Тергов версиялари тугрисида таълимот - Юриспруденция - Рефераты

Тергов версиялари тугрисида таълимот

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86 KB

Тергов версиялари тўғрисида таълимот Режа: 1. Тергов версияси тушунчаси ва таснифи 2. Тергов версияларини тузиш, текшириш ва натижаларини баҳолаш

«Versiya» atamasi faqat kriminalistikada emas, balki dunyoviy ilmlarning ko`pgina boshqa sohalarida ham qo`llaniladi. Masalan, matnshunoslikda qo`lyozma mazmunidan anglashiladigan fikr xususidagi har xil versiyalar haqida so`z yuritiladi. Odatda filologlar va san`atshunoslar badiiy asarlarning versiyalarini muhokama qiladilar. Tarix fanida tarixiy dalillarning bir-biriga zid izohlari (versiyalari, ya`ni soddaroq aytganda, ehtimol tutilgan holatlari) o`zaro raqobatlashadi. Ularni jinoyat sudlov ishlarini yuritishning boshqa versiyalaridan ajratishga, bu tushunchaning kriminalistikadagi vazifasi va mazmunini aniqlab olishga intilish «tergov versiyalari» so`z birikmasi yuzaga kelishiga sabab bo`ldi, uning to`g`risida mustaqil ta`limot shakllanishiga ko`maklashdi. Ushbu kriminalistik ta`limot jinoyat sudlov ishlarini yuritishdagi versiya tushunchasi, uning asoslari va tuzilishi, uni tekshirish va baholash haqidagi nazariy qoidalar majmuidan iboratdir. Tergov versiyalarining mohiyati ularning qo`llanish sohasi – jinoyat ishlarini tergov qilish bilan bog`liq. Tergov qilish – bu o`tmish voqelikni bilib olish jarayonidir. Uning obyekti yuzada yotmaydi. Tergovchi ilgari bo`lib o`tgan, to`g`ridan-to`g`ri idrok etib bo`lmaydigan dalillarni bila boshlaydi. Tergov qilish – bu tafakkur va tasavvurga, hissiy va mantiqiy bilishga asoslangan, tergov amaliyotida tuzatishlar kiritib boriladigan chuqur hamda ijodiy mushohadadir. Nihoyat, tergov qilish – bu dalillarni shunchaki qayd etish emas, balki murakkab dialektik jarayondir: tergovchi hodisaning tashqi jihatidan uning tub mohiyatini, sabablarini, alohida-alohida faktlar o`rtasidagi aloqalarni aniqlagani sari chuqur tushunib boradi. Bu jarayon mashaqqatli, ziddiyatli, ko`p bosqichlidir. Uni ishonchli yo`nalishsiz amalga oshirib bo`lmaydi. Jinoyat ishi bo`yicha haqiqatni aniqlash boshqa sohalardagi bilimlar to`plash jarayoni kabi voqea to`g`risidagi muayyan bo`lmagan, ehtimollik darajasiga ega bo`lgan ma`lumotlar to`plash, ularni aniqlab to`liq va aniq bilimni qo`lga kiritishdir. Tergov qilinayotgan voqea to`g`risida ma`lumot to`liq va aniq emasligi tabiiy holat bo`lib, tergovchi aniqlagan faktlarning aksariyati taxminiy bo`lishi mumkin. Ushbu faktlarning kelib chiqishi tabiati ham shu kabi aniq bo`lmasligi

tergovchini taxminiy fikrga olib kelishi mumkin. Dalillarni bosqichma-bosqich tahlil etish ularni tekshirish, jinoyatga oid axborotning to`planishi bilan ehtimollik tarzidagi fikrlar to`liq va aniq bo`lgan ma`lumotlar bilan almashadi, taxminlar o`z o`rnini aniq xulosalarga bo`shatib beradi. Tergov versiyasi – bu tergovchining tekshirilayotgan hodisa mohiyati va sabablari, aybdor shaxslar va ular aybining xususiyati, ishning boshqa holatlari to`g`risidagi taxminidir. Bu ma`lumotlar va dalillarning mumkin qadar keng umumlashtirilishi, ularning yagona izoh bilan birlashtirilishi demakdir; versiya jinoyatni to`liq ochishga, jinoyatchilarni fosh qilishga, aybsizlarni oqlashga qaratilgan. Nihoyat, tergov versiyasi – bu tekshirilayotgan hodisalarning tergovchi tasavvurida fikran yaratilgan obrazi, modeli, shakl-shamoyilidir. Tergov versiyasi – fikrlash jarayonining uchta jihati: bilishga oid, mantiqiy va ruhiy jihatlari birligining natijasidir. Aynan shu bois kriminalistik nazariyada uning mohiyati xususida turlicha nuqtai nazarlar tarkib topgan. Ushbu bir-biriga mos kelmaydigan xususiyatlar uchun umumiy bo`lgan narsa shuki, ularning barchasi murakkab, ko`p ma`noli versiya tushunchasining qirralaridan birini aks ettiradi. Jonli insoniy fikr-mulohaza fikriy obraz va modelning farazlari va izohlari sifatlarini jamlangan holda o`zida uyg`unlashtiradi. Fikr yuritish mantiq qoidalari asosida kechgani sababli, odamni chinakam bilishga (voqiflikka) olib boradi. Shundan kelib chiqib, tergov versiyasiga kriminalistikada farazning bir turi tariqasida, uning xususiy, alohida hodisasi tariqasida qaraladi. Versiyani boshqa farazlardan farqlovchi belgilari quyidagilarda namoyon bo`ladi: 1) amal qilish sohasida (jinoyat sudlov ishlarini yuritish); 2) mazmunida (ish uchun ahamiyatli faktik ma`lumotlar o`rtasidagi taxmin qilingan aloqalar); 3) tekshirishning o`ziga xos usullarida (dalillarni to`plashning protsessual usullari); 4) pirovard maqsadda (jinoyat sudlov ishlari bo`yicha haqiqatga erishish). Tergov versiyalarini izohlashning alohida turi tariqasida talqin qilganda tekshirilishi lozim bo`lgan dalillarni izohlashning ehtimol tutilgan turli variantlari nazarda tutiladi. Bunday nuqtai nazar o`z asoslariga ega. Faraz va izoh – bilishning

o`zaro bog`liq kategoriyalaridir. Versiyani bunday tushunish uni o`rganishda mantiq va gnoseologiya (bilish nazariyasi) qoidalaridan foydalanish imkonini beradi. Faraz tushunchasining bir nechta tavsifi mavjudligini nazarda tutish lozim. Jumladan: 1) hodisalar bog`lanishlarining bevosita kuzatiladigan shakllari yoki ana shu hodisalarni keltirib chiqaruvchi sabablar haqidagi alohida taxmin; 2)muayyan bir fikrga kelib taxminni olg`a surish; 3) olg`a surilgan taxminni isbotlash, ya`ni tekshirilishini ham o`z ichiga oladi. Jinoyat-protsessual va kriminalistik adabiyotlarda versiya va farazning aloqasini ko`rib chiqishda faraz tushunchasining ana shu har xil ma`no-mazmuniga tayanadilar. Psixologik nuqtai nazardan versiya – tasavvur mahsuli (fantaziya). Tasavvur muayyan obyekt haqidagi idrok va tushunchani hozircha kuzatish doirasidan tashqarida turgan yangi obrazlarga aylantirish imkonini beradi. 2 .Tergov versiyalarini tuzish, tekshirish va natijalarini baholash Har bir ishni tergov qilishda takrorlanmas dalillar majmui namoyon bo`ladi. Uning o`ziga xosligi joyning va vaqtning muayyan holatlari, jinoyatchilarning maqsadlari va vaj-bahonalari va ularning hiyla-nayranglari bilan bog`liq bo`lib, barchasi o`z navbatida son-sanoqsiz boshqa sabablar va shart-sharoitlar bilan ham aloqadordir. Ana shu holatlarni bilib olish va anglab yetish – doimo ijobiy natija beradi. Shu bois uni hal etishga qaratilgan har bir harakat tasavvur qilishni talab etadi. Masalan, tergovchi buzib ochish izlarini tekshirar ekan, ularda ezilgan va ko`chgan joylarnigina ko`rmaydi. U misrang (lom)dan foydalanib, eshikni buzib ochib, xonadonga kirgan noma`lum kimsaning obrazini fikran ko`z oldida gavdalantiradi. Xo`sh, gavdalanish qanday paydo bo`ladi? Bunga asosan tasavvur yordam beradi. Tasavvur bevosita kuzatish ma`lumotlarini hamda xotiradagi ma`lumotlarni – ilgari olingan ta`lim va amaliyotning natijasi sifatida xotirada saqlanib turgan tushunchalar (obrazlar)ni bir butun qilib birlashtiradi.

Tasavvurda yaratilgan versiya yoki obraz bilib olishdan iborat muhim vazifani bajaradi. Tergovchi uni tahlil etar ekan, ko`z oldiga keltirilayotgan hodisaning ehtimol tutilgan izlarini xayolan qidiradi, daliliy ma`lumotlarni hissiy va mantiqiy izlash yo`nalishlarini belgilab oladi. Bu izlar va hodisa to`g`risidagi tasavvur taqqoslash asosida amalga oshiriladi. Agar topilgan izlar tasavvurda yaratilgan obrazga mos kelmasa, tasavvurga yangidan oziq beradigan ma`lumotlarni qidirishga kirishadi. Bunday izlanishlar tekshirilayotgan holatlar haqida yanada yangi tasavvurlarni vujudga keltiradi. Asossiz, ya`ni tagi puch, xom xayollar va uydirmalar bunday ijodiy tasavvur etishning teskarisidir. Ular haqiqiy voqelikdan ajralib qolgan bo`lib, tergovni muqarrar ravishda haqiqatdan uzoqlashtiradi va ko`pincha sud xatosiga sabab bo`ladi. Tergov versiyasi quyidagi xususiyatlarga ega bo`lishi zarur: real bo`lib, daliliy ma`lumotlarni o`rganish asosida tuzilgan bo`lishi; ilmiy ma`lumotlarga mos kelib, ularga qarshi chiqmasligi; mantiqan to`g`ri tuzilgan va qarama-qarshiliklarga ega bo`lmasligi. Nihoyat, versiyalar modellashtirish nazariyasi nuqtai nazaridan tergov qilinayotgan hodisaning har jihatdan to`kis axborot beradigan mantiqiy modelidir. Bunday yondashuv ularni ishlab chiqish, tekshirish va baholashning zamirida modellashtirish nazariyasi tushunchasi va konsepsiyalari yotadigan yangi yo`llarni ochadi. Fikriy eksperiment konsepsiyasi alohida amaliy ahamiyatga ega. Bunday eksperiment murakkab aqliy operatsiyadan – taxmin qilinayotgan jarayonning, voqealar kechishining haqiqiy obyektlar (shaxslar, narsalar) fikriy modellar bilan almashtirilgan xayoliy manzarasini yaratishdan iboratdir. Versiyalarni olg`a surish subyekti va faoliyat xususiyatiga ko`ra, tekshirish chog`ida tergov va sud, qidiruv va ekspert versiyalari farqlanadi. Tergov qilinayotgan hodisa holatlarini izohlash ko`lamiga ko`ra ular umumiy va xususiylarga bo`linadi. Umumiylari hodisani umuman izohlash, xususiylari uning ayrim tomonlarini izohlash uchun tuziladi.

Aniqligi darajasiga ko`ra tayin (aniq va mavjud) va axtaruv (qidiruv) versiyalari farqlanadi. Birinchisi – bu ish uchun ahamiyatli obyektlarning (hodisalar, harakatlar, narsalar, jarayonlarning) hissiy-ko`rgazmali tasavvur etiladigan obrazlaridir; ikkinchisi – bu tergovchi deyarli hech qanday ma`lumotga ega bo`lmagan obyektlarni izlashning ehtimol tutilgan yo`llari xususidagi muammoli tasavvur etishdir. Masalan, tergovchi hodisa sodir bo`lgan joyda murdani ko`zdan kechirishda yaralanish xususiyatlarini hisobga olib, qotil o`qotar quroldan foydalanganini taxmin qiladi. Tergovchi miltiqdan o`q uzgan kimsaning qiyofasini xayolan chizadi. Jinoyatchi va uning qurolining bunday hissiy-ko`rgazmali obrazi tayin versiyaga misoldir. Biroq murdaning yonida jinoyatchi haqida boshqa ma`lumot beradigan izlar yo`q deb faraz qilaylik. Tergovchi ko`zdan kechirish doirasini kengaytiradi. Nima uchun u shunday qiladi? Tergov qilinayotgan hodisaga aloqador bo`lgan nimanidir topish maqsadida. Ana shu “nimadir” - ov miltig`ini o`qlashda o`q ustidan bosib shibbalanadigan latta, jun va boshqa shu singarilar ham, tashlab yuborilgan gilza ham, poyabzal izi ham bo`lishi mumkin. Bu taxmin qilinayotgan izlarning aniq shakl-shamoyili tergovchi ongida hali paydo bo`lmagan. Hozircha ularni axtarish doirasi haqida taxminlar bor, xolos. Axtarishga oid versiya ana shu taxminlardan iborat bo`ladi. Tergovchida jabrlanuvchining qotillik sodir etilishidan oldingi davrdagi turmush tarzi, aloqalari, xatti-harakatlari, o`y-maqsadlari to`g`risidagi va hokazo taxminlari ham axtarishga oid versiyalar bo`ladi. Asosiy versiyalar va qarshi versiyalar farqlanadi. Qarshi versiyalar – bu asosiy versiyaning taxminga asoslangan mantiqiy inkoridir. Masalan, asosiy versiya – qotillikni K. sodir etgan, qarshi versiya – qotillikni K. sodir etmagan. Ba`zan ish versiyalari (tergovchi ayni chog`da ish olib borayotgan versiyalar); mantiqiy to`g`ri, ya`ni asosli va noto`g`ri versiyalar, shuningdek, chin, ya`ni voqelikka mos hamda soxta, voqelikka nomuvofiq versiyalar o`zaro farqlanadi. Versiyaning realligi to`g`risidagi xulosa chiqarib tashlash usuli (ish materiallarida yagona bir versiyadan boshqa barcha versiyalarni rad etuvchi dalillar

mavjud) hamda inkor usuli (aniq tasdiqlangan bir versiyadan boshqa versiyalar inkor etiladi) orqali amalga oshiriladi. Tergov versiyasini tuzish – noma`lum faktlar va ular o`rtasidagi aloqalar haqidagi taxminni olg`a surish demakdir. Aniqlangan taxminlar yordamida izohlanishi lozim bo`lgan daliliy ma`lumotlar ana shunga asos bo`ladi, bunday ma`lumotlarni versiyaning asosi deb ataydilar. Tezkor-qidiruv yo`li bilan olingan ma`lumotlar juda aniq bo`lgani taqdirdagina versiya qilish uchun asos bo`lishi mumkin. Bunga, o`z navbatida, bir qator shartlarga rioya etilgan taqdirda erishish mumkin (ma`lumotlar bir qancha mustaqil manbalardan, ilmiy-texnika vositalari qo`llanilgan holda, turli usullar yordamida olingan bo`lishi kerak). Tergov versiyasining tuzilishida quyidagi elementlar mavjud: tergov davomida olingan va uning o`zagini tashkil qiluvchi ma`lumotlar; ushbu ma`lumotlarni o`rganib chiqish; mazkur ma`lumotlarni o`rganib chiqish natijasida ilgari surilgan taxminlar, bu faktlarning ehtimoliy izohi, ularning kelib chiqishi hamda ular orasidagi aloqa; har bir versiyaning yo`lini aniqlashga ko`maklashadigan natijalarni ishlab chiqish; natijalarni amaliy tekshirish va ularni baholash. Xizmat izquvar itining xatti-harakati haqidagi ma`lumotlar tergov versiyalarini tuzish uchun asos sifatida yetarli emas. Versiyalar asosan tekshiruv uchun yaratiladi. Versiyaning asosi va taxmin qilinayotgan holat o`rtasidagi bog`lanish tekshirish obyekti bo`ladi. Agar it tegishli ma`lumotlar versiya uchun o`z-o`zidan asos bo`lishi mumkin bo`lgan obyektlarga olib bormasa, tergovchi nega shunday bo`lganini aniqlashi lozim bo`ladi. Itning biron-bir xatti-harakati (yo`l ko`rsatuvchining buyrug`iga nomuvofiq harakat qilishi, tasodifiy yo`lovchi iziga tushishi, qor ostida yurgan dala sichqoni ketidan quvishi va h.k.) sabablarini aniqlashga berilib ketish behuda ishdir. Shuningdek, versiyalar qilish uchun tarqatuvchisi noma`lum xabarlar va mish-mishlardan ham foydalanmaslik kerak. Bu ularning kelib chiqish manbai,

tergov qilinayotgan hodisa bilan aloqalari va munosabatlari noma`lumligi hamda shu tufayli tekshirish imkoniyatlari cheklanganligi bilan bog`liqdir. Versiyalarni tuzib chiqish – bu murakkab fikrlash jarayonidir. U uzuq-yuluq ehtimol tutilgan ma`lumotlardan to`la-to`kis va ishonchli ma`lumotlar sari o`tib borishdagi muhim bosqichdir. Bunda mantiqiy fikrlash (tafakkur) usullari – analiz va sintez, induksiya, deduksiya va analogiya katta ahamiyatga ega. Analiz va sintez mantiqiy fikrlashning o`zaro aloqador va o`zaro bog`liq usullari hisoblanadi. Bu qoida tergov qilish jarayonida to`la ro`yobga chiqariladi. Uning dastlabki davrida odatda tergov qilinayotgan hodisani tavsiflovchi tarqoq dalillargina bo`ladi. Tergovchi ana shu dalillarning turli jihatlari va alomatlarini tahlil etar ekan, ularni sintez yordamida umumlashtiradi va shu asosda tekshirilayotgan hodisaga oid turli-tuman izohlar topadi. Induksiya – bu xususiydan umumiy sari, dalillardan umumlashtirishlar sari fikr yuritish usulidir. Tergov qilishning dastlabki bosqichidayoq bu usuldan foydalanish, turli dalillarni, ularning ayrim jihatlarini umumlashtirish ish bo`yicha versiya tariqasida ishtirok etuvchi taxminiy xulosalarga kelish imkonini beradi. Deduksiya – umumiydan xususiy sari fikr yuritish usuli, ya`ni umumiy qoidalardan xususiy xulosalarga o`tishdir. Bu usul yordamida versiyalar tuzib chiqish uchun ilmiy va tajribaga asoslangan qoidalardan foydalaniladi, ular tekshirilayotgan hodisa, voqea, dalil bilan taqqoslanadi. Masalan, agar to`pponcha stvoli kanalida chirk bo`lmasa, o`q otilgandan keyin stvol kanalidagi moy albatta yo`q bo`lib ketishi va chirk hosil bo`lishi haqidagi bilimdan foydalanib, ana shu to`pponchadan o`q uzilmagani to`g`risida xususiy xulosa chiqarish mumkin. Induksiya va deduksiya versiyalarni bir-biridan ajratmagan holda olg`a surishda qo`llaniladi va o`zaro uzviy bog`liqdir. Analogiya uslubi faktlarni ayrim belgilariga ko`ra fikran taqqoslashdan iborat. Ayrim belgilarning o`xshashligini aniqlab, boshqalarining o`xshashligi haqida taxminiy xulosa chiqariladi. Masalan, tajribadan ma`lumki, pul mablag`larini talon-taroj qilishlarning ayrim turlari uchun kassa hujjatlarini qirib o`chirib o`zgartirishlar xos bo`ladi. Qirib o`chirilgan kassa qaydnomasi (vedomosti)ni

aniqlab, kuzatuv natijalarini avval to`plangan ma`lumotlar bilan taqqoslab mazkur holda ham talon-taroj qilish hodisasi bo`lganligi haqidagi versiyani olg`a surish mumkin. Analogiya agar muhim belgilarga ko`ra taqqoslash natijasi bo`lsa, asoslidir. Aksincha, unchalik ahamiyatli bo`lmagan belgilariga ko`ra qilingan analogiya versiyani emas, balki asossiz uydirmalarni keltirib chiqaradi. Analogiya o`zaro aloqador belgilarning butun majmuini emas, balki ulardan duch kelgan bittasini qamrab olsa, versiyani tuzib chiqishda xatoliklar yuz berishi mumkin. Tergov versiyalarini ichki his, sezgi (intuitsiya) asosida tuzib chiqish mumkinligi haqidagi masala bahsli hisoblanadi. Ichki hisning, sezgining tabiati xususida xilma-xil qarashlar bo`lgani holda, u shubhasiz, tergovchining bilib olish va anglab yetish bilan bog`liq faoliyatida muayyan o`rin tutadi. Ichki his, sezgi muammosiga tajriba asosida, yaxshi o`ylab, xolisona yondashish jinoyat ishlari bo`yicha isbotlashda undan foydalanishning ahamiyati va chegaralarini belgilashdan iborat bo`ladi. Tergov qilishda sezgidan foydalanishga qarshi chiquvchilar tergovchining ichki ishonchini his, sezgi bilan almashtirishga, ya`ni his, sezgi o`rniga ichki ishonchni qo`yishga qat`iyat bilan qarshi chiqqanda haqdirlar. Biroq boshqa tomonga og`ib ketmaslik hamda jiddiy tergov va sud xatolariga olib keladigan oldindan bichib-to`qib qo`yishni ichki his, sezgi deb atamaslik kerak. Hissiy gumonlarning g`ayrishuuriyligi ularni versiyalar deb e`tirof etish ehtimolini istisno etadi. Biroq, g`ayrishuuriylik asossizlik degani emas. Agar gumon muhim dalillarning hayotiy ko`rinishlariga tayansa, xulosa o`zining xolisonaligidan mahrum bo`lmaydi. Sezgi ichki ishonchning ham, versiyalarning ham o`rniga o`tmaydi. Lekin, agar mantiqiy tahlil natijasida uning haqiqiy, ya`ni xolisona asoslari aniqlansa, gumon versiyaga aylanadi. Ba`zan hisni, sezgini – fikrning ishonib bo`lmaydigan kurtagidir, deyishadi. Biroq, bu tushuncha uning ahamiyatini kamaytirmaydi. “Kurtak” ulg`ayib fikr hosil bo`ladi, gumon rivojlana borib versiyaga aylanadi. Gumonga ortiqcha

suyanmaslik, lekin uni inkor ham qilmaslik kerak, chunki ko`pincha undan haqiqat sari yo`l ochiladi. Versiyalarni tekshirish, sirtdan qaraganda, – tergov harakatlarining majmuidir. Bilib olish mavzuini (predmetini) tashkil etuvchi hodisalar, jarayonlar, ashyolar tugal, to`la-to`kis ko`rinishda bo`lmaydi. Shu bois ularni qidirish, qayd etish, tahlil etish zarur. Tergovchi ishga taalluqli ma`lumotlarni topgach, ularni yaxshilab ko`rib chiqadi, ularga har jihatdan yondashib ko`rikdan o`tkazadi, ish materiallari bilan va ular asosida tuzib chiqilgan versiyalar bilan qiyoslab ko`radi. Natijada tekshirilayotgan ma`lumotlar yo dalillar tizimiga qo`shiladi, yo ishga daxldor emas deb topiladi. Tergovchi qidirib talay dalillarni o`rganib chiqadi, ularni, so`zning ko`chma ma`nosida ham, tom ma`nosida ham, kavlashtiradi. Bu tabiiydir. Chunki ashyodan dalil sifatida foydalanish uchun uni topish, olib qo`yish, olib kelish, ehtiyotlab saqlash kerak. Tergovchining bu harakatlari versiyalarni tekshirish vositasidir. Versiyalar bu harakatlarni yo`naltiradi, ularning tanlanishiga, mazmuni va tarkibiga, amalga oshirish shart-sharoitlariga ta`sir ko`rsatadi. Shu tariqa versiyalarni tekshirish dalillarni aniq maqsadni ko`zlab va maqsadga muvofiq, ya`ni samarali to`plashdan iborat bo`ladi. Binobarin, tergov versiyalarini tekshirish – tergovchining mantiqiy fikr yuritishi jarayonidir. U muayyan qoidalarga bo`ysunadi. Bulardan eng muhimi tekshirilayotgan versiyadan ish holatlari bo`yicha barcha zaruriy va ehtimol tutilgan, mumkin bo`lgan mantiqiy xulosalarni chiqarib olish kerakligidir. So`ngra, fikr yuritish natijalarini haqiqatda ro`yobga chiqarish, ya`ni ish uchun ahamiyatli daliliy ma`lumotlarni topish, olib qo`yish, mustahkamlab qo`yish imkoniyatini beradigan tergov harakatlari belgilab olinadi. Bunda quyidagilar maqsadga muvofiqdir: 1) mantiqiy xulosalarni tekshirish va dalillar olish imkoniyatlarini kengaytiruvchi barcha mumkin bo`lgan tergov harakatlarini rejalashtirish; 2) mavjudligi bahsli bo`lmagan va shubha tug`dirmaydigan dalillarni tasdiqlash uchun, zarurligi yaqqol ayon bo`lmagan, bir xildagi materiallarni to`plashga berilmaslik; 3) bir-biriga zid ma`lumotlar mavjud bo`lgani taqdirda,

tergovchining bilib olish imkoniyatlarini hamda dalillar manbalari ro`yxatini imkoni boricha kengaytiradigan tergov harakatlarini rejalashtirish. Versiyalarni tekshirishda quyidagi jihatlarga jiddiy ahamiyat berish lozim: versiyadan barcha tegishli natijalar chiqarilishi kerak; hosil bo`lgan natijalar o`rtasida mantiqiy aloqa bo`lishi zarur; versiyani tekshirish, tergov kabi tezkor-qidiruv tadbirlar o`tkazishyordamida amalga oshirilishi mumkin; turli versiyalar bir vaqtda tekshiriladi. Tekshiruvlar ketma-ketligi tergovning amaliy shart-sharoitlaridan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Shuningdek, versiyalarni tekshirish uchun birinchi navbatdagi vazifalar qatorida quyidagi maqsadlarni ko`zda tutuvchi harakatlar amalga oshiriladi: 1) kechiktirish oqibatida yo`qotilishi mumkin bo`lgan dalillarni topish (hodisa joyini ko`zdan kechirish, tintuv, olib qo`yish, guvohlarni so`roq qilish, shaxslarni sud- tibbiy ko`rikdan o`tkazish va h.k.); 2) tergovga ma`lum bo`lgan, tergov va suddan qochib yurgan xavfli jinoyatchini fosh etish, qidirish va yakkalab qo`yish; 3) ushlangan yoki hibsga olingan gumon qilinuvchiga ayb qo`yish uchun asoslarni aniqlashtirish; 4) ish bo`yicha barcha yoki bir qancha versiyalarni tekshirish uchun ahamiyatga ega bo`lgan dalillarni olish; 5) odatda talay vaqt sarflashni talab qiladigan dalillarni aniqlashga kirishish (taftishlar, ekspertizalar va h.k.); 6) tergovga qarshi harakat qilishdan manfaatdor bo`lgan shaxslar o`z maqsadida foydalanishi mumkin bo`lgan ma`lumotlar oshkor bo`lib qolish xavfini bartaraf etadigan yangi dalillarni topish. Tuzilgan versiyani mantiqan o`rganib chiqish kerak, ya`ni versiyadan taxminiy fikrlar tarzidagi barcha mavjud xulosalarni chiqarish zarur. Mantiqiy yo`l bilan chiqariladigan xulosalar versiyani tuzishda ishlatilgan faktlar, shuningdek, versiyaning o`ziga ham tayanadi. Versiyadan xulosalar chiqarish, uni konkretlashtirishdan iborat bo`lib, tergov qilinayotgan hodisalarning konkret holatlariga nisbatan ham qo`llanilishi mumkin. Turli xildagi holatlar yoki faktlarga oid tuzilgan versiyalarni iloji bo`lsa, bir vaqtda, parallel ravishda tekshirish zarur. Shunday vaziyat yuzaga kelishi

mumkinki, haqiqatga eng yaqin bo`lib tuyulgan versiyani zudlik bilan tekshirish ehtiyoji tug`iladi. Bunday holatda, ushbu versiyani tasdiqlanmaganligi va inkor etilganligi oqibatida boshqa versiyalarni tekshirish imkoniyatini yo`qotmaslik zarur. Ko`pincha ish bo`yicha tuzib chiqilgan barcha versiyalar parallel ravishda tekshiriladi. Bu qoida muhim amaliy ahamiyatga ega: ish bo`yicha aniqlanadigan har qanday dalil tergovchi tomonidan mavjud versiyalardan har biri bilan xayolan taqqoslab chiqiladi. O`zining mazmuni va ahamiyatiga ko`ra u versiyalardan birini tasdiqlovchi, boshqasiga shubha tug`diruvchi, shuningdek, rad etuvchi yoki ahamiyatsiz va xokazo tariqasida baholanadi. Versiyalarni tekshirish natijalarini baholash o`z mohiyatiga ko`ra, dalillarni dastlabki baholash jarayonidir. U muayyan qoidalarga bo`ysunadi, ya`ni: 1) ehtimol tutilgan barcha versiyalar tuzib chiqilgan-chiqilmaganini yana bir bor tekshirish zarur; 2) olg`a surilgan versiyalarning barchasi tekshirilganini aniqlash; 3) tekshirish natijasida tergov qilinayotgan hodisaning bitta izohi saqlanib qolishi kerak. Barcha qolgan versiyalar asosli tarzda istisno etilishi shart: barcha boshqa versiyalar asosli tarzda rad qilingan va istisno etilgan taqdirda bitta versiya foydasiga maqbul dalillarning dialektik birligi ta`minlashi lozim. Versiyalar protsessual shaklda o`tkazilgan har tomonlama tekshirilayotgan hodisaning barcha muhim tafsilotlari va holatlarini qamrab oladi va to`g`ri, ishonchli bilish bilan almashganda isbot qilish o`z nihoyasiga yetadi.

Похожие

Дастлабки тергов ва суд тергов текшириш

Порахўрликни тергов қилиш услублари ( порахурликни тергов килиш услублари

Криминалистика методлари

Қотиллик жиноятларини тергов қилиш услубиёти ( Котиллик жиноятларини тергов килиш

Порахўрликни тергов қилиш услублари