамоанинг ишончини йўқотиши ва ишдан кетишга мажбур бўлиши, ўқишга масъулиятсиз қараган талабанинг ўзлаштирмаганлиги учун талабаликдан чиқарилиши мисол бўла олади. Негатив жавобгарликдан фарқ қилиб, позитив жавобгарлик вақтинчалик ва мажбурий эмас, балки доимий, ихтиёрий ва шахсни ўзининг лозим даражадаги хулқи учун чуқур англанган жавобгарлигидир. У нафақат субъектнинг ўз ҳаракатлари устидан контролини, шунингдек, жамият, давлат томонидан бўладиган назоратга ижобий муносабатни ҳам тақозо этади. Позитив жавобгарлик негатив жавобгарликдан олдин мавжуд бўлади. Жамиятда жавобгарликнинг бу икки тури узвий ўзаро боғлиқ, чунки улар шахс ягона ижтимоий жавобгарлигининг турли жиҳатлари сифатида намоён бўладилар ва жамиятда қонунийлик, ҳуқуқий-тартиботни мустаҳкамланишида, ҳуқуқий давлатчиликни қарор топишида муҳим рол ўйнайди. Позитив жавобгарлик даражаси қанча юқори бўлса, негатив жавобгарликка тортилиш ҳоллари шунча кам бўлади. Уларни бир-бирига қарши қўйиб бўлмайди, улар бир- бирини тўлдиради ва мустаҳкамлайди. Бироқ, умумий ривожланиш йўналиши негатив жавобгарликдан позитив жавобгарликка томон юз беради. Юридик жавобгарлик мақсадлари, функциялари ва тамойиллари. Айбсизлик презумпцияси Юридик жавобгарликнинг мақсади умумий кўринишда - бу конституциявий тузум, ҳуқуқий тартибот, фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларини қўриқлаш, тор маънода эса, - бу ҳуқуқбузарни жазолаш, жамиятнинг қолган аъзоларини бўлиши мумкин бўлган ҳуқуққа зид ҳаракатлар ва уларнинг оқибатларидан сақлашдир. У индивидни ҳуқуқ, қонун, интизомга ҳурмат билан қараш руҳида тарбиялайди. Юридик жавобгарлик институтининг мавжудлиги - бу жамиятнинг турли жиноий элементлар тажовузидан ўзини ўзи ҳимоя қилиш усулидир.

Юридик жавобгарликнинг мақсадлари унинг функцияларида кўринади: 1)қонунийлик ва ҳуқуқий-тартиботни қўриқлаш ва мустаҳкам- лаш (асосий функцияси); 2) жазоловчи функция; 3) жаримавий функция; 4) огоҳлантирувчи(превентив) функция; 5) тарбиявий функция; 6) компенсациявий (ҳуқуқни тиклаш) функция. Юридик жавобгарликнинг асосий принциплари: 1) қ онунийлик принципи. Юридик жавобгарлик фақат ваколатли органлар томонидан қонунда белгиланган асосларда ва ўрнатилган тартибда амалга оширилади. 2) Асослантирилганлик принципи. Жавобгарлик ҳуқуқбузарлик оқибатида келиб чиқади. Бунда ҳуқуқбузарлик таркибининг барча элементлари ва белгилари ҳамда зарур далиллар бўлиши даркор, булар бўлмаса шахсни жавобгарликка тортиш асоси ҳам бўлмайди. 3) Жазонинг муқаррарлиги принципи. Бирорта ҳуқуқбузарлик ёки жиноят жазосиз қолмаслиги керак: жазонинг қаттиқлиги эмас, балки унинг муқаррарлиги муҳим; барча ҳуқуққа зид ҳаракатлар очилиши, айбдорлар жавобгарликка тортилишлари лозим. 4) Адолатлилик принципи. Жазо тури ва чораси ҳуқуқбузарликнинг оғирлигига, ҳолатларига ва айбдорнинг шахсига мос келиши, бир ҳуқуқбузарлик учун икки марта жавобгарликнинг истисно қилиниши; барчанинг қонун ва одил судлов олдида тенглигини назарда тутади. 5) Инсонпарварлик принципи - жазолаш жисмоний азобларни, айбдорнинг инсоний қадриятларини таҳқирлашни назарда тутмаслиги керак; у енгиллаштирувчи ҳолатларни ва ҳуқуқбузарлик

мотивларини ҳисобга олиши керак; шартли ҳукм қилиш, ҳукм ижросини кечиктириш имкониятини назарда тутади. 6) Айбсизлик презумпцияси - ҳар бир фуқаро унинг айби қонунда белгиланган тартибда исботланмагунга қадар айбсиз деб саналади. Ривожланган ҳуқуқий тизимга эга ҳар қандай демократик давлатда айбсизлик презумпцияси амал қилади, бунга кўра ҳар бир фуқаро унинг айбдорлиги қонуний тартибда ўрнатилмагунгача ва суд ҳукми билан тасдиқланмагунга қадар софдил, интизомли ҳисобланади. Бунда айблиликни исботлаш вазифаси шахсни айблаётганлар зиммасида бўлади, айбланувчининг ўзи ўзининг айбсизлигини исботлаш мажбуриятига эга эмас. Фуқаронинг айбсизлик презумпцияси - шахснинг ҳуқуқ ва эркинликларини мустаҳкам кафолатидир. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси (26-моддаси) да айбсизлик презумпцияси ифодаланган: «Жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахснинг иши судда қонуний тартибда, ошкора кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунга қадар у айбдор ҳисобланмайди». 5. Хатти-ҳаракатнинг ҳуқуққа хилофлиги ва юридик жавобгарликни истисно қилувчи ҳолатлар. Юридик жавобгарлик ва ножўя ишнинг ҳуқуққа хилофлигини истисно қилувчи ҳолатлар: 1) ақли норасолик; 2)зарурий мудофаа (шахс, жамият, давлат манфаатлари ҳимоясидан келиб чиқиб, зарар етказувчига зарурий мудофаа доирасида қаршилик кўрсатиш ёки зарар етказиш); 3)охирги зарурат (шахс, жамият, давлат манфаатларига хавф бўлганда бу хавфнинг олдини олишга қаратилган чоралар доирасидаги ҳаракатлар); 4)ижтимоий хавфлилик даражаси бўлмаган ҳуқуқбузарлик содир этилганда; 5)буйруқ ёки фармойишни бажариш ва ҳ.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон.2003. 2. Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари.Т., Ўзбекистон.2002. 76 б. 3. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлақатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Халқ сўзи, 2005 йил 29 январ. 4. Каримов И.А. Янги ҳаётни эскича қараш ва ёндашувлар билан қуриб бўлмайди. Халқ сўзи. 2005 йил 17 феврал. 5. Исламов З.М. Давлат ва ҳуқуқ. Умумий масалалар. Давлат назарияси. Т. Адолат. 2000.270-б. 6. Исламов З.М. Общество. Государство. Право. -Т.: 2001. ТДЮИ нашри. 7. Исламов З.М. Узбекистан: на пути к модернизации. Т.: ТГЮИ, 2005. - 160 с. 8. Алексеев С.С. Право. М.: Статут, 1999. 9. Проблемы теории государства и права. М.: Юрайт, 2001.

Похожие

Сув қонунчилигини бузганлик учун юридик жавобгарлик

Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини кўриб чиқишга доир қонун ҳужжатларини бузганлик учун жавобгарлик

Маъмурий жавобгарлик

Ер конунчилигини бузганлик учун жавобгарлик

Жамият, давлат ва ҳуқуқ