Ташкилий хулқнинг мотивацион асослари - Юриспруденция - Рефераты

Ташкилий хулқнинг мотивацион асослари

Загружено в:

17.05.2023

Скачано:

0

Размер:

308 KB

Ташкилий хулқнинг мотивацион асослари Режа: 1. Мотивация тушунчаси, турлари ва жараёни 2. Мотивация назариялари 3. Меҳнат фаолиятини рағбатлантириш

Мотивация тушунчаси, турлари ва жараёни Мотивация (грекча motif, лотинча moveo – “ҳаракатлантираман” сўзидан ясалган) – инсонни бирон-бир мақсадга эришиш учун астойдил интилиш, бунга иштиёқ уйғотишга қизиқтириш ва бунинг учун куч жамлаш жараёнидир. Раҳбарлар ўз ходимлари англаши ёки англамаслигидан қатъий назар, уларни доимо мақсадга қизиқтириб келадилар. Қадим замонларда бунинг учун қамчи ва дўқ-пўписа ишлатилган, айримларга мукофотлар берилган. ХХ асрга қадар агар кўпроқ пул ишлаш имконияти берилса, одамлар яхшироқ ишлайдилар, деган фикр ҳукмрон эди, яъни мотивлаш сарфланган куч-ғайрат эвазига пул мукофоти таклиф қилишдан иборат эди. Аммо кейинги тадқиқотлар бундай ёндашув нотўғри эканини аниқлади ва мотивация эҳтиёжларнинг мураккаб мажмуасидан иборат эканини кўрсатди. Ходимларни қизиқтириш учун раҳбар уларнинг эҳтиёжларини аниқлаши ва бу эҳтиёжларни яхши иш орқали қондириши лозим бўлади. Бошқарувдаги мотивация усулларини қуйидагича таърифлаш мумкин: -иқтисодий мотивлаш усуллари – иш ҳақи, мукофот, имтиёзлар, фоизлар, фойдада қатнашиш, акциялар пакети, қўшимча ҳақ ва ҳ.к. -ижтимоий мотивация усуллари – жамоат ўртасида рағбатлантириш, ташаккур эълон қилиш ва офаринлаш, изза қилиш ва ҳ.к. -руҳий мотивация усуллари – обрў-эътиборини ошириш, бефарқлик, зарарли ва ортиқча эканини сездириш ва ҳ.к. -лавозим мотивацияси усуллари – лавозимини кўтариш, қўшимча ваколатлар бериш ва ҳ.к. -ижтимоий-руҳий усуллар – ижтимоий фаолликни ошириш, тажриба алмашиш, ишдаги бошқарувдаги ва касб-кордаги аҳлоқ-одоб ва ҳ.к. -маънавий мотивация усуллари – шахсий учрашувда, жамоат ўртасида тан олиш, мақташ ёки танқид қилиш; -ишларни лойиҳалаш ва қайта лойиҳалаш (бойитиш) усуллари;

-ходимларни бошқарувга жалб қилиш усуллари. Мотивацияни иккиёқлама, чунончи: -инсон ва гуруҳнинг эҳтиёжлари, руҳияти, одобини ҳисобга олиб, самарали меҳнатга ундовчи шарт-шароит ва сабабларни аниқлаш ва қондириш воситаси; -жисмоний ёки руҳий етишмовчилик ёки эҳтиёждан бошланиб, ҳаттиҳаракатларни кучайтирадиган ёхуд мақсадга эришишга ёки мукофот олишга қизиқтирадиган жараён тарзида кўриб чиқиш мумкин. Айни вақтда мотивация жараёнини кетма-кет келадиган қуйидаги босқичлар тарзида ҳам тасаввур қилса бўлади: -эҳтиёжнинг келиб чиқиши; -эҳтиёжни қондириш (бартараф этиш) йўлларини излаш; -мақсадни (ҳаракат йўналишини) белгилаш; -эҳтиёжни қондириш учун зарур ҳаракатларни қилиш; -ҳаракатларни амалга оширганлиги учун мукофот олиш; -эҳтиёжни қондириш, бартараф этиш. Шу муносабат билан эҳтиёж тушунчасини изоҳлаб ўтиш мақсадга мувофиқдир. Эҳтиёж: -инсон кўнглида вужудга келадиган; -турли кишиларда бир-бирига ўхшайдиган, аммо ҳар кимда алоҳида намоён бўладиган; -инсон қутулишга интиладиган туйғудир. Мотивлар – инсонни ҳаракат қилишга ундайдиган, нима қилиш ва қандай қилишни белгилаб берадиган, инсоннинг дилидан кетмайдиган ва ҳар кимда ҳар хил тарзда намоён бўладиган хилқат. Мотивларни: -фаоллик турларига қараб; -намоён бўлиш вақтларига қараб; -инсоннинг эҳтиёж турларига қараб; -шахснинг муддаоларига қараб;

-тузилишига қараб; -функцияларига қараб; -етакчи мотиваторига қараб таснифлаш мумкин. Мотивлар кўпгина омилларга боғлиқ. Инсоннинг одоб-ахлоқи битта мотив билан эмас, балки кўпгина мотивларнинг йиғиндиси билан белгиланади. Бунда мотивлар инсоннинг одобига таъсир қилиши даражасига қараб бир-бирига нисбатан муайян муносабатда бўлади. Шу сабабли инсоннинг мотивацион тузилмасини унинг муайян ҳаракатларни амалга ошириш асоси деб билмоқ керак. Бу тузилма муайян барқарорликда бўлади. Бироқ у инсонни тарбиялаш, ўқитиш жараёнида онгли равишда ўзгариши мумкин: Мотивлаш – инсонда муайян мотивларни уйғотиш йўли билан уни муайян ҳаракатларни қилишга ундаш мақсадида шу инсонга таъсир ўтказиш жараёнидир. Мотивлаш қандай мақсадни кўзлашига, қандай вазифаларни ҳал этишига қараб унинг икки асосий тоифасини алоҳида кўрсатиб ўтиш мумкин. Биринчи тоифа шундан иборатки, инсонга ташқи таъсир ўтказиш йўли билан муайян мотивлар ҳаракатга келтирилади, мазкур мотивлар инсонни мотивлаштирувчи субъект учун мақбул бўладиган муайян ҳаракатларга ундайди. Мотивлашнинг иккинчи тоифаси инсоннинг муайян мотивацион тузилмасини шакллантиришни асосий вазифа деб ҳисоблайди. Бу вазифани амалга ошириш учун катта куч-ғайрат, билим ва қобилият талаб қилинади. Унинг натижалари мотивлашнинг биринчи тоифасига нисбатан умуман анча баракали бўлади. Рағбатлантириш – одамларни мотивлаш учун муайян рағбатлардан фойдаланиш жараёнидир. Рағбатлантиришнинг мотивлашдан фарқи шуки, у мотивлашга ёрдам берадиган воситалардан биридир. Рағбатлар – муайян мотивлар ҳаракатини чақирувчи таъсир дастаклари ёки қўзғатиш воситалари.

Мотивация назариялари Мотивация жараёни, аввало, мотивация назарияларининг мазмунини изоҳлайди. Бу назарияларда, айниқса, иш ҳажми ва турини белгилашда одамларни ҳаракатга ундовчи асосий эҳтиёжлар аниқланади ва таҳлил этилади. Мотивация концепцияларини ишлаб чиқишда А.Маслоу, Ф.Герцберг ва Д.Мак Клелланднинг ишлари жуда катта аҳамиятга эга бўлди. Америкалик руҳшунос А.Маслоу (1908-1970) ишлаб чиққан эҳтиёж поғоналари назариясига биноан барча эҳтиёжларни қатъий поғоналар тузилмасида жойлаштириш мумкин (6.1-расм). Унинг фикрича, қуйи поғоналарнинг эҳтиёжлари инсоннинг феъл-атворига юқори поғоналарнинг эҳтиёжларидан аввалроқ таъсир қилади. Аниқ бир пайтда инсон муҳимроқ ва кучлироқ эҳтиёжни қондиришга интилади. Қуйироқ поғонадаги эҳтиёж қондирилганидан кейин навбатдаги поғона эҳтиёжи инсоннинг феълатворида энг кучли омил бўлиб қолади. Жисмоний эҳтиёжлар яшаш учун зарур, улар овқат, сув, уй-жой, дам олиш эҳтиёжларидан иборат. Хавфсизлик ва ҳимояланиш эҳтиёжлари атроф дунёдан бўладиган жисмоний ва руҳий хавф-хатарлардан ҳимояланишни ва жисмоний эҳтиёжлар келгусида қондирилишига ишончни назарда тутади. Мансублик ва дахлдорлик эҳтиёжлари нимагадир ёки кимгадир мансублик туйғусини, ижтимоий ўзаро ҳаракат, кўникиш ва қўллабқувватланиш туйғусини ўз ичига олади.

1-расм . А.Маслоу назариясидаги эҳтиёжлар поғоналари Тан олиниш ва ўзини қарор топтиришга бўлган эҳтиёжлар ҳурматга сазовор бўлиш (шахсий муваффақиятлар, билимдонлик) ни назарда тутади. Иккиламчи эҳтиёжлар Ўз қобилиятини намоён қилиш Тан олиниш ва ўзини қарор топтириш Мансублик ва дахлдорлик Бирламчи эҳтиёжлар

Ўз қобилиятини намоён қилиш эҳтиёжлари – ўз вужудидаги имкониятларни рўёбга чиқаришга бўлган эҳтиёжлар. Маслоу концепциясидан чиқадиган амалий хулосалар: - дастлабки эҳтиёжлар (дастлабки икки поғона) қаноатлантирилмагунча олий поғона эҳтиёжлари мотив бўлолмайди; - эҳтиёжлар поғонаси юқори бўлган сайин улар озроқ кишилар учун фаол ҳаракат учун мотивлар бўлаверади; - қондирилмаган эҳтиёжлар ходимларни стимуллайди, қондирилган эҳтиёжлар эса сўниб қолади, шу сабабли уларнинг ўрнини қондирилмаган бошқа эҳтиёжлар эгаллайди; - бирон-бир эҳтиёжнинг қондирилиши юқорироқ поғонадаги эҳтиёжни ўз-ўзидан пайдо қилавермайди; Маслоу концепцияси замонавий бошқарув назарияси ва амалиётига катта таъсир ўтказди. Аммо концепцияда бир қанча заиф жиҳатлар борлигини ҳаёт кўрсатди. Биринчидан, эҳтиёжлар кўпгина вазият омилларига (ишнинг мазмуни, ташкилотдаги ҳолат, ходимларнинг ёши ва ҳ.к. ларга) қараб турлича намоён бўлди. Иккинчидан, эҳтиёжларнинг бир гуруҳи иккинчисининг кетидан Маслоу пирамидасида кўрсатилган тартибда жойлашавермайди. Учинчидан, иккиламчи эҳтиёжларнинг қондирилиши ҳамиша ҳам уларнинг мотивацияга таъсирини камайтирмайди. Маслоунинг фикрича, ўзини намоён этиш эҳтиёжи бу қоидадан истисно бўлиши мумкин, чунки бу эҳтиёж қондирилган сайин мотивацияга таъсири кучайиб бораверади. Эътироф этилиши ва ўзини намоён қилиш эҳтиёжлари ҳам қондирилиш жараёнида мотивацияга кучлироқ таъсир қилаверишини тажриба кўрсатиб туради. М.Мескон, М.Альберт ва Ф.Хедоурилар А.Маслоу назариясини ривожлантириб, корхонадаги юқори поғона ходимларининг эҳтиёжларини қондириш усулларини таклиф этдилар.

Ижтимоий эҳтиёжлар: 1. Ходимларга алоқада бўлиш имконини берадиган иш тақдим этиш. 2. Иш жойларида ягона гуруҳ руҳини ҳосил қилиш. 3. Ходимлар билан мунтазам кенгашлар ўтказиб туриш. 4. Вужудга келган норасмий гуруҳлар ташкилотга зарар етказмаса, уларни тарқатиб юборишга уринмаслик. 5. Ташкилот доирасидан ташқарида ташкилот аъзоларининг ижтимоий фаоллиги учун шароит яратиб қўйиш. Ҳурмат қозонишга бўлган эҳтиёжлар: 1. Ходимларга мазмунлироқ иш таклиф этиш. 2. Эришилган натижаларга муносиб тақдирланиш тартибини ўрнатиш. 3. Ходимлар эришган натижаларни муносиб баҳолаш ва рағбатлантириш. 4. Мақсадларни белгилаш ва қарорлар ишлаб чиқишга ходимларни жалб этиш. 5. Ходимларга қўшимча ҳуқуқ ва ваколатлар бериш. 6. Ходимларнинг хизмат лавозимларини кўтариб бориш. 7. Ходимларни ўқитиш ва қайта тайёрлаш йўли билан уларнинг малакасини ошириб бориш. Ўзини намоён этиш эҳтиёжлари: 1. Ходимларнинг ўз қобилиятларидан тўла-тўкис фойдаланиш имконини берадиган таълим олиш ва камол топишлари учун шароит яратиш. 2. Ходимларга зўр ғайрат билан ишлашни талаб қилувчи мураккаб ва муҳим ишларни топшириш. 3. Ходимларнинг ижодкорлик қобилиятларини рағбатлантириш ва ривожлантириб бориш. Д.МакКлелланднинг орттирилган эҳтиёжлар назариясида инсонни қизиқтирадиган уч эҳтиёж кўриб чиқилади: - ютуққа эришиш эҳтиёжи, бу эҳтиёж инсоннинг ўз олдига қўйган мақсадларга аввалгисидан кўра самаралироқ эришишга интилишида намоён бўлади;

- одамшавандалик эҳтиёжи, бу эҳтиёж атрофдагилар билан дўстона муносабат ўрнатишга, уларнинг қўллаб-қувватлашига муносиб бўлишга интилишда намоён бўлади. Бунга эришиш учун ходим ҳамма билан хушмуомала бўлиши, ҳамма нарсадан хабардор ва ҳушёр бўлиши керак; - ҳокимиятга эҳтиёж (лавозим, обрў-эътибор, истеъдод ва ҳ.к.), бу эҳтиёж одамларнинг хатти-ҳаракатларини, ресурсларнинг ишлатилишини назорат қилишга, одамларнинг хулқ-атворига таъсир ўтказишга, уларнинг ишлари учун масъулиятни зиммасига олишга интилишда намоён бўлади. Бу назарияда ютуққа, одамшавандаликка ва ҳокимиятга эришиш эҳтиёжлари бири иккинчисини инкор қилмайди ва Маслоу назариясидаги каби поғоналарга бўлинмайди. Бугина эмас, мазкур эҳтиёжлар инсон феълатворига таъсири намоён бўлиши уларнинг ўзаро таъсирига жуда боғлиқ бўлади. Ҳукмронлик қилишдек юксак мотивацияли кишилар бир-бирини мутлақо инкор қиладиган икки гуруҳга бўлинади. Биринчи гуруҳ ҳукмронлик қилиш учун ҳокимиятга интилувчи бўлса, гуруҳ вазифалари ҳал этилишига интилишни кўзлаб ҳокимликни қўлга киритишга интилувчи шахслар иккинчи гуруҳга кирадилар. Д.МакКлелланднинг фикрича, ўз назариясида кўриб чиқилган уч эҳтиёждан иккинчи тоифага мансуб ҳукмронлик эҳтиёжи менежер учун энг катта аҳамият эга бўлади. Альдерфернинг назариясига биноан инсон эҳтиёжларини уч гуруҳга бирлаштирса бўлади: . ўсиш эҳтиёжлари; алоқа эҳтиёжлари; . яшаш эҳтиёжлари. Яшаш эҳтиёжлари Маслоу пирамидасидаги дастлабки эҳтиёжларнинг икки гуруҳини ўз ичига олади дейиш мумкин. Алоқа эҳтиёжларини мансублик ва дахлдорлик эҳтиёжларига қўшса бўлади. Бу эҳтиёжлар инсоннинг ижтимоий табиатини, унинг оила аъзоси бўлиш, ҳамкасблар, дўстлар орттириш, бошлиқлар ва қўл остидагилар билан бирга бўлиш

ниятини акс эттиради. Шу сабабли мазкур гуруҳга Маслоу пирамидасидан эътироф этилиш ва ўзини қарор топтириш эҳтиёжларининг бир қисмини киритиш мумкин. Ўсиш эҳтиёжлари Маслоу пирамидасидаги ўзини намоён этиш эҳтиёжларига ўхшайди ҳамда ўзини қарор топтириш ва эътироф этилиш гуруҳлари эҳтиёжларини ҳам ўз ичига олади, шунингдек, ўзини камол топтиришга интилиш билан боғлиқдир. Эҳтиёжларнинг ана шу уччала гуруҳи поғона тарзида жойлашган. Аммо, А.Маслоудан фарқли равишда К.Альдерфер ҳаракат икки томонлама боради, деб ҳисоблайди. Агар қуйи поғона эҳтиёжи қондирилса, ҳаракат юқорига қараб боради. Бунда эҳтиёжларнинг кўтарилиши аниқликдан бироз мавҳумликка қараб силжийди. Агар юқорироқ поғона эҳтиёжи қондирилмаса, ҳаракат пастга қараб боради. Бунда пастроқ, аммо аниқроқ поғона эҳтиёжларининг ҳаракат даражаси кучаяди. Эҳтиёжлар даражалари бўйлаб юқорилаш ҳаракати жараёнини Альдерфер эҳтиёжларнинг қондирилиш жараёни деб атади, пастлаш ҳаракати жараёнини эса фрустрация, яъни эҳтиёжни қондириш йўлидаги мағлубият, деб атади. Бу эса, агар юқорироқ поғонадаги эҳтиёжларни қондириш имконияти бўлмаса, эҳтиёжларнинг қуйироқ поғонасига мос келадиган мотивлашнинг самарали шаклларини излашда менежерларга қўшимча имкониятлар очиб беради. Масалан, агар ташкилотда инсоннинг ўсишга бўлган эҳтиёжларини қондириш учун имконият бўлмаса, у алоқа эҳтиёжидан фойдаланиши, ташкилот эса унга мана шундай имкониятни яратиб бериши мумкин. Фредерик Герцбергнинг икки омил назариясида айтилишича, қаноатланиш ва қаноатланмаслик ( эҳтиёжларнинг қондирилиши ёки қондирилмаслиги ) ни келтириб чиқарувчи омиллар нуқтаи назаридан олганда, мазкур жараёнлар иккита турли жараёндан иборат, яъни қаноатланмаслик ошиб боришини келтириб чиқарган омиллар бартараф этилган тақдирда, қаноатланиш албатта ошиб боравермайди. “Қаноатланиш - қаноатланмаслик” жараёни асосан ишнинг мазмуни билан боғлиқ бўлган омиллар, яъни ички омиллар таъсирида юзага келади.

Мазкур омиллар инсоннинг феъл-атворига, одобига кучли таъсир ўтказади. Улар мотивлаштирувчи таъсирлар деб аталади ва эҳтиёжларнинг мустақил гуруҳи деб қаралади. Буни умумлашма тарзда ўсишдаги эҳтиёжлар гуруҳи деб таърифлайдилар. Муваффақиятга эришиш, тан олиниш, масъулият, юқори кўтарилиш, ишнинг ўзи ва ўсиш имконияти шулар жумласига киради. “Қаноатланмаслик - қаноатланиш” жараёни асосан иш олиб бориладиган муҳит билан боғлиқ бўлган омиллар, яъни ташқи омиллар таъсирида вужудга келади. Бундай омилларнинг йўқлиги ходимларда қаноатланмаслик туйғусини юзага келтиради. Айни вақтда уларнинг мавжудлиги албатта қаноатланишни келтириб чиқаравермайди, яъни бу омиллар мотивловчилик ролини ўйнамайди. Уларни “соғлиқ” омиллари деб атайдилар. Уларни инсоннинг қийинчиликларни, хоҳишлар ва муаммоларни бартараф этиш эҳтиёжи гуруҳи деб ҳисоблаш мумкин. Иш жойидаги шароитлар, иш тартиби, раҳбариятнинг назорати, касбдошлар ва қуйи ходимлар билан муносабат, иш ҳақи кабилар ана шу омиллар жумласига киради. Демак, ходимларнинг қаноатланмаслик туйғусини сезган менежер шу ҳолатга сабаб бўлган омилларга биринчи галда эътибор бериб, уларга барҳам бериш учун ҳамма чораларни кўриши керак. Сўнгра менежер мотивловчи омилларни ишга солиб, ходимларни қаноатлантиришга эришиш орқали юқори натижаларни қўлга киритишга ҳаракат қилиши керак. Булардан ташқари мотивлашнинг процессуал назариялари ҳам бор. Уларда мотивация жараёни қандай тузилиши ва одамларни кўнгилдагидек натижаларга эришиш учун қандай қилиб мотивлаш йўллари кўрсатилади. Уларда киши мақсадга эришиш учун ўз куч-ғайратини қай тарзда тақсимлаши ва бу жараёнда хулқнинг қайси турини танлаб олиши таҳлил этилади. Шу назарияларга биноан шахснинг феъл-атвори мазкур вазиятда ўзи танлаб олган одоб тоифасининг эҳтимолий оқибатлари билан боғлиқ бўлган идрок ва умидларнинг функцияси ҳамдир. Мотивациянинг қуйидаги асосий процессуал назариялари тан олинган:

кутиш назарияси, тенглик назарияси, мотивлаш модели (муаллифи ПортерЛоулер) ва партисипатив бошқариш концепцияси. Кутиш назариясига биноан фаол эҳтиёжнинг мавжудлиги муайян мақсадга эришишга инсонни мотивлашнинг бирдан-бир зарур шарти эмас. Инсон ўзи танлаб олган хулқ тоифаси исталган натижани қондириш ёки ҳосил қилишга ҳақиқатан ҳам олиб боришига умид қилиши ҳам лозим. Мазкур моделда мотивлаш тизими меҳнат сарфи билан сарфланган меҳнат учун олинган даромаддан қаноат ҳосил қилиш даражаси ўртасидаги миқдорий ўзаро боғлиқлик асосига қурилади. Бунда меҳнат сарфи тизимнинг дебочаси ва қаноат даражаси эса унинг маҳсули ҳисобланади. Масалан, ижрочи ўз меҳнати жадаллигини 20 фоиз оширса, бунинг натижасида оладиган даромадидан қаноатланиш даражаси ҳам камида 20 фоиз бўлишига ишониши керак. Бунда менежментнинг вазифаси ижрочи меҳнат унумдорлигини ёки меҳнат сифати ўсишини мотивлашнинг миқдор жиҳатидан асосланган тизимини ишлаб чиқишдан иборат бўлади. Стейси Адамс асос солган тенглик назарияси ёки адолат назариясининг асосий ғояси шундан иборатдирки, иш жараёнида инсон ўз ғайратҳаракатлари қандай баҳоланганини бошқаларнинг ғайрат-ҳаракатлари қандай баҳолангани билан таққослайди. Ана шу таққослашдан қаноат ҳосил қилишқилмаслиги инсоннинг феъл-атворига таъсир қилади. Тенгликка риоя этилган тақдирда инсон қаноат ҳосил қилади ва шу тенгликни давом эттиришга интилади. Агар шахс олган ҳақи етарли эмас ёки ортиқча, деб ҳисобласа, унда қаноатланмаслик туйғуси туғилади (иккинчи ҳолатда бу туйғу унчалик сезилмайди), натижада у мотивацияни йўқотади. Адамс тенгсизлик ҳолатидан инсон қандай таъсирланиши мумкинлигининг олти турини ажратади: - инсон меҳнат ҳаражатларини камайтиришим керак, деган қарорга келиши мумкин; - у ҳақни оширишни талаб қилиши;

- ўз имкониятларини қайта назардан ўтказиши, ўз қобилиятларимни яхши билмас эканман, деган фикрга бориши мумкин. Бунда ишонч даражаси пасаяди, олаётган ҳақим имкониятимга яраша экан, деган хаёл билан ғайратни оширишимга ҳожат йўқ экан, деган хулосага келади; - шахс ташкилотдан иш ҳақини оширишни ёки таққосланаётган шахснинг иш ҳақи камайтирилишини талаб қилиши мумкин; - инсон ўзи билан таққосланаётган шахс алоҳида шароитда эканини пайқаб, бошқа одам билан таққослай бошлайди; - инсон бошқа бўлинма ёки ташкилотга ўтиб кетиши мумкин. Юқоридагилардан чиқадиган хулоса шуки, раҳбарият ким, қайси иш учун, қанча ҳақ олаётгани ҳақида ҳаммани хабардор қилиб туриши лозим. Бундан ташқари одамлар меҳнат ҳар томонлама баҳоланишини истайдилар. Иш ҳақининг аҳамияти катта бўлса ҳам, лекин у ягона баҳолаш тури эмас. Раҳбарият тенглик ва адолат субеъктив тушунчалигини (уни ҳар ким ҳар хил тушунишини) эътиборга олиши, шу сабабли ходимлар олинаётган ҳақни қандай баҳолаётганини, улар бу ҳақни адолатли деб ҳисоблаяптими, йўқми эканини аниқлаш учун тадқиқот ўтказиши керак. Портер-Лоулернинг мотивация модели кутиш ва тенглик назарияларига асосланган. Ходим эришган натижалар ўзгариб турувчи уч омилга: сарфланган куч-ғайратга, инсоннинг қобилияти ва хислатларига, унинг меҳнат жараёнидаги ўз ролини англашига боғлиқ. Сарфланаётган кучғайратлар даражаси эса олаётган ҳақига ва инсон ҳақ олишига қанчалик ишониши ва ундан мамнун бўлишига боғлиқ. Партисипатив бошқариш концепцияси қуйидагиларга асосланади: агар инсон ташкилотнинг турли фаолиятида қатнашса, бундан қаноат ҳосил қилади, зўр ғайрат билан сифатлироқ ва унумлироқ ишлайди, чунки: - бунинг натижасида ходимнинг ташкилотдаги ишларга оид масалалар юзасидан қарорлар қабул қилишда қатнашишига имконият туғилади, бу эса уни ишларни яхшироқ бажаришига ундайди:

- бу мотив инсоний имкониятларни янада тўла-тўкис ҳаракатга келтириш орқали ходимнинг тишкилот ҳаётига янада кўпроқ ҳисса қўшишига олиб боради; - ходимларда мулкдорлик туйғуси пайдо бўлади, мотивация ошади, улар ўзлари қабул қилган қарорларни яхшироқ бажара бошлайдилар; - аҳиллик билан ҳамжиҳат ишлаш муҳити вужудга келади, меҳнат ахлоқи ва унумдорлик янада кўтарилади. Кўриниб турибдики, партисипатив бошқарув концепциясини фақат мотивлаш жараёни билан боғламай, уни ташкилотни бошқаришга одамларни жалб этиш усулларидан бири деб билмоқ керак. Бундай бошқарув бир неча йўналишда амалга оширилади. Бир-бири билан боғлиқ бўлган бу йўналишлардан амалда турли тарзда фойдаланилади. Улардан қай тарзда омилкорлик билан фойдаланиш мақбуллигини машҳур сифат тўгараклари мисолида кўриш мумкин. Партисипатив бошқарув концепциясини мазмунига қараб инсон эҳтиёжларини кўзловчи мотивлаш назарияларига қиёс қилса бўлади. Масалан: - мақсадларни ўртага қўйиш ва амалга оширишда қатнашиш мақсадга эришиш эҳтиёжларини қондиришга кўмаклашади; - ташкилотнинг иш юритиш масалаларида қатнашиш ўз қобилиятини намоён қилиш ва обрў-эътибор қозониш эҳтиёжларини қондиришга ёрдам беради; - қарор қабул қилишда қатнашиш ходимга ўз фаолиятининг натижаси сифатида нималарни кутиш ва бунинг учун қандай ҳақ олиши мумкинлиги ҳақида тасаввурга эга бўлиш имконини беради. Юқорида санаб ўтилган назариялардан маълум бўлишича, ҳозирги вақтда инсонни мотивлаш негизида нималар борлигини ва мотивлаш нималар билан белгиланишини, қайси назария бошқасидан мутлақо фарқ қилишини аниқ тушунтириб берувчи бирон-бир қонун кўринишидаги таълимот мавжуд эмас. Мазкур назарияларда асосан мотивация негизида ётган омиллар таҳлил

этилади-ю, аммо мотивация жараёнининг ўзига етарлича эътибор берилмайди. Ходимлар меҳнатини мотивлаш ёки рағбатлантириш тизими кўриб чиқилган барча назарияларнинг нозик жиҳатларини эътиборга олиши зарурлиги ўз-ўзидан равшан. Меҳнат фаолиятини рағбатлантириш Ташкилот ходимларининг меҳнатини рағбатлантириш тизими, аввало, моддий рағбатлантиришни ўз ичига олади. У профессионал меҳнат воситаси билан ташкилот фаолиятининг натижаларига якка тартибда ёки жамоат таркибида қўшилган ҳисса учун бериладиган ва одоб-ахлоқ қоидаларида талаб қилинган моддий неъматлар мажмуасидан иборат бўлади. Моддий рағбатлантириш воситалари таркибига ташкилотда қўлланиладиган пул тўловларининг ҳамма турлари ва пулсиз моддий мукофотларнинг барча шакллари киритилади. Амалиётда моддий рағбатларнинг қуйидаги турлари: доимий ва ўзгарувчан иш ҳақи, қўшимча ҳақлар, устама ҳақлар, мукофотлар, бонуслар, қўшимча тўловлар, фойдадаги иштирок улуши, муддати кечиктирилган тўловлар, компания сармоясида ва мол-мулкидаги иштироки, ижтимоий имтиёзлар ва ижтимоий пакетлардан фойдаланилади (6.2-расм). Булар орасида иш ҳақи алоҳида роль ўйнайди. Кўпчилик учун у асосий даромад манбаи, мехнат натижадорлигини бошқаришнинг кучли воситаси ҳисобланади. Меҳнат ҳақи ҳаражатлари қуйидагиларни ўз ичига олади: 1) асосий иш ҳақи – белгиланган меҳнат меъёрларига мувофиқ бажарилган иш учун тўловлар; 2) қўшимча иш ҳақи – белгиланган меъёрдан ташқари қилинган меҳнат учун, меҳнатдаги муваффақиятлар, ихтирочилик, алоҳида шароитларда қилинган меҳнат ва шу кабилар учун тўланган ҳақ;

3) бошқа рағбатлантириш ва компенсация тўловлари — йиллик иш якунлари юзасидан тўланадиган ҳақ, ижтимоий аҳвол учун мукофотлар, компенсация ҳамда бошқа тарздаги пул ва моддий тўловлар. 2-расм . Меҳнатни моддий рағбатлантириш тузилмаси. Ходимнинг моддий қониқишини таъминлаш меҳнат ҳақининг жуда муҳим функциясидир. Бундан ташқари иш ҳақининг миқдори одамлар учун ташкилотни баҳолаш мезони ҳисобланади. Меҳнат учун пул билан ҳақ тўлаш меҳнат ахлоқини бошқаришда кенг қўлланилади. Агар ходим фаолиятининг натижалари билан ташкилотнинг муваффақияти ўртасидаги чамбарчас боғлиқлик таъминланса, ходимлар меҳнатига ҳақ тўлаш ва моддий рағбатлантириш ғоят самарали бўлади. Ҳозирги замон ташкилотларида пул билан моддий рағбатлантиришдан ташқари моддий қийматга эга бўлган, аммо ижтимоий имтиёз ва компенсациялар тарзида топшириладиган пулсиз маънавий рағбатлантириш Меҳнатни модди й рағбатлантириш Пул билан модд ий шрағбатла нтири Пулсиз моддий рағбатлантириш - ижтимоий пакет Иш ҳақи Қўшимча хақлар Мукофот тизимлари Сармояда, фойдада қатнашув тизими

воситаларидан фойдаланилади. Ижтимоий пакет деб аталадиган бу воситанинг таркиби нималардан иборат эканлиги 1-жадвалда тасвирланган. Ижтимоий пакет истиқболни кўзлайдиган, барқарор жамоани яратишни истайдиган ва меҳнат бозорида жозибадор бўлишни хоҳлайдиган компания ўзига хос қиёфасининг ажралмас қисмидир. Корхона ижтимоий пакетини ҳосил қилиш учун ходимлар турли хизмат ва имтиёзларни энг зарур восита деб қараб, мазкур хизматлар иш сифатига салбий таъсир қилаётган муаммоларни ҳал этишга кўмаклашишига ишонишлари керак. Имтиёзлар (хизматлар)нинг ташкилот ходимлари ўртасида шахсий қўшган ҳиссасига қарамай тенг тақсимланиши – ходимларни пулсиз моддий қизиқтириш самарасиз ташкил этилишини кўрсатувчи нуқсондир. Компаниялар мотивлаш тизимини фақат моддий қизиқтириш усулларини қўллаш асосида олиб бориши ўзининг ходимларга таъсир ўтказиш имкониятларини чеклаб қўйишини таъкидламоқ керак. Гап шундаки, ходимларнинг фаоллиги ва самарали меҳнат қилишдан узоқ муддат манфаатдорлиги кўп жиҳатдан номоддий қизиқтириш орқали келиб чиқадиган омиллар таъсирининг натижаси бўлади. Бу омиллар аксарият ҳолларда ходимга билвосита таъсир қилиш тусида бўлса ҳам, ҳар ҳолда ходимларнинг меҳнатдан қаноат ҳосил қилиши ва компанияга яхши муносабатда бўлишини таъминлайди. Меҳнатга қизиқтиришнинг номоддий жиҳатига эътиборсизлик ёки эътиборнинг етарли эмаслиги ходимнинг руҳиятини салбий томонга ўзгартириши мумкин. Шу сабабли, ташкилотнинг моддий стимуллаш воситалари номоддий стимуллаш воситалари билан тўлдирилади. Номоддий стимуллаш усуллари ходимларни мотивлаш ва қизиқтиришдаги самарали тартиб-қоидаларнинг ажралмас қисмини ташкил этади, чунки меҳнат фаолиятининг ҳар қандай мотиви маънавий асосга эга бўлади. Номоддий тақдирлаш моддий қизиқтириш воситаларига мадад

бўлиб, унга қўшимча барака киритади. Пул мукофоти билан бирга у фаолият натижаларининг кўпайишига кўмаклашади. 1.жадвал. Ижтимоий хизматлар пакетининг мазмуни Мақсадлар Хизмат ва имтиёз Одамларнинг меҳнат қобилиятини қўллаб- қувватлаш Ходимларни меҳнат қобилиятини вақтинча йўқотишдан суғурталаш. Тиббий профилактика тадбирларини ташкил этиш ва уларнинг ҳақини тўлаш. Даволаш муассасаларига бириктириш ва қўшимча тиббий суғурталаш. Тиббиёт ҳаражатларини тўлаш (жойлаштириш, дори-дармон ва ҳ.к.лар) Таътил даврида даволаниш ва соғлиқни тиклаш учун қўшимча ҳақ бериш, санаторий-курорт муассасаларига чегирма билан йўлланма олиб бериш. Ходимларнинг овқатланишига қўшимча ҳақ бериш ёки овқатланишни ташкил этиш. Спорт билан шуғулланишни ташкил этиш, спортзал ҳақини тўлаш. Қулай иш тартибини белгилаш.

Ходимларнинг маиший хизматга ва бошқа хизматларга қиладиган ҳаражатларини қисқартириш Товарларни улгуржи нархларда офисга келтириш. Кийим-кечак ва пойабзал сотиб олиш учун қўшимча ҳақ бериш ёки фирма кийим боши билан таъминлаш. Ташкилот ҳисобидан чой ёки кофе билан таъминлаш. Ишга келиш ва уйга қайтиш учун транспорт ҳаражатлари учун компенсация бериш. Уяли телефон билан таъминлаш. Ишлаб чиқаришга алоқаси бўлса-бўлмаса, интернетдан бемалол фойдаланиш. Уй-жой, автомобиль ва ҳ.к. ларни сотиб олиш учун фоизсиз ссуда бериш. Турар жойни ижарага олиш ва коммунал тўловлар учун қўшимча ҳақ бериш. Хизмат автомобилини бериб қўйиш. Болалар ҳақида ғамхўрлик Ходимларга болалар оромгоҳлари учун йўлланма олиб бериш. Ота-оналарнинг болалари билан имтиёзли нархларда дам олишларини уюштириш. Якка ўзи болаларини тарбиялаётганларга ҳақ тўланадиган қўшимча кун ажратиш

Ўқиш ҳаражатларини камайтириш Ходимларни корхона ҳисобидан ўқитиш. Ўқув адабиётларини олиб бериш. Ўқув мақсадларида ташкилотнинг асбоб-ускуналари (компьютер, принтер ва шу кабилар)дан фойдаланиш имкониятини яратиб бериш. Шуни айтиш керакки, иш ҳақи даражаси юқори бўлса, у ходимнинг барча эҳтиёжларини қондириш учун етарли бўлса, номоддий қизиқтириш воситалари самара беради. Ана шундай даражага эришилган тақдирда иқтисодий стимуллаш воситаларини бошқа воситалар билан алмаштириш керак бўлади. Ходимларни номоддий қизиқтириш йўналишлари: маънавий қизиқтириш, ташкилий қизиқтириш ва бўш вақт билан қизиқтиришдан иборат. Меҳнатни маънавий стимуллаш – ходимларнинг ижтимоий тан олиниши ва обрўсини оширишни ифодаловчи буюмлар ва ҳодисалар асосида уларнинг феъл-атворини тартибга солишдир. Феъл-атворни тартибга солиш ходимларнинг натижалари, ютуқлари ва хизматлари тўғрисидаги ахборотни эшиттириш ва оммалаштиришга асосланади. Ходимларни маънавий қизиқтириш усуллари 2. жадвалда кўрсатилган. Ташкилий (меҳнат орқали) мотивлаш , ходимнинг феъл-атворини тартибга солиш меҳнатдан қаноатланиш туйғусини ўзгартиришга асосланган. Бунда меҳнатдан қаноатланишнинг барча омиллари комплекс тарзда кўриб чиқилиши лозим, чунки шу омиллардан биронтаси тадқиқот таркибидан тушириб қолдирилса, таҳлил натижалари бузилишига олиб боради. Айни вақтда ташкилий муҳитнинг барча омиллари - ходимнинг моддий қониқиши, аҳвол-руҳиятининг яхшилиги ва меҳнат шароитларидан мамнунлиги мотивация таъсирини ҳисобга олувчи энг муҳим, умумлашма натижа ҳисобланади. 2-жадвал.

Ходимларни моддий қизиқтириш усуллари Қизиқтириш усулларининг гуруҳлари Қизиқтириш усуллари Ходимларни хабардор қилиш Меҳнат жамоасининг йиғилишлари ва кенгашлар. Муваффақиятли лойиҳаларнинг тақдимоти. Ташкилий ички пиар. Аниқ мақсадни кўзловчи мафкуравий иш. Корпоратив ОАВ(газета, журнал, сайт). Фирма услуби (фирма рамзларига мансуб ишлар, кийим- кечак ва б.ш.қ.). Корпорация тадбирлари Касбий танловлар. Маҳорат мактаблари. Меҳнат мусобақалари. Корпорация байрамлари. Бирор сана ёки воқеага бағишланган тадбирлар. Тимбилдинг (команда ҳосил қилиш ) тадбирлари ва б.ш.қ.

Хизматларнинг расмий тан олиниши Давлат, касб-кор ва жамоат мукофотларига тақдим этиш. Хизмат кўрсатган ходимларни ёрлиқлар, дипломлар, корпорация мукофотлари, йўлланмалар билан тақдирлаш. Кенгашларда, оммавий тадбирларда эслаб ўтиш. Ҳурмат тахтаси. Жамоада ўзаро муносабатларни тартибга солиш Раҳбарликнинг демократик услубидан фойдаланиш. Ходимларни илмий асосда танлаш, ўқитиш ва аттестациядан ўтказиш. Бўлинмаларни руҳшуносик мосликни назарда тутган ҳолда шакллантириш. Одамларда самарали ҳамжиҳатлик кўникмаларини ҳосил қилишга ёрдам берувчи ижтимоийруҳшуносик усулларни ишга солиш ва ҳ.к. Иш (вазифа, топшириқ) жараёни ва эришилган натижадан мамнун бўлган киши бундан завқ олади ва шу фаолиятни давом эттиравергиси келади. Ходимларни ташкилий қизиқтириш усуллари 3-жадвалда кўрсатилган. 3-жадвал . Ходимларни ташкилий қизиқтириш усуллари Қизиқтириш усулларининг гуруҳлари Қизиқтириш усуллари

Ходимлар меҳнатининг сифатини ошириш Меҳнатнинг ташкил этилишини яхшилаш. Меҳнатнинг мазмундорлигини ошириш. Вазифаларни оқилона белгилаш. Касбий ривожланиш ва ўқиш. Меҳнат шароитларини яхшилаш, иш жойларини жиҳозлаш. Биноларнинг безатилиши. Ходимларнинг лавозимда ўсишини бошқариш Ходимларнинг касбий ривожланиши ва ўсишини лойиҳалаш, мотивлаш ва назорат қилиш. Касбий маҳоратнинг зарур даражасига эришиш. Ижодкорлик ва ташаббускорликни рағбатлантириш. Ходимлар фаолиятининг натижаларини, касбий фазилатларини баҳолаш.

Ходимларни бошқарувга жалб қилиш Ўзини ўзи бошқарувчи мустақил жамоаларни шакллантириш. Ходимларнинг муаммоларни ҳал этувчи гуруҳларга ихтиёрий бирлашувини рағбатлантириш. Тайёрланаётган қарорлар муҳокамасига имкон бериш. Иш жойлари ва операцияларни тез-тез ўзгартириб туриш. Ёндош касбларни ўрганиш. Ваколатлар ва ишларни бошқа ходимларга ўргатиш. Муқобил алоқани ташкил қилиш. Меҳнатнинг чеклаб қўйилишини камайтириш. Ресурслар (асбоб-ускуна, материаллар) тасарруфига имкон бериш. Ходимларнинг корхонага эгалик қилишда (мулкка эгаликда) ҳиссадорлик асосида қатнашуви. Ғояларнинг кўриб чиқилиши ва мукофотланиши.

Мусобақанинг ташкил этилиши Касбий танловлар. Касбий маҳорат кўриклари. Мутахассисларнинг маҳорат мактаблари. Тезкор турнирлар. Ишчи гуруҳлари, бригадалари, бўлимлар, бўлинмаларнинг катта натижаларга эришишлари учун ўтказиладиган мусобақалар. Ташкилий қизиқтиришнинг жадвалдаги усуллари ходимларнинг ташкилотдаги ўз меҳнатидан мамнунлик туйғусини ўзгартиришга қаратилган. Бўш вақтнинг танқислиги замонавий ходим учун муҳим муаммодир. Шу сабабли бўш вақт билан қизиқтириш – бандлик вақтини ўзгартириш ҳисобига ходимнинг феъл-атворини тартибга солишдир. Бўш вақт билан қизиқтиришнинг моҳияти ходимга шахсий ҳаёти, соғлиги ва дам олишга халақит қилмаган тарзда касбий манфаатларини рўёбга чиқариш имкониятини яратиб беришдан иборат(4-жадвал). 4-жадвал . Ходимларни бўш вақт билан қизиқтириш усуллари Қизиқтириш усуллари гуруҳлари Қизиқтириш усуллари Қизиқтири Ходимларга қўшимча дам олиш вақти берилиши Режадан ташқари ҳақ тўланадиган таътил. Ҳақ тўланадиган қўшимча таътил. Ижодий таътил. Иш ҳақи сақланилмайдиган қўшимча таътил.

Ўзгарувчан иш вақтини белгилаш. Иш вақтининг умумий меъёрига риоя этиб, умумий иш вақтини мустақил белгилашга ижозат бериш. Ишни тақсимлаш усулидан фойдаланиш. Ишнинг вахта шаклидан фойдаланиш. Бандликнинг ўзгарувчан шаклларини қўллаш Муваққат ва мавсумий бандлик. Уйда ишлаш. Агентлик хизмати. Уй телефони орқали ишлаш. Ўзини қизиқтирган қулай иш билан шуғулланиш. Бўш вақт билан қизиқтиришдан кўзланган мақсад иш жойида алоҳида шароит яратиш орқали меҳнат унумдорлигини оширганлик ва муваффақиятга эришганлик учун ходимларни рағбатлантиришдир. Меҳнат фаолиятини мотивлашни ва қизиқтиришни бошқариш – ходимларнинг фаолият шароитини ўзгартириш, меҳнатга ундовчи қизиқтириш воситалари ва мотивларидан фойдаланиш йўли билан уларнинг феъл-атворига муттасил таъсир қилиб туриш демакдир. Меҳнат фаолиятини мотивлаш ва стимуллашни бошқариш жараёни қуйидаги умумий вазифаларни ўз ичига оладиган жараёндир: - прогнозлаш ва режалаш; - ташкил этиш; - стимуллаш; - мувофиқлаштириш ва тартибга солиш; - назорат, ҳисоб-китоб, таҳлил. Махсус функциялар ҳам мавжуд, чунончи: - меҳнатни мотивлаш ва стимуллаш тизимини ташхислаш;

- ташкилотнинг ходимларни мотивлаш ва стимуллаш соҳасидаги стратегияси мақсадлари ва қоидаларини ишлаб чиқиш; - ходимларни сттмуллашш тизимининг мазмунини белгилаш; - моддий пулли ва пулсиз мукофотлаш тизимини ишлаб чиқиш; - моддий рағбатлантириш тизимини ишлаб чиқиш; - ходимларни мотивлаш ва стимуллашни тартибга солувчи ички меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқиш; - ходимларни мотивлаш ва стимуллашш тизими самарадорлиги мониторинги. Меҳнатни мотивлаш ва унга қизиқтиришни бошқаришда қуйидаги қоидаларга риоя этилиши лозим: - меҳнатни баҳолаш ва унга ҳақ тўлашда ходим ҳиссасини ташкил этувчи ҳамма жиҳатларни ҳисобга олиш; - ходимларга инновация фаолиятида қатнашиш имкониятини бериш; - ходимларнинг ҳар бир гуруҳига меҳнатга ҳақ тўлаш ва стимуллашнинг барча турларидан баҳраманд бўлиш имконини бериш; -ҳаёт йўлининг ҳамма босқичларида ходимлар турмушини таъминлашда ташкилотнинг иштирок этиши; -ходимни ташкилотда сақлаб қолиш; -ташкилотнинг таъсир доирасига ходимдан ташқари унинг оила аъзоларини ҳам жалб қилиш. Ходимларни жалб қилиш ва сақлаб қолиш орқали ташкилот мақсадларига эришишни таъминлаш – ходимлар меҳнатини мотивлаш ва стимуллаш тизимини шакллантиришнинг ва фаолият юритишнинг асосий мақсадидир. Қўшимча сифатида қуйидаги мақсадларни ҳам айтиб ўтиш мумкин: -ходимларни ташкилотга жалб қилиш, уларни уюштириш; -ходимларнинг меҳнат улушини одилона баҳолаш; -унумдорликни стимуллаш; -моддий қизиқтиришга ва ижтимоий ҳимоя тадбирларига қилинган ҳаражатларнинг энг мақбул нисбати;

-ташкилотни самарали ривожлантириш. Корхона ходимларини мотивлаш ва стимуллаш тизими маҳаллий маъмурий ҳужжатларда белгилаб қўйилиши керак. Бу ҳужжатлар: -умумий характерда (жамоавий шартнома, меҳнат шартномаси, ички тартиб-қоидалар, бўлинма тўғрисида низом, қўшимча регламент, штат жадвали ва ҳ.к.); -моддий стимуллашшни тартибга солувчи (меҳнатга ҳақ тўлаш ва моддий қизиқтириш тўғрисида низом, ижтимоий тўловлар ва имтиёзлар – ижтимоий пакет тўғрисида низом ва б.ш.қ.); -бевосита стимуллашшни тартибга солувчи (ташкилотнинг ахлоқ кодекси, ходимларни аттестациядан ўтказиш тўғрисида низом, раҳбарлар ва мутахассисларни саралаш асосида танлаб олиш тўғрисида низом ва ҳ.к.) ҳужжатлардир.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг меҳнат кодекси – Олий Мажлис Ахборотномаси, 1996 й. 2. Адизес И. Управляя изменениями. – СПб. Питер, 2010. 3. Амиров Д.А. Организационное поведение: Дарслик. – М.: «Велби», 2006. 4. Балашов А.П. Теория организации и организационное поведение: Ўқув қўлланмаси. – М.: ИНФРА-М, 2014. 5. Вершигора Е.Е. Менеджмент: Ўқув қўлланмаси. – 2-нчи қайта ишланган, тўлдирилган нашри. – М.: ИНФРА-М, 2007. 6. Веснин В.Р. Основы менеджмента: Дарслик. – М.: Проспект, 2011. 7. Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент: Дарслик. – 5-нчи нашри., стереотип. – М.: Магистр: ИНФРА-М, 2010. 8. Герчикова И.Н. Менеджмент: Дарслик. – 4-нчи қайта ишланган, тўлдирилган нашри. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2010. 9. Гибсон Дж.Л., Иванцевич Д.М., Донелли Д.Х-мл. Организации: поведение, структура, процессы. – М.: ИНФРА-М, 2000. 10. Глухов В.В. Менеджмент: Олий ўқув юртлари учун дарслик. – 3-нчи нашр. – СПб.: Питер, 2010.

Похожие

Ташкилий хулқнинг назарий асослари

Ташкилий хулқнинг миллий хусусиятлари

Департамент фаолиятининг ташкилий-ҳуқуқий асослари

Селекция ютуқлари тушунчаси, ҳуқуқий муҳофаза қилиш ташкилий асослари

Ташкилий ва инновацион ўзгартиришлар шароитида ташкилий хулқ