Товарлар, ишлар, хизматлардаги нуқсонлар оқибатида етказилган зарар ўрнини қоплаш. Маънавий зарарни қоплаш - Юриспруденция - Рефераты

Товарлар, ишлар, хизматлардаги нуқсонлар оқибатида етказилган зарар ўрнини қоплаш. Маънавий зарарни қоплаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

121 KB

Товарлар, ишлар, хизматлардаги нуқсонлар оқибатида етказилган зарар ўрнини қоплаш. Маънавий зарарни қоплаш. Асоссиз бойлик орттириш оқибатида келиб чиқадиган мажбуриятлар Режа: 1. Товарнинг, ишнинг, хизматнинг нуқсонлари оқибатида етказилган зарар учун жавобгар шахслар 2. Товарнинг, ишнинг, хизматнинг нуқсонлари оқибатида етказилган зарар ўрнини қоплаш

Истеъмолчиларга деликт оқибатида зарар етказишдан вужудга келадиган мажбуриятлар ўзига хос хусусиятлар билан одатдаги зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлардаги жавобгарликдан фарқ қилади. Бу хусусиятларга қуйидагиларни киритиш мумкин: 1. Маълумки деликт мажбуриятлар шартнома мажбуриятларидан фарқ қилиб мутлоқ ҳуқуқий муносабатлар сифатида эътироф этилади 1 . Лекин, истеъмолчига етказилган зарар оқибатида вужудга келадиган деликт мажбуриятларини мутлоқ ҳуқуқий муносабат деб бўлмайди. Чунки, фуқаро истеъмолчи мақомига ҳар ким билан бўладиган ҳуқуқий муносабатларда эмас, фақатгина муайян шахс билан бўлган ҳуқуқий муносабатларда эга бўлади. Истеъмолчи хоҳ шартномали мажбурият бўлсин, хоҳ шартномадан ташқари мажбуриятлар бўлсин фақатгина ишлаб чиқарувчи, сотувчи ва ижрочи билан, шунда ҳам айнан шу шахсларнинг товари ёки хизматидан фойдаланган ёки фойдаланиш истагида бўлган ҳолларда фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга киришади. Шунинг учун ҳам истеъмолчи деликт мажбуриятларида ҳам чекланган ва муайян аниқ шахслар билан ҳуқуқий боғлиқликда бўлади. 2. Истеъмолчи иштирокидаги деликт муносабатлари жуда тор доирадаги ва жуда қисқа муддатда вужудга келиши билан характерланадиган муносабатлардир. Масалан, истеъмолчи деликтга фақатгина муайян товарни сотиб олиш ёки муайян иш ёки хизматга буюртма бериш жараёнида киришади холос. Бошқа ҳолатларда истеъмолчи ишлаб чиқарувчи, сотувчи ва ижрочи билан шартнома муносабатлари билан боғланган бўлади. Тўғри, ФКнинг 57-боби 3-параграфи «Товарлар, ишлар, хизматлардаги нуқсонлар оқибатида етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш» деб номланиб, унда товар(иш, хизмат)нинг конструктив, рецептуравий ёки бошқа нуқсонлари оқибатида, шунингдек товар (иш, хизмат) тўғрисидаги маълумот нотўғри ёки етарли эмаслиги оқибатида фуқаронинг ҳаёти, соғлиғи ёки мол- мулкига ёхуд юридик шахснинг мол-мулкига етказилган зарар сотувчи ёки 1 Зокиров И . Б. Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик ҳуқуқи.-Т.:Адолат ,1996. 30 -б .

тайёрловчи (ижрочи) томонидан, уларнинг айбидан ва жабрланувчи улар билан шартнома муносабатларида бўлгани ёки бўлмаганидан қатъий назар, қопланиши лозимлиги қайд этилган. ФКнинг бу бобида белгиланган қоидалар ҳам истеъмолчига деликт орқали етказилган зарарни қоплашга тааллуқлидир. Зеро, ФК 1017-моддасининг иккинчи қисмида, ушбу қоидалар товарни (ишнинг бажарилиши, хизматнинг кўрсатилиши) тадбиркорлик фаолиятида фойдаланиш учун эмас, балки истеъмол мақсадлари учун сотиб олинган ҳоллардагина қўлланилади. Бу ҳолатда истеъмолчи ишлаб чиқарувчи, сотувчи ёки ижрочи билан тузган шартномавий алоқалар тугаган ёки ҳали бу муносабатлар натижасида белгиланган муддатда вужудга келган зарар қопланиши назарда тутилади. ФКнинг 1019-моддаси бу ҳолатни қуйидагича ифодалайди: Товар(иш, хизмат)нинг нуқсонлари оқибатида етказилган зарар, агар у товар (иш, хизмат) нинг белгиланган яроқлилик муддатлари мобайнида етказилган бўлса, қопланиши лозим. Агарда яроқлилик муддати белгиланмаган бўлса, товар ишлаб чиқарилган (иш, хизмат қабул қилиб олинган) кундан бошлаб ўн йил мобайнида қопланиши лозим. «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонуннинг 20-моддасига мувофиқ, т овар (иш, хизмат)нинг тузилишига, ишлаб чиқарилишига, таркибига боғлиқ бўлган ва бошқа нуқсонлари, шунингдек, истеъмолчининг ҳаёти, соғлиғи ёки мол-мулкининг хавфсизлигини таъмин эта олмайдиган материаллар, ускуналар, асбоб- анжомлар, мосламалар ёки бошқа воситалар қўлланилиши оқибатида истеъмолчининг ҳаёти, соғлиғи ёки мол-мулкига етказилган зарар сотувчи (ишлаб чиқарувчи, ижрочи) томонидан қопланиши лозим. Қонун истеъмолчига товар(иш,хизмат)нинг нуқсонлари туфайли етказилган зарар учун мулкий жавобгарликни вужудга келтирувчи ҳолатлар ва бунинг натижасида қопланиши зарур бўлган оқибатларни келтириб ўтади. Бу ҳолатда биринчи навбатда, товарнинг қуйидаги жиҳатларидаги нуқсонлар учун жавобгарликни белгилайди:

1) товарнинг тузилишидаги; 2) товарнинг ишлаб чиқарилишидаги; 3) товарнинг таркибидаги; 4) товарнинг бошқа жиҳатларидаги нуқсонлар. Одатда товарнинг тузилиши деганда , унинг белигиланган шакли- шамойили, мавжуд стандартларга мослиги, муайян тассаввур доирасидалиги, тегишли ма қ сад учун фойдаланиладиган товар туркумидаги бош қ а товарларга ўхшашлиги тушунилади. Масалан, оддий пиёла ёки ручканинг тузилишини тассаввур қ иладиган бўлсак, пиёла конуссимон шаклдаги атрофи ясси қилиб ишланган суюқлик истеъмол қ илишга мўллажалланган буюм ҳисобланса, ручка ўз шакли - шамойилига кўра қўлда ёзиш учун қулай бўлган ашё ҳисобланади. Истеъмолчига топширилган товарда нуқсоннинг мавжудлигининг ўзи истеъмолчи томонидан унга зарарни қоплашни талаб қилишга асос бўлади. Товарнинг ишлаб чиқарилишидаги нуқсони бу товар (айниқса, махсус идиш ва ўрамда сотиладиган товарларда)даги, уни ишлаб чиқариш жараёнида вужудга келадиган, лекин оддий кўздан кечириш жараёнида аниқлашнинг имкони бўлмаган камчиликлари ҳисобланиб, товардаги бундай нуқсонлар у ишлаб чиқарилиб сотувчиларга топширилишидан олдин вужудга келган бўлиши керак. Ишлаб чиқарувчи товарда вужудга келган камчилик(нуқсон)ни ишлаб чиқарилиши давомида билган ёки билмаганидан қатъий назар истеъмолчи олдида жавобгардир. Зеро, бундай нуқсон товар ишлаб чиқарилиш жараёнидаги камчилик ва товар ишлаб чиқарувчининг ишга бўлган нотўғри муносабатидан келиб чиққан ҳисобланади. Умумий қоидага кўра, ишлаб чиқарувчи истеъмолчилар ҳуқуқлари ва манфаатлари устунлиги тамойилидан келиб чиққан ҳолда товар ишлаб чиқа- риши лозим. Шу муносабат билан қонун чиқарувчи товарнинг ишлаб чиқари- лишидаги нуқсонлар учун жавобгарлик ҳолатини белгилайди. Аммо, бундай меъёрнинг мавжудлиги истеъмолчи ҳуқуқ ва манфаатларининг бузилмаслиги учун унга қарши турган барча шахсларнинг масъуллигини кафолатлайди.

Сотувчи (ишлаб чиқарувчи, ижрочи) зарарни қоплаши лозим бўлган ҳолат сифатида қонун истеъмолчининг ҳаёти, соғлиғи ёки мол-мулкининг хавфсизлигини таъмин эта олмайдиган материаллар, ускуналар, асбоб- анжомлар ёки бошқа воситалар қўлланилиши оқибатида истеъмолчининг ҳаёти, соғлиғи ёки мол-мулкига етказилган зарарни келтириб ўтади. Истеъ- молчига тақдим этилаётган ҳар қандай товар, иш, хизмат ёки бошқа нарсалар унинг ҳаёти, соғлиғи ва мол-мулкига зарар етиши хавфини туғдирмаслиги лозим. Шу жумладан, иш бажариш ёки хизмат кўрсатишда ижрочи томони- дан қўлланилаётган материаллар, ускуналар, асбоб-анжомлар ва бошқа воситалар (масалан, иш бажаришда ижрочи томонидан фойдаланилаётган транспорт воситаси ёки бошқа ошиқча хавф манбаи) ҳам истеъмолчининг юқорида санаб ўтилган субъектив ҳуқуқларига зарар етказмаслиги зарур. ФКнинг 1018-моддасига мувофиқ, товар нуқсонлари оқибатида етказилган зарар жабрланувчининг танловига кўра товарнинг сотувчиси ёки тайёрловчиси томонидан қопланиши лозим. 2. Товарнинг, ишнинг, хизматнинг нуқсонлари оқибатида етказилган зарар учун жавобгар шахслар. Иш(хизмат)нинг нуқсонлари оқибатида етказилган зарар ишни бажарган ёки хизматни кўрсатган шахс (ижрочи) томонидан қопланиши лозим. Зеро, зарар истеъмолчига айнан шу шахслар томонидан етказилади. Бундан ташқари, истеъмолчи билан муносабатга киришган томонлар ҳам сотувчи (ишлаб чиқарувчи) ва ижрочи (пудратчи, масалан, маиший пудрат шартномасида истеъмолчи билан айнан пудратчи шартномавий муносабатга киришади) деб айтилади. Юқорида санаб ўтилган товарнинг сифатига нисбатан бузилиш ҳолатларини аниқлаш усуллари ҳам муҳим аҳамиятга эга. Ҳуқуқшунос олим Ҳ.Р.Раҳмонқуловнинг фикрича, муайян ҳолларда товар сифатини аниқлаш иш муомаласи одатларига кўра ёки олди-сотди шартномасига биноан ёхуд топширилиши лозим бўлган товарни текширишнинг одатда қўлланиладиган бошқа шартларига мувофиқ ўтказилиши мумкин. Бундай қоида

қонунчиликда ҳам, шартномада ҳам сифатини текшириш шартлари назарда тутилмаган ҳолларда қўлланилиши мумкин 2 . Фикримизча, бу тартиб анча ўринли бўлиб, товар сифатининг бу тахлит текширилиши низоли ҳолатни тўғри ҳал қилишда муҳим ўрин тутади. Сотувчи (ишлаб чиқарувчи, ижрочи) билан шартнома муносабатларига киришган-киришмаганидан қатъий назар, ҳар қандай истеъмолчи товар (иш, хизмат)нинг нуқсони туфайли етказилган зарар қопланишини талаб қилиш ҳу қуқига эга ( «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонун 20-моддасининг 2-қисми ). Истеъмолчига етказилган зарар таркибига сотиб олинган товар(иш, хизмат)ларнинг нуқсонлари, кам чиқиши, нобуд бўлиши ёки унинг ана шу товарни яхшилаш учун қиладиган ҳаражатлари, нуқсонли товар туфайли унинг таъмирлаш (асл ҳолига келтириш), ўрнини қоплаш, шунингдек истеъмолчи соғлигига етказилган шикастни ҳамда унга етказилган маънавий зарарни киритиш мумкин. Умумий қоидага кўра, истеъмолчи ҳуқуқларини бузганлик учун етказилган зарарни қоплаш билан бирга қуйидаги фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик чоралари ҳам қўлланилиши мумкин: 1) шартномада ёки қонунда белгиланган неустойкани тўлаш; 2) бурчни натура ҳолида бажариш ва қўшимча равишда жарима тўлаш; 3) мажбуриятни қ арздорнинг (биз кўриб чи қ аётган масалада эса сотувчи(ишлаб чи қ арувчи, ижрочи)) ҳ исобидан бажариш; 4) товар(иш ёки хизмат)даги ну қ сонларни текинга бартараф этиш билан бирга етказилган зарарни қ оплашни ҳам талаб қ илиш. Ушбу жавобгарлик чораларининг барчаси истеъмолчининг хо ҳ иш- иродаси ёки қ онун ва шартномага мувофи қ ҳамда мажбурият моҳиятидан келиб чи қ иб белгиланади. Масалан, ишдаги ёки хизматдаги ну қ сонларни қарздорнинг маблағлари ҳисобидан бошқа шахсга бажартириш мажбуриятни қарздор ҳисобидан бажариш ҳисобланади ва бунда қонун адолат ва 2 Ра ҳ мон қ улов Ҳ. Р.Олди-сотди шартномаси.-Т.:Адолат , 2000.43 - б.

қонунийлик мезонларидан келиб чиқиб, мажбурият қарздор ҳисобидан учинчи шахслар томонидан бажарилганда оқилона муддатларда ва оқилона баҳоларда бажарилиши лозимлигини белгилайди. Истеъмолчининг ҳаёти, соғлиғи ёки мол-мулкига етка зилган зарар, агар у норматив ҳужжатларда назарда тутилган товарнинг хизмат (яроқлилик) муддати мобайнида, бундай муддат белгиланмаган тақдирда эса, товар ишлаб чиқарилган (иш, хизмат қабул қилинган) вақт дан эътиборан ўн йил мобайнида юзага келган бўлса, қопланиши ло зим. Сотувчи (ишлаб чиқарувчи, ижрочи) зарарни бартараф қилиб бўлмайдиган куч ёки фойдаланиш, сақлаш ёхуд ташишнинг белгиланган қоидалари истеъмолчи томонидан бузилиши туфайли етказилганлигини исботласа, у жавобгарликдан озод қилинади. Қонун сотувчи(ишлаб чиқарувчи, ижрочи)нинг жавобгарликдан озод қилинишининг қуйидаги ҳолатларини келтириб ўтади: 1) зарар бартараф этиб бўлмайдиган куч натижасида етказилган бўлса; 2) истеъмолчи товар(иш, хизмат)дан фойдаланиш, сақлаш ёхуд ташишнинг белгиланган қоидаларини бузса. Дарҳақиқат, бартараф этиб бўлмайдиган куч (табиий офатлар: сув тошқини, зилзила, шамол, дўл ва ҳ.к.) натижасида товарда нуқсон вужудга келиб истеъмолчига зарар етказилган бўлса, бунинг учун сотувчи (ишлаб чиқарувчи, ижрочи) жавобгар бўлмайди. Иш бажариш (хизмат кўрсатиш) жараёнида аниқланган нуқсонларни бартараф этиш муддатлари шартномада белгилаб қўйилади. Бажарилган иш (кўрсатилган хизмат)даги нуқсонлар, агар шартномада бирмунча қисқароқ муддат белгиланмаган бўлса, истеъмолчи талаб қилган кундан эътиборан йигирма кун ичида ижрочи томонидан бартараф этилиши керак. Нуқсонлар белгиланган муддатда бартараф этилмаган, шунингдек иш бажаришни (хизмат кўрсатишни) бошлаш ва тугаллаш кечиктирилган тақдирда, ижрочи истеъмолчига ҳар бир кечиктирилган кун, соат учун (агар муддат соатларда белгиланган бўлса) иш (хизмат) қийматининг ёки буюртма қийматининг

(агар унинг қиймати алоҳида белгиланмаган бўлса) бир фоизи миқдорида неустой ка (пеня) тўлайди. 3. Товарнинг, ишнинг, хизматнинг нуқсонлари оқибатида етказилган зарар ўрнини қоплаш Истеъмолчи ундириб олган неустойка (пеня) суммаси иш бажариш (хизмат кўрсатиш)нинг алоҳида тури баҳосидан ёки буюртманинг умумий баҳосидан ортиқ бўлиши мумкин эмас. Бажарилган ишдаги нуқсонларни бартараф этиш кечиктирилганлиги учун ижрочи тўлаган неустойка (пеня) қопланиши лозим бўлган зарар ҳисобига кирмайди. Ижрочининг мажбуриятини умуман ёки лозим даражада бажармаганлик учун неустойка (пеня) тўлаши ва зарарни қоплаши уни мажбуриятни асл ҳолида бажаришдан озод этмайди. Истеъмолчидан қабул қилиб олинган ашё (материал) йўқолган, ишдан чиққан, унга путур етган тақдирда ёки истеъмолчининг материалидан фойдаланиб бажарилган ишда жиддий нуқсонлар бўлса ёки у бузиб бажарилган тақдирда ижрочи истеъмолчига айнан ўхшаш сифатли ашёни қайтариши (ўзининг айнан ўхшаш сифатли материалидан иш бажариши ёки хизмат кўрсатиши), бунинг имконияти бўлмаган тақдирда эса, ашёнинг (материалнинг) талаб қўйилган пайтдаги қийматини икки баравар қилиб тўлаши шарт. Ижрочи томонидан ишлар бажариш ва хизматлар кўр сатиш учун қабул қилиб олинаётган ашё (материал) қиймати шартнома тузиш пайтида томонларнинг келишувига мувофиқ белгиланади. Иш(хизмат)да жиддий нуқсонлар мавжуд бўлганида ёки шартнома талаблари жиддий бузилганида, шунингдек ашё (материал) йўқолган, ишдан чиққан, унга путур етган тақдирда истеъмолчи билан ҳисоб-китоб иш (хизмат)нинг ёки материалнинг шартномани бекор қилиш пайтидаги ошган нархини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади.

Ижрочи шартномани ижро этишга ўз вақтида киришмаса, яъни турли важлар билан ишни бажаришга киришишни орқага сурса ёхуд иш бажариш- ни жуда секинлик билан олиб боришидан, унинг ишни белгиланган муддатда бажара олмаслиги аён бўлиб қолса, истеъмолчи шартномадан бир томонлама воз кечишга ва ўзига етказилган зарарни қоплашни талаб қилишга ҳақли. Шартномани ижро этишга ўз вақтида киришилмаган ва шартноманинг белгиланган муддатда бажарилмаслиги аён бўлиб қолган ҳолларда ижрочи истеъмолчига етказилган зарарни қоплайди. Бунда зарар миқдори ва ҳажми истеъмолчи томонидан исботланиши зарур. Бу ҳолатда фақатгина истеъмолчига етказилган ҳақиқий зарар ундирилади. Бой берилган фойда иш бажариш, хизмат кўрсатиш шахсий манфаатлар, уй-рўзғор ва тадбиркорлик билан боғлиқ бўлмаган бошқа мақсадларни кўзлаганлиги учун ҳисобга олинмайди. Истеъмолчига етказилган зарар таркибига унинг ишни бажариш учун қилган харажатлари, сотиб олган материаллари(ишни бажариш учун), ишнинг бажарилишини кутиб ўтказган вақти, ижрочини чақириб келишга бўлган ҳаракатлари киради. Агар қонун ҳужжатларида ёки шартномада ўзгача тартиб назарда тутилган бўлмаса, зарарни аниқлашда мажбурият бажарилиши керак бўлган жойда, қарздор кредиторларнинг талабларини ихтиёрий қаноатлантирган кунда, борди-ю талаб ихтиёрий қаноатлантирил- ган бўлмаса, даъво қўзғатилган кунда мавжуд бўлган нархлар эътиборга олинади. Суд вазиятга қараб, зарарни тўлаш ҳақидаги талабни қарор чиқарилган кунда мавжуд бўлган нархларни эътиборга олган ҳолда қаноатлантириши мумкин( ФК 324-моддасининг 2-қисми). Ўзбекистон Республикаси «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонуни ижрочининг шартнома шартларини бузиши ва иш бажарилганда нуқсонларга йўл қўйиши ҳолатлари учун истеъмолчига бир неча ҳуқуқларини талаб қилиш имконини беради. Яъни, ижрочи қуйидаги ҳолатлар учун истеъмолчи олдида жавобгардир: 1. Шартнома шартларини иш(хизмат)ни ёмонлаштирган даражада жиддий бузган бўлса;

2. Иш (хизмат)да бошқа жиддий нуқсонларга йўл қўйган бўлса. Ижрочининг жавобгарлигини ифодаловчи бу икки ҳолатдаги “жиддий бузиш” ва “жиддий нуқсон” иборалари ўзига хос юридик мазмунга эга. ФК 382 - моддасининг 2-қисмига мувофиқ , тарафлардан бирининг шартномани бузиши иккинчи тарафга у шартнома тузишда умид қилишга ҳ ақли бўлган нарсадан кўп даражада ма ҳ рум бўладиган қилиб зарар етказиши шартномани жиддий бузиш ҳ исобланади. “Жиддий нуқсон” ибораси ҳам худди “жиддий бузиш” иборасидек мазмунга эга бўлиб, жиддий нуқсон деганда тарафлардан бирининг ишни бажаришдаги йўл қ ўйган нуқсони иккинчи тарафга шартнома тузишда умид қилишга ҳ ақли бўлган нарсалардан кўп даражада ма ҳ рум бўладиган қилиб зарар етказиши тушунилади. Жиддий бузиш ва нуқсонлар истеъмолчиларнинг ижрочи билан шартнома тузишдан умид қилишга ҳ ақли бўлган нарсадан ма ҳ рум этиши билан бирга истеъмолчида қуйидаги ҳуқуқларни вужудга келтиради: а) нуқсонлар бепул бартараф этилишини; б) бажарилган иш(кўрсатилган хизмат) баҳоси нуқсонга мутаносиб равишда камайтирилишини; в) худди шундай сифатли, шу хилдаги материалдан бошқа буюм бепул тайёрлаб берилишини; г) ишнинг такроран бажарилишини ёинки, шартномада бекор қилиниб, кўрилган зарар тўлиқ қопланишини талаб қилишга ҳ ақли. Истеъмолчи ушбу талаблардан бирини ўз хо ҳ ишига кўра ижрочи олдига қ ўяди. Нуқсонларни бепул бартараф этиш талаби ҳам истеъмолчи томонидан белгиланган муддатда бажарилиши керак. Агар иш истеъмолчи материаллари билан бажарилаётган бўлса, унда ишдаги нуқсонларни бартараф этишнинг имкони бўлмаса, ижрочи материаллар баҳосининг ҳ ақини тўлайди. Истеъмолчи ишда нуқсонлар бўлгани учун бажарилган иш(кўрсатилган хизмат)нинг баҳосини нуқсонларга мутаносиб равишда камайтирилишини талаб қилишга ҳ ақли. Бундай мутаносиблик тарафларнинг ўзаро келишуви

билан белгиланади. Агар тарафлар келишувга эриша олмасалар, суд ишдаги вазиятга қараб баҳонинг мутаносиб камайтирилиши даражасини белгилаб беради. Баҳодаги мутаносиблик нуқсоннинг бажарилган иш учун аҳамияти, уни бартараф этиш учун кетадиган харажатлар ва бошқа ҳолатларни ҳ исобга олган ҳолда ўлчанади. Ижрочи шартнома шартларини иш(хизмат)ни ёмонлаштирадиган даражада бузиши ёки ишда бошқа жиддий нуқсонларга йўл қўйиши натижасида истеъмолчи худди шундай сифатли шу хилдаги материалдан бошқа буюмни бепул тайёрлаб берилишини талаб қилишга ҳ ақлидир. Масалан , истеъмолчи олиб келган “драп” материалидан костюм-шим тикиш вақтида ижрочи шимнинг ўлчамини нотўғри бичади. Шунда истеъмолчи айнан шу сифатдаги, шу хил (ранг)даги “драп”дан энди костюм-шим эмас, балки куртка (ёки пальто) тикиб беришни талаб қилишга ҳ ақли бўлади. Албатта , бунда куртка учун кетадиган материалнинг ўлчами ўзгарса, истеъмолчи уни қоплаши зарурдир. Зеро , бунда ишни бажариш учун зарур бўлган материалнинг ўлчами ўзгармоқда. Агар материалнинг миқдори ўзгармаса ижрочи истеъмолчи айтган буюмни қонун талабига мувофиқ бепул тайёрлаб бериши керак. Истеъмолчи ишдаги жиддий бузилиш ва нуқсонлар туфайли ишни умуман янгидан бошлаш ҳамда такроран сифатли ва лозим даражада бажарилишини талаб эта олади. Қонунда белгиланганидек, ижрочи (албатта, ишни дастлаб бажарганда нуқсонлари билан бажарган шахс) ишни такроран бепул бажариши зарур. Бу ижрочининг мажбуриятидир. Истеъмолчининг шартномани бекор қилиниб, кўрилган зарарни тўлиқ қопланишини талаб қилишга бўлган ҳуқуқи қонунда ва ФКнинг 382- моддасида белгиланган. Бундан ташқари , ижрочи истеъмолчининг нуқсон- ларни бепул бартараф этиш, бажарилган иш (кўрсатилган хизмат) баҳосини нуқсонларга мутаносиб равишда камайтириш, худди шундай сифатли, шу хилдаги материалдан бошқа буюмни бепул тайёрлаб бериш, ишни такроран

бажариш талабини рад этиши ҳам шартноманинг бекор қилиниши ва истеъмолчига етказилган зарарнинг тўлиқ қопланишига олиб келади. Ижрочи ишни бажаришда нуқсонларга йўл қ ўйганда истеъмолчи нафақат муайян талаблардан бирини танлаш ҳуқуқига балки аниқ миқдордаги пул суммасини ундириш ҳуқуқига ҳам эга бўлади. Ижрочи истеъмолчининг талаби билан ёки қонун ва шартномада белгиланган муддат давомида нуқсонларни бартараф этмаса, шунингдек иш бажаришни бошлаш ва тугаллашни кечиктирса, кечиктирилган ҳ ар бир кун, соат учун (агар муддат соатларда белгиланган бўлса) иш қ ийматининг ёки буюртма баҳосининг (агар унинг қ иймати алоҳида белгиланмаган бўлса) 1% миқдорида истеъмолчига неустойка (пеня) тўлайди. Ишдаги нуқсонларни бартараф этиш кечиктирилганлиги учун истеъмолчига неустойка тўлашдан ташқари ижрочи унга етказилган зарарни ҳам қоплаши зарур. Бунда ижрочи тўлаган неустойка (пеня) қопланиши зарур бўлган зарар ҳ исобига кирмайди. Яъни, неустойка ва зарар алоҳида- алоҳида ҳолда ҳ исобланиши ва тўланиши лозим. Умумий қоидага кўра, неустойканинг тўланиши ва зарарнинг қопланиши қарздорни асосий мажбуриятни бажаришдан озод этмайди. Ҳар қандай ҳолда ҳам ижрочи ўз зиммасидаги ишни бажариши (хизмат кўрсатиши) зарур. Агар ижрочи ўз мажбуриятини бажармаса ёки унинг бажариш имконияти (касаллиги, хизмат сафаридалиги ва ҳ.к.) мавжуд бўлмаган ҳолатларда ФКнинг 328-моддасига мувофиқ, мажбурият қарздор ҳисобидан бажарилади. Яъни, қарздор ашёни тайёрлаш ва кредиторга мулк қилиб, хўжалик юритишга ёки оператив бошқаришга топшириши, ашёни фойдаланиш учун кредиторга бериши, ёхуд унинг учун муайян ишни бажариш ёки унга хизмат кўрсатиш мажбуриятини бажармаган тақдирда кредитор, агар қонун ҳужжатларидан, шартнома ёки мажбурият моҳиятидан бошқа тартиб англашилмаса, учинчи шахсларга мажбуриятни оқилона муддатда оқилона баҳоларда ижро этишни топширишга ёинки уни ўз

кучлари билан бажаришга ҳамда қарздордан қилинган зарур харажатларни ва бошқа зарарни талаб қилишга ҳақли. Истеъмолчидан қабул қилиб олинган ашёнинг йўқолиши қандай ҳолатларда содир бўлганидан қатъий назар жавобгарлик ижрочининг зиммасида бўлади. Бу ҳолатда истеъмолчининг ашёси ижрочига топширил- ганлиги тасдиқланиши зарур. Бундай тасдиқ ижрочи томонидан истеъмолчи- га ашё ундан қабул қилинаётган пайтда тегишли ҳужжатларнинг берилиши орқали амалга оширилади. Масалан, маиший пудрат шартномаси бўйича иш буюртмачи материалидан фойдаланилиб бажарилса, шартнома тузилаётганда буюртмачига пудратчи томонидан бериладиган паттада ёки бошқа ҳужжатда материалнинг аниқ номи, таърифи ва тарафларнинг келишуви бўйича белгиланадиган баҳоси кўрсатилиши керак (ФКнинг 661-моддаси). Истеъмолчидан қабул қилиб олинган ашёга путур етиши деганда, ашёнинг сифати, муайян ҳолати, иш учун яроқлилик жиҳати бузилганлиги тушунилади. Масалан, тўн (чопон) тикиб бериш учун ижрочига топширилган пахтанинг ёмғир тагида қолиши, унинг ишдан чиқишини ифодалайди. «Ишдан чиқиш» ибораси ашёнинг тегишли иш учун умуман яроқсизлигини билдирса, «путур етиш» ибораси ашёнинг сифат, сон ва миқдор жиҳатдан қийматининг пасайишини билдиради 3 . Ушбу салбий оқибатлар учун қонун ижрочига нисбатан қуйидаги мажбуриятларни юклайди: 1) истеъмолчига айнан ўхшаш сифатли ашёни қайтариш; 2) ўзининг айнан ўхшаш сифатли материалидан белгиланган ишни бажариш ёки хизматни кўрсатиш; 3) юқоридаги икки ҳолатни бажаришнинг имкони бўлмаганда, ашё(материал)нинг талаб қўйилган пайтдаги қийматини икки баравар қилиб тўлаш. 3 Бажарилган ишдаги «жиддий нуқсонлар» ва «ишнинг бузиб бажарилиши ҳолати» юқорида баён этилди.

Истеъмолчига айнан ўхшаш сифатли ашёни қайтариш мажбурияти одатда турга хос аломатлари билан белгиланадиган ашёларга путур етказилганда қўлланилади. Истеъмолчининг хусусий аломатлари билан белгиланадиган ашёсига путур етказилиши оқибатида, ашёнинг нобуд бўлиши ҳолатида ижрочи истеъмолчига етказилган зарарни қоплаши лозим. Истеъмолчи ҳуқуқлари бузилганда қўлланиладиган фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик чоралари сифатида татбиқ этиладиган, етказилган зарарни қоплаш, неустойка тўлаш ва маънавий зарарни ундириш истеъмолчи иштирок этадиган барча фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар учун хосдир. Истеъмолчига нуқсонли товар сотилганда, иш ва хизматни тегишли даражада бажарилмаганда нафақат моддий зарарни, балки шу билан бирга маънавий зарарни ҳам қопланиши лозим. Маънавий зарар деганда, истеъмолчига қарши содир этилган ҳуқуқбузарлик ҳаракати (ҳаракатсизлиги) оқибатида у бошдан кечирган (ўтказган) маънавий ва жисмоний (камситиш, жисмоний оғриқ, зарар кўриш, ноқулайлик ва бошқ.) азоблар тушунилади 4 . «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонуннинг 22-моддасига мувофиқ, истеъмолчининг ҳуқуқлари бузилиши туфайли унга етказилган маънавий зарар учун уни етказган шахс, башарти у айбдор бўлса, ҳақ тўлаши лозим. Лекин, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 1021-моддасига мувофиқ, маънавий зарар уни етказувчининг айбидан қатъий назар, зарар фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига ошиқча хавф манбаи томонидан етказилган бўлса қопланиши лозим. Шу ўринда ФКнинг 1021-моддаси ва «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонуннинг 22-моддаси ўртасидаги тавофут ҳақида фикр юритиш зарур. Агар, «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонуннинг 22-моддаси истеъмолчига етказилган зарар, зарар етказувчининг айби бўлган ҳоллардагина қопланишини назарда тутса, ФКнинг 1021-моддаси зарар 4 Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг «Маънавий зарарни қоплаш ҳақидаги қонунларни қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида»ги 2000 йил 28 апрел 7-сон Қарори.

етказувчининг айбидан қатъий назар қопланиши ҳолатини кўзда тутади. Масалан, Тошкент—Самарқанд автобуси йўловчиларидан бири, ҳайдовчи- нинг айби бўлмаган ҳолда пешонасидан шикастланди ва пешонада чандиқ бўлиб қолди. Бунда шикастланган йўловчи – истеъмолчи ўзига етказилган моддий зарар билан маънавий зарарни қоплашни талаб этишга ҳақли. Билдирилган фикрлардан келиб чиқиб, «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонуннинг 22-моддасига «қонун ҳужжатларида кўзда тутилган ҳолатлар бундан мустасно» деган жумлани киритиш зарур. Бундай қўшимча, қонундаги меъёрнинг ФКдаги қоидаларга мослигини таъминлайди. Қонуннинг 22-моддасига мувофиқ, истеъмолчига етказилган маънавий зарар учун тўланадиган ҳақ миқдорини суд белгилайди. Бунда, маънавий зарарни қоплаш миқдори жабрланувчига етказилган жисмоний ва маънавий азобларнинг хусусиятига, шунингдек айб товон тўлашга асос бўлган ҳолларда зарар етказувчининг айби даражасига қараб суд томонидан аниқланади. Зарарни қоплаш миқдорини аниқлашда оқилоналик ва адолатлилик талаблари эътиборга олиниши лозим. Жисмоний ва маънавий азобларнинг хусусияти маънавий зарар етказилган ҳақиқий ҳолатлар ва жабрланувчининг шахсий хусусиятлари ҳисобга олинган ҳолда суд томонидан баҳоланади. Фуқаролик қонун ҳужжатларида маънавий зарар тушунчасининг таърифи берилмаган. Бироқ, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2000 йил 28 апрелдаги «маънавий зарарни қоплаш ҳақидаги қонунларни қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида» ги №7-сонли Қарорида 5 маънавий зарар тушунчаси таъриф берилган унга кўра, маънавий зарар деганда жарбланувчига қарши содир этил ган ҳуқуқбузарлик ҳаракати (ҳаракатсизлик) оқибатида у бошидан кечирган (ўтказган) маънавий ва 5 Мазкур қарорга Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 19.12.2003. й. 20-сон Қарорига мувофиқ ўзгартиришлар киритилган.

жисмоний (камситиш, жисмоний оғриқ, зарар кўриш, ноқулайлик ва бошқа) бошқа азоблар тушуни лади. Маънавий зарар, жумладан яқин қариндошини йўқотиш (ўлими) сабабли маънавий қағуриш, ижтимоий ҳаётдаги фаолиятини давом эттира олмаслик, ишини йўқотиш, оилавий, тиббий силарни ошкор қилиш, фуқароларнинг шаъни, қадр-қиммати ва ишчанлик обрўсига путур етказувчи ҳақиқатга тўғри келмайдиган маълумотларни тарқа тиш, ҳар қандай бошқа ҳуқуқларини вақтинча чеклаш ёки улардан маҳрум қилиш, етказилган зарар ёки соғлиққа бошқача зиён етказиш туфайли жисмоний оғриқ, соғлиққа бошқача етказилган ёхуд етказил ган маънавий азоблар натижасида бошидан ўтказилган бошқа касал ликларда намоён бўлади. Агар маънавий зарар жабр этувчига етказилган зарарни қоплаш ни назарда тутган кучга киргунга қадарли етказилган бўлса, шунинг дек даъвогар бундай қонун кучга киришидан кейин ҳам маънавий ва жисмоний азоб ҳис қилаётган бўлса ҳам даъвогарнинг бу ҳақдаги талаби қаноатлантиришга тегишли эмас, чунки зарар етказилган вақтда жавобгарликнинг бу тури белгиланмаган бўлган ва умумий қоидага кўра содир қилинган вақтда амалда бўлган қонунда белги ланган хилоф ҳаракатга нисбатан жавобгарликни кучайтирадиган қонун орқага қайтиш кучига эга бўлиши мумкин эмас. ФКнинг 1021-моддасига мувофиқ, маънавий зарар уни етказув чининг айби бўлган тақдирда, зарар етказувчи томонидан қопланади. Бироқ, қуйидаги ҳолатларда маънавий зарар уни етказувчининг айбидан қатъи назар қопланади, агар: - зарар фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига ошиқча хавф манбаи томонидан етказилган бўлса;

- зарар фуқарога уни қонунга хилоф тарзда ҳукм қилиш, қонунга хилоф тарзда жиноий жавобгарликка тортиш, эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олишни ёки муносиб ҳулқ-атворда бўлиш ҳақида тилхат олишни қонунга хилоф тарзда қўлланиш, қонунга хилоф тарзда маъмурий жазо қўлланиш ва қонунга хилоф тарзда ушлаб туриш натижасида етказилган бўлса; - зарар ор-номус, қадр-қиммат ва ишчанлик обрў-эътиборини ҳақоратловчи маълумотларни тарқатиш туфайли етказилган бўлса; - қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда. Умумий қоидага кўра, маънавий зарар пул билан қопланади. Маънавий зарарни қоплаш миқдори жабрланувчига етказилган жисмоний ва маънавий азобларнинг хусусиятига, шунингдек айб товон тўлашга асос бўлган ҳолларда зарар етказувчининг айби даражасига қараб суд томонидан аниқланади. Зарарни қоплаш миқдорини аниқ лашда оқилоналик ва адолатлилик талаблари эътиборга олиниши лозим. Жисмоний ва маънавий азобларнинг хусусияти маънавий зарар етказилган ҳақиқий ҳолатлар ва жабрланувчининг шахсий хусусиятлари ҳисобга олинган ҳолда суд томонидан баҳоланади. Маънавий зарар тўланиши лозим бўлган мулкий зарардан қатъи назар қопланади. Ўзбекистон Республикаси фуқаролик қонунчилигининг кодификация қилиниши натижасида, унинг тизимининг таркибий қисми бўлган мажбурий ҳуқуқ институтларидаги ўзгаришлар асоссиз бойлик орттириш оқибатида келиб чиқадиган мажбуриятларда вужудга келди. Шу муносабат билан, асоссиз орттирилган бойлик мажбуриятлари институти ривожланиши тенденцияларини; унинг иқтисодий муомаладаги аҳамиятини, шакллари ва усулларини, асоссиз орттирилган бойлик, ёки

асоссиз тежалган мулк мажбуриятларининг муқо бил ҳуқуқ институтлари билан мутаносиблигини аниқлаш лозим. Мажбуриятларнинг амалдаги таърифи Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси 1023 моддасининг 1-бандида ўз ифодасини топган: қонун ҳужжатларида ёки битимда белгиланган асосларсиз бошқа шахс (жабрланувчи)нинг ҳисобидан мол-мулкни эгаллаб олган ёки тежаб қолган шахс (қўлга киритувчи) асоссиз эгаллаб олинган ёки тежаб қолинган мол- мулкни (асоссиз орттирилган бойликни) жабрланувчига қайтариб бериши шарт. Таърифдан келиб чиқишига кўра, асоссиз орттирилган ёки тежаб қолинган бойлик бўйича мажбуриятларнинг субъекти бўлиб, асоссиз орттирилган ёки тежаб қолинган мол-мулкни қўлга киритган қарздор ва бу мулкни талаб килиш ҳуқуқи эга бўлган ҳақиқий мулкдор (кредитор) бўлиши мумкин. Бунда қарздор ва кредитор бўлиб фуқаролар, жумладан, муомалага лаёқатсиз шахслар ҳам, ҳуқуқ субъектлилиги характеридан катьи назар, юридик шахслар ҳам бўлиши мумкин. Асоссиз орттирилган ёки тежаб қолинган бойлик мажбуриятларнинг объекти бўлиб, асоссиз бойлик орттирган шахснинг асоссиз орттирилган ёки тежаб қолинган бойликни кредиторга қайтариши бўйича қиладиган ҳаракатлари ҳисобланади. Асоссиз орттирилган бойликни талаб қилувчи кредитор мавжуд бўлмаган ҳолларда мулк давлат бюджетига ёки қонунга мувофиқ тегишли муассасага ўткази лади. Бундай мажбуриятларнинг мазмуни жабрланувчининг асоссиз орттирилган бойликни асл ҳолида ёки пул суммасида асоссиз бойлик орттирган шахсдан талаб қилиш ҳуқуқи ва бу қарздорнинг асоссиз орттирилган бойликни жабрланувчига қайтариш мажбуриятидан иборатдир. Қонун талабидан кўриниб турибдики, асоссиз орттирилган бой ликни қайтариш мажбурияти вужудга келиши учун, биринчидан, бир шахс иккинчи шахс ҳисобига асоссиз бойлик орттириши, иккинчи дан, бундай бойлик

орттиришга ҳеч қандай қонуний асос бўлмаслиги шарт, учинчидан, мулк, асосан, янглишиш, хатолик билан олинади ёки тежалади. Аммо баъзи ҳолларда мулкнинг янглишмасдан, атайин қасддан асоссиз олиниш ҳоллари рўй бериши мумкин. Ғайриқонуний ёки давлат манфаатларига зид қилинган хатти - ҳаракатлар туфайли ўзгалар ҳисобига асоссиз бойлик орттирган шахс асоссиз олинган мулкни қонунда назарда тутилган ҳоллардан бошқа ҳолатларда давлат даромадига ўтказиши лозим, яьни ҳақиқий бўлмаган битимлар тузиш йўли билан олинган асоссиз бойликлар тўғридан-тўғри давлат даромадига ўтказилади. Асоссиз орттирилган бойликдан келиб чиққан мажбуриятларнинг функционал белгиланиши нафақатгина жабрланувчининг мулкий доирасини қўлга киритувчи томонидан қайта тиклаш, балки жабрланувчига асоссиз эгаллаб олинган ёки тежаб қолинган мол-мулкни қайтариб беришдан иборат бўлади. Асоссиз орттирилган бойлик мажбуриятлари турли юридик фактлар асосида вужудга келишига қарамай, ушбу мажбуриятлар шартномадан ташқари тузилган битимлар доирасига кириб, субъектларнинг мулк ҳуқуқи ва бошқа ҳуқуқларини ҳимоя қилишга қара тилган мустақил институт сифатида кўринишда бўлади. Асоссиз орттирилган бойликдан келиб чиқувчи мажбуриятларнинг таркиби қуйидаги элементлардан ташкил топади: а) бир шахс бошқа шахснинг ҳисобидан мол-мулкка эга бўлади; б) мол-мулк асоссиз қонунда, бошқа ҳуқуқий ҳужжатларда кўзда тутилмаган йўллар билан қўлга қиритилади ёки тежаб олинади; Бир шахснинг бошқа шахс ҳисобидан мол-мулкка эгалик қилиш натижасида мулк ҳажмининг ошишига ва иккинчи тарафнинг мулкини камайишига олиб келади. Қўлга киритилган мулк, унинг миқдорининг кўпайиши, қўлга киритувчининг қўшимча харажатларисиз унинг қийматини ошишига, масалан, бир шахс бошқа шахснинг илтимосига кўра, ишониб топширган

қарзини бошқа шахсга топширса; ташкилот унинг номига олинган товарларга қайтадан пул тўласа ва ҳоказо. Мулкни тежаш деганда, шахс ўз маблағларини сарф қилиши лозимлиги, лекин сарф қилмаганлиги ёки бошқа шахснинг харажатлари қопланмаганлиги, ёки бошқа шахсга мукофот тўланмаслиги тушунилади. Масалан, ширкатнинг тўлов шартномасига кўра, банк адашиб бошқа ширкат ҳисобидан маблағни чиқариб ташласа, битта ширкатнинг маблағи ошиши, бошқасиникининг камайишига олиб келади. Агар шахс, мулкдорнинг розилигисиз унга мукофот тўламасдан мулк дан фойдаланса, мукофот тўланмаслиги эвазига тежаш келиб чиқади. Асоссиз бойишнинг энг кўп тарқалган тури қўлга киритувчининг ўзига тегишли бўлмаган мулкка эга бўлиши тушунилади. Бу шаклнинг асосий тури – жабрланувчининг қўлга киритувчига мулкий фойданинг берилишидир. Чунки тақдим этиш асосида ётувчи битим ёки бошқа ҳуқуқий асос бўлмаган, ёки эътироф этилмаган. Ривожланган товар муомаласи шароитида муаллифлик, патент ва бошқа ҳуқуқларга дахл қилишлар кузатилмоқда. Бундай хатоликларга йўл қўйилганда ноқонуний фойдаланувчида ихтиролардан фойдаланиш, фойдали моделлар, саноат намуналари, товар белгилари, ўзганинг хизмат ва тижорат сири, муаллифлик ва муқобил ҳуқуқларга мукофот тўламаслик учун лицензия тўловларни амалга оширмаганлиги натижасида асоссиз тежаш пайдо бўлади.

Тавсия этиладиган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2014. 2.Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. Т.: Адолат, 2014. 3. Муаллифлар жамоаси. Фуқаролик ҳуқуқи. Дарслик. Т.: 2008. 4. Ўзбекистон Республикаси фуқарлик кодекси шарҳ: Профессионал шарҳлар. Т 2. / Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент: Baktria press, 2013, - 768 б.

Похожие

Фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига етказилган зарар ўрнини қоплаш

Шартномавий мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарлик

Мехнат шартномаси томонларининг узаро моддий жавобгарлиги

Тадбиркорлик қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик

Сув қонунчилигини бузганлик учун юридик жавобгарлик