Ташкилий хулқнинг назарий асослари - Юриспруденция - Рефераты

Ташкилий хулқнинг назарий асослари

Загружено в:

17.05.2023

Скачано:

0

Размер:

102 KB

Ташкилий хулқнинг назарий асослари Режа: 1. Инсоннинг ташкилотдаги хулқи назарияси 2. «Ташкилий хулқ» тушунчаси

Инсоннинг ташкилотдаги хулқи назарияси ва концепцияси, «ташкилий хулқ» тушунчаси, инсоннинг ташкилотдаги хулқи асослари кўриб чиқилади Инсоннинг ташкилотдаги хулқи назарияси Инсоннинг ташкилотдаги хулқи бир-бири билан узвий боғланган иккита таркибий қисм: шахсий хусусиятлар (туғма хусусиятлар ва улар асосида орттирилган хусусиятлар) ва инсон атрофидаги муҳит таъсирида шаклланади. Инсон хулқини таърифловчи турли назариялар ушбу таркибий қисмларга бирон-бир ролни беради. Илмий менежмент концепцияси. Унинг асосчиси Ф.Тейлор ходимларни ишлаб чиқариш омилларидан бири сифатида, менежерларни эса бошқарув функцияларини бажарувчи ходимларнинг алоҳида тоифаси сифатида тан олганди. Энг юқори меҳнат унумдорлигига эришиш меҳнатни илмий жиҳатдан ташкил этиш ва меъёрлаш, инсон фаолиятидаги табиий чекловларни ҳисобга олувчи меҳнат қилиш ва дам олишнинг оқилона режими ҳисобидан таъминланиши керак. Ходимларнинг бир қисми ҳалол ва масъулият билан ишлайди, бошқа қисми эса – ишёқмаслар. Ҳалол ва масъулият билан ишловчи ходимлар хулқига моддий рағбатлантириш яхши таъсир кўрсатади, ишёқмасларга нисбатан эса қатъий назорат усулини қўллаш зарур, агар ишлашни астойдил хоҳлашмаса, уларни ишдан бўшатиш даркор. Ф.Тейлор менежерларнинг қўл остидагилар билан муносабатлари чоғида авторитар усуллар ва субъективликнии илмий қоидалар билан алмаштиришни талаб қилди ва бу улар ўртасида ишлаб чиқаришда юзага келадиган низоларни бартараф этишини таъкидлади. Классик ёки маъмурий бошқарув мактаби. Унинг асосчиси А.Файоль ташкилотни бошқариш тамойиллари ва функцияларини яратди. А.Файоль ходим бошқарув объекти, ишлаб чиқилган бошқарув тамойилларининг

ташкилотда амалга оширилиши ҳамда менежернинг юксак шахсий ва аҳлоқий хусусиятлари ходим хулқига таъсир этишнинг асосидир , деб ҳисобларди. Мазкур мактаб вакиллари томонидан таърифланган яккабошчилик тамойили бунга мисол бўлиб хизмат қилиши мумкин, унга кўра инсон фақат битта бошлиқдан буйруқ олиши ва фақат унинг ўзига бўйсуниши лозим. Ушбу мактабнинг ривожланишига ташкилотнинг бюрократик тузилиши ва уни бошқариш тузилиши назариясини ишлаб чиққан германиялик социолог М.Вебер (1864 – 1920) катта ҳисса қўшди. У ташкилот ҳудди машинадек ишлаши учун нима қилиш керак, деган саволга жавоб излади. Жавобни Вебер ҳар қандай вазиятда ўзини тутиш тартиб-қоидалари, ҳар бир ходимнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ишлаб чиқилишида кўрди. Унинг концепциясида шахс мавжуд эмас эди. Тартиб-қоидалар фаолиятнинг барча турларини, ходимлар мансаби ошишини, раҳбарият қарорларини белгилаб берарди. Ҳокимиятни тақсимлашнинг иерархик тизими, аниқ меҳнат тақсимоти ва ходимларнинг ихтисослашуви назарда тутилди. М.Вебер фикрича, агар ҳамма нарса аниқ ёзиб, йўлга қўйилса, инсонлар истаклари истисно этилса, у ҳолда ташкилот юқори самарали бўлади. Ҳаёт бундай тасаввурнинг хато эканлигини кўрсатди. Бошқарувда инсоний муносабатлар мактаби . Унинг вакиллари раҳбарият ўз ходимлари тўғрисида кўпроқ қайғурса, ходимларнинг ишдан қониқиш даражаси ортади, бу меҳнат унумдорлигининг ошишига олиб келиши муқаррар, деб ҳисоблашарди. Улар инсоний муносабатларни бошқаришнинг усулларини қўллашни тавсия қилишди. Ушбу усуллар бевосита бошлиқларнинг самарали ҳаракатлари, ходимлар билан маслаҳатлар, уларга ишда кенг мулоқот қилиш имкониятларини тақдим этиш кабиларни ўз ичига олиши мумкин. Гарвард университети Бизнес мактабининг профессори Э.Мэйо (1880 – 1949) инсоний муносабатлар мактабининг асосчиси ҳисобланади. У ходимлар хулқига, уларнинг меҳнатга бўлган муносабатига жамоадаги

ижтимоий муносабатлар, гуруҳий жараёнлар, раҳбарларнинг қўл остидагиларга бўлган муносабатининг инсонийлиги, жамоада ишлаш каби омилларнинг ҳал қилувчи таъсирини аниқлади. Илмий бошқарув мактаби ва маъмурий (классик) мактаб вакиллари инсон омилининг аҳамиятини тан олишса-да, уларнинг баҳс-мунозаралари меҳнатга адолатли ҳақ тўлаш, иқтисодий рағбатлантириш ва расмий функционал муносабатларнинг ўрнатилиши каби жиҳатлар билан чекланди. Инсоний муносабатлар учун ҳаракат уларнинг инсон омилини ташкилот самарадорлигининг асосий унсури сифатида тўлиқ англаб етишга қодир эмаслигига жавобан пайдо бўлди. Инсоний муносабатлар мактаби илмий бошқарувга қарши бўлиб чиқди, чунки унда эътибор ишлаб чиқариш ҳақида қайғуришга эмас, балки инсонларга қаратилди. Ғоя шундан иборат эдики, инсонларга эътиборнинг оддий намоён бўлиши улар меҳнатининг унумдорлигига жуда катта таъсир кўрсатади. Э.Мэйо, Ф.Тейлордан фарқли ўлароқ, агар тўғри муносабатлар йўлга қўйилса, инсон қизиқиш ва шижоат билан меҳнат қилади, деб ҳисобларди. Мэйонинг фикрига кўра, менежерлар ишчиларга ишонишлари ва асосий эътиборни жамоада яхши ўзаро муносабатларни йўлга қўйишга қаратишлари лозим. Бихевиорист олимлар томонидан мотивациянинг бир нечта назарияси ишлаб чиқилиши ХХ асрнинг 40 – 60-йилларида инсоний муносабатлар мактабининг ривожланишига туртки берди. Шулардан бири бошқарувда бихевиоризмнинг ривожланишига катта ҳисса қўшган А.Маслоунинг (1908 – 1970) эҳтиёжлар иерархик назариясидир. Кейинчалик менежментда кенг қўлланилган ушбу назария «эҳтиёжлар пирамидаси» сифатида маълум. Хулқий фанлар мактаби ёки бихевиористик мактаб. Унинг энг кўзга кўринган вакиллари – Ф.Герцберг, Р.Лайкерт, Д.МакГрегор. Мазкур мактаб инсоний муносабатлар мактабидан анча йироқлашди. Юқоридаги олимларнинг фикрига кўра, ташкилотнинг ҳар бир ходимига унинг ташкилотларни бошқаришга нисбатан хулқий фанлар концепцияларини

қўллаш асосида ўз имкониятларини англаб етишида кўпроқ ёрдам кўрсатилиши керак. Ушбу мактабнинг асосий мақсади инсон ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш йўли билан ташкилот фаолиятининг самарадорлигини оширишдан иборат эди. Мазкур мактаб вакилларининг асосий ғояси: хулқ тўғрисидаги фаннинг тўғри қўлланилиши алоҳида ходимнинг ҳам, умуман ташкилотнинг ҳам фаолияти самарадорлигини оширишга кўмаклашиши лозим. Бунда турли хулқий ёндашувлар ва уларни амалиётда қўллашни ўрганиш катта аҳамиятга эга. Гап шундаки, инсон бу - бошқарув тизимидаги энг муҳим унсур, тўғри танланган ҳамфикрлар ва шериклар жамоаси эса ташкилот муваффақиятининг муҳим шарти ҳисобланади. Руҳшуносликнинг инсон руҳий тузилишининг ташқи рағбатлантирувчи омилларга экспериментал хулқий реакцияларни ўрганувчи йўналиши – бихевиоризмдан ташкилий хулқ фан сифатида ўсиб чиқди. Бироқ ХХ аср охирида у ўз эътиборини ташкилотдаги тизимли ва жамоавий таъсирларга, корпоратив маданият феноменларига қаратган ҳолда, аста-секин мутлақ бихевиористик қарашлардан йироқлашди. Ҳозирги вақтга келиб ташкилий хулқ назариясида қуйидаги асосий ёндашувлар кўриб чиқилади: когнитив, бихевиористик, ижтимоий ўргатиш. Когнитив (когнитив – фр. «тушуниш», «яратиш») ёндашув – руҳшуносликдаги инсон ақлий фаолиятининг бирламчилигини тан олишдан келиб чиқувчи йўналиш. У мотивация назарияси ишлаб чиқилишида энг кўп қўлланилди. Кутиш, атрибуциялар (белги, мансублик), назорат локуси (йўналтирилганлиги), мақсадни қўйиш ташкилий хулқнинг аниқ мақсадга йўналтирилганлигини тавсифлайди. Ёндашув билиш жараёни билан ташкилий хулқ ўртасидаги боғлиқликни қўллайди. Бихевиоризм (ингл. «хулқ») – америка руҳшуносликсидаги йўналиш бўлиб, унда инсоннинг хулқи рағбатлантирувчи омилларга нисбатан физиологик реакциялар сифатида тушунилади. Ушбу назария ташкилий

хулқнинг имкониятларини ва унинг ўзгариш чегараларини, ходимлар хулқини бошқариш самарадорлигини таҳлил қилиш имконини берган ҳолда ташкилий хулқнинг кўплаб шаклларини таърифлайди. Ижтимоий ўргатиш назарияси бихевиористик ва когнитив концепцияларни уйғунлаштиради ва интеграциялайди ҳамда когнитив, бихевиористик ва ташқи омилларнинг ўзаро боғлиқлигини, интерактив хусусиятини таъкидлайди. Мазкур назариянинг таъкидлашича, тақлид қилиш, ўзини ўзи назорат қилиш ва шахснинг ўз самарадорлиги ўлчамини ҳисобга олиш асосида ўргатиш мумкин. Ўз самарадорлик бу - шахс томонидан ўзининг юзага келган муаммоларни уддалашга қанчалик қодирлиги идрок қилиниши ва шахснинг ўз имкониятларини амалга оширишга интилиши. Назария инсонлар вазиятни ва ташкилий хулқнинг у ёки бу модели оқибатларини хаёлан моделлаштириб, ўзи учун энг ижобий ҳаракатлар тарзини ўзлаштирган ҳолда бошқалар мисолида муайян ташкилий хулқни танлашлари, ўрганишлари мумкинлигини кўрсатиш орқали ташкилий хулқни белгилаб берувчи омиллар ҳақидаги тасаввурни кенгайтиради. Бихевиористик ва когнитив ёндашувлар инсон хулқини тушуниш, олдиндан айтиш ва назорат қилишга муҳим ҳисса қўшди. Улар хулқни таҳлил қилиш ва бошқариш мумкинлигини кўрсатиб берди. Ижтимоий ўргатиш назарияси уларни бирлаштириб, ташкилий хулқ назариясини кенгайтирди. Америкалик руҳшунос К.Р.Роджерс томонидан таклиф этилган Мен – концепция маълум даражада роль ўйнади. Унинг моҳияти ҳар бир инсон ўз ўзига хослиги, ўз “МЕН”и бетакрорлиги, ўзини ўтмишда, ҳозирда ва келажакда қандай кўришини англашидан иборат. Мен – концепцияси шахснинг атроф-муҳит билан ўзаро таъсири жараёнида шаклланади ва хулқнинг ўзини ўзи бошқаруви интеграл механизми ҳисобланади. «Мен-сиймо»нинг барқарорлиги инсон хулқининг мантиқийлиги ва барқарорлига замин яратади. Инсон ўзининг моҳиятини тавсифловчи муайян хусусиятлар тўпламини юзага келтиришга ва уни

доимий равишда сақлаб туришга интилади. Шунга мувофиқ равишда ўзининг атроф-муҳит билан муносабатларини ўрнатади, ўзини ўзи баҳолайди ва бошқа инсонларга баҳо беради. Инсон онгига ўз сиймосини ҳимоялаш руҳий механизмлари сингдирилган бўлиб, улар шахснинг руҳий мувозанати ва руҳий “бадастирлиги” ( комфорт )ни сақлаб туриш учун зарур. Бироқ ушбу механизмлар шахс томонидан яратилган ички сиймога путур етказувчи танқидий фикрларни қабул қилишни қийинлаштириши, унинг тасаввурига мос келмайдиган объектив ахборотни тўсиб қўйиши, шу билан бирга, агар улар юзага келган «Мен-сиймо» га мос келса, нотўғри ва ҳатто ёлғон маълумотларни сўзсиз қабул қилиши мумкин. Россияда ташкилий хулқни тадқиқ этишга бағишланган дастлабки ишлар 1980-йилларнинг охирида меҳнат социологиясини ўрганиш доирасида пайдо бўлди (А.А.Дикарева, М.И.Мирская, 1989, Н.И.Дряхлова, А.И.Кравченко, В.В.Шербина, 1993). Уларда асосий эътибор жамоада меҳнат муносабатларини барқарорлаштириш, ташкилотнинг профессионал тузилмасини ўзгартириш ва шахс ривожланишининг ижтимоий жиҳатларига қаратилди. 1990-йилларда ташкилий хулқ меҳнат фаолияти жараёнида шахснинг ўзига хос хусусиятлари шаклланиши ва намоён бўлишини тадқиқ этувчи иқтисодий руҳшуносликнинг ўрганиш мавзусига айланди. Бундан ташқари, ташкилий хулқ жадал ривожланувчи муҳитда бошқарув объекти сифатида илмий билиш ва бошқарув амалиётининг яна бир ёш соҳаси – инсон ресурсларини бошқариш концепцияси билан боғлиқликда кўриб чиқилади . Мазкур концепция ташкилотнинг энг қимматбаҳо активи ҳисобланган, ташкилот мақсадларига эришишга ҳисса қўшувчи инсонлардан фойдаланган ҳолда рақобатбардошликни мустаҳкамлаш ва ошириш, қўшимча қадриятни яратиш ва самарали бошқариш жараёнини йўлга қўйиш ташкилий эҳтиёжига мос келади. Ушбу концепцияда инсонлар янги технологияларга қараганда кам бўлмаган миқдорда маблағ сарфланиши лозим бўлган « инсон капитали » сифатида ёки ўзининг ишга содиқлиги,

мослашувчанлиги, меҳнати, маҳорати, кўникмаларининг юқори сифати ва чуқур билимга эгалиги ҳисобига рақобат устунлигини яратувчи « қимматбаҳо актив » сифатида кўриб чиқилади. Моҳияти П.Друкер, Ж.Пол Гетти ва бошқаларнинг ишларида баён этилган тизимли ёндашув туфайли ташкилотлар, меҳнат жамоалари – қуйидаги кўп сонли тизимли хусусиятларга эга бўлган мураккаб тизимлардир: яхлитлик, тузилмавийлик, тизим ва муҳитнинг ўзаро боғлиқлиги, мустақиллик, мослашувчанлик, иерархиклик, ноёблик, динамиклик, инертлик. Тизимлар хатти-ҳаракатини прогноз қилиш қийин, ҳар қандай прогноз эҳтимолий хусусиятга эга. Уларга таъсир этиш усуллари ушбу объектларнинг тизимли моҳиятини, уларнинг умумий ва ўзига хос хусусиятларини тушуниш асосида танланади. Бунда менежерлар ташкилотни, меҳнат жамоасини инсонлар, тузилма, вазифалар ва технология каби ўзгарувчан ташқи муҳит шароитида турли мақсадларга эришишга йўналтирилган ўзаро боғлиқ унсурлар йиғиндиси сифатида кўриб чиқишлари лозим. Вазиятдан келиб чиқиб ёндашиш меҳнат жамоасини тизимли қабул қилишга қўшимча равишда, бошқариш вазиятини, яъни ҳолатлар тўпламини ва вазиятли омилларнинг инсонларнинг ташкилотдаги хулқига таъсирини ҳисобга олишни талаб қилади. Бошқарувга нисбатан бундай ёндашув шуни аниқлаб бердики, ташкилот ва унинг атрофидаги мавжуд ноаниқлик, вазиятларнинг хилма-хиллиги туфайли юзага келадиган бошқарув вазифаларини ҳал этиш вариантларининг кўплиги натижасида умуман бошқарувга нисбатан ягона универсал ёндашув мажуд эмас ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Инсонлар хатти-ҳаракатини прогноз қилиш учун вазиятнинг таъсирини ва унинг тизим, яъни жамоа, ташкилот томонидан қабул қилинишини ҳисобга олиш зарур. Ташкилотни, меҳнат жамоасини бошқаришдаги миқдорий ёндашув уларда кечаётган жараёнларни «математизациялашга», улар фаолият кўрсатишининг иқтисодий-математик моделларини яратишга йўналтирилган. Уларнинг

фаолиятини прогноз қилиш эҳтимоллик назариясига, иқтисодийматематик ва статистик ёндашувларга, операцияларни тадқиқ этиш назариясига асосланиши керак. Ташкилотларни, жамоаларни бошқариш юзасидан қарорлар қабул қилишда мазкур усулларни қўллаш мақсадга мувофиқдир. Бошқарувга нисбатан жараёнли ёндашув бошқарувни ўзаро боғлиқ функцияларни бажаришнинг узлуксиз жараёни сифатида талқин этади: вазиятни ҳамда ташкилот ва жамоанинг ҳозирги аҳволини таҳлил қилиш, улар фаолиятини режалаштириш ва ташкил этиш, бошқара билиш, рағбатлантириш, раҳбарлик, мувофиқлаштириш, назорат қилиш, тадқиқотлар, коммуникациялар, баҳолашлар, қарорлар қабул қилиш, ходимларни танлш, музокаралар олиб бориш, вакиллик ва ҳ.к. Бунда ҳар қандай замонавий ташкилотда инсонлар хулқига таъсир этишда қўлланиладиган усуллар ғоят хилма-хил – маъмурий, иқтисодий, ижтимоийруҳий. А.Смит, Ж.Минсернинг инсон капитали назарияси ташкилотдаги инсонларни ривожланишни талаб қилувчи алоҳида турдаги инсон капитали манбалари сифатида таърифлайди. Бундай капитални бошқариш – уни жамғариш, ривожлантириш ва ундан оқилона фойдаланишни англатади. Инсонлар хулқига таъсир этиш усуллари – ўргатиш, иқтисодий таъсир этиш. Д.МакГрегорнинг «Х» ва «Y» назариялари ходимларнинг менежерлар онгида устунлик қиладиган иккита моделини таърифлайди. Менежерлар қўл остидагиларни ё «Х» назарияга мувофиқ ёки «Y» назарияга мувофиқ қабул қилади. «Х» назарияга мувофиқ ўртача инсонга ишга нисбатан совуқ муносабатда бўлиш (ёқтирмаслик) ва имкон қадар ишламаслик хос табиат. Шу муносабат билан ходимларнинг аксариятини меҳнат қилишга мажбур этиш, уларнинг ҳаракатини назорат қилиш, уларга буйруқ бериш ёки жазо билан қўрқитиш зарур. «Y» назарияга мувофиқ инсонлар томонидан иш жараёнида жисмоний ва руҳий энергиянинг сарфланиши – инсон учун ўйин ёки дам олиш каби

табиий ҳодиса. Инсон ўзига маъқул бўлган ташкилий мақсадларга эришиш учун ўз фаолиятининг йўналишларини мустақил белгилашга, ўзини ўзи назорат қилишга интилади. Шу муносабат билан менежерларнинг вазифаси – ходимларнинг меҳнат салоҳиятини очиш ва ривожлантириш учун қулай шароитларни яратишдан иборат. 1981 йилда америкалик профессор У.Оучи, гуёки Д.МакГрегорнинг ғояларини тўлдириб, «Z» назарияни илгари сурди . Япония бошқарув тажрибасини ўрганиб, у ҳар қандай ташкилот самарали бошқарув турини таклиф этиши мумкин, деган хулосага келди. Инсон ҳар қандай ташкилотнинг асоси, ташкилот фаолият кўрсатишининг муваффақияти биринчи навбатда унга боғлиқ, деган қоида ушбу концепциянинг бошланғич нуқтаси ҳисобланади. Оучи «Z» назариянинг асосий қоидалари ҳисобланган инсонларни бошқаришнинг қуйидаги қоидаларини ифодалади: • кадрларни узоқ муддатли ёллаш; • қарорларни гуруҳий қабул қилиш; • якка жавобгарлик; • кадрларни шошмасдан баҳолаш ва уларни аста-секин кўтариш; • яширинча норасмий назорат; • ихтисослаштирилмаган мансаб; • ходимлар ҳақида ҳар томонлама қайғуриш; • ходимларнинг ўзини ўзи ташкилот билан идентификациялаши. Хулқ назарияларининг шарҳи шуни кўрсатмоқдаки, ижодий тафаккур инсоннинг ташкилотдаги хулқи тамойиллари ҳақидаги янгидан-янги ғояларни илгари сурган ҳолда доимий равишда ривожланди. Тадқиқотлар инсоннинг меҳнат натижаларидан қониққанлик даражасини ошириш ва меҳнат унумдорлигини ошириш учун шахслараро муносабатларни бошқариш усулларини қўллаш имконини берди. Инсоннинг хулқи ҳақидаги билимларни ташкилотни шакллантириш ва бошқаришга нисбатан қўллаш ҳар бир ходимнинг салоҳиятига мувофиқ унинг тўлиқ талаб этилиши учун шароитлар

яратиш имконини беради. Албатта, хулқ назариясининг эволюцияси инсоннинг ҳал қилувчи ролини ҳамда унинг ташкилот фаолиятидаги ижтимоий, руҳий ва бошқа хусусиятларини янада кўпроқ тан олиш йўналишидан боради. «Ташкилий хулқ» тушунчаси Бошқарувнинг замонавий тизимлари учун қуйидаги ҳолат хосдир: ҳар қандай ташкилотнинг негизи, биринчи навбатда, инсонлар ҳисобланади, улар ташкилот моҳиятининг асосини ташкил қилади, шу сабабли ташкилотни ўрганишда инсон бошланғич нуқта бўлиши керак . Шунинг учун инсоннинг ташкилотдаги хулқига тааллуқли масалаларни кўриб чиқишга катта эътибор қаратилиши даркор. Инсонларнинг кўпчилиги ўзининг бутун онгли ҳаётини ташкилотларда ўтказадилар, шу боисдан улар онгли ёки онгсиз равишда, ўз ихтиёри билан ёхуд мажбурий равишда ташкилот ҳаётига қўшилиб, унинг қонунлари бўйича яшайдилар, шунингдек, ташкилотга ниманидир бериб, унинг ўрнига ташкилотдан ҳам нимадир олган ҳолда ташкилотнинг бошқа иштирокчилари билан ўзаро ҳамкорлик қиладилар. Шу муносабат билан “ташкилий хулқ” тушунччаси қўлланилади. Ташкилий хулқ бу - 1. Ташкилот субъектлари (инсонлар, гуруҳлар, жамоалар) га таъсир кўрсатувчи ва кўп жиҳатдан уларнинг хулқини ҳамда бир-бири билан ва ташқи муҳит билан ўзаро муносабатини белгилаб берувчи руҳий, ижтимоий ва ташкилий-иқтисодий жиҳатлар ва омиллар тўғрисидаги комплекс амалий фан. 2. Ўқув фани. Ташкилий хулқ субъектларнинг ва фаолият субъекти сифатида ташкилотнинг ўзининг юз бераётган ички ва ташқи ўзгаришларга муносабат билдириши усулларини акс эттиради. Ташқи ва ички муҳит омилларининг доимий таъсирига дучор бўлиб, ташкилот ўзининг барқарор ҳолатини ва

ривожланишини таъминловчи механизмларни такомиллаштиришга интилади. Ташкилот учун самарали ташкилий хулқ шунда намоён бўладики, инсонлар ўз мажбуриятларини ишончли тарзда ва ҳалол бажарадилар, улар ишнинг манфаатлари учун ўзгарувчан вазият шароитида ўзларининг бевосита мажбуриятлари доирасидан ташқарига чиқадилар, қўшимча саъйҳаракатларни амалга ошириб, фаоллик намойиш этган ҳолда ўзаро ҳамкорлик учун имконият топадилар. Ташкилий хулқнинг самарадорлигига қуйидаги асосий омиллар таъсир кўрсатади: • ички (ташкилий): гуруҳнинг ўлчами, роллар таркиби ва сони, гуруҳнинг мақоми, ички коммуникация, гуруҳдаги фаолият мақсадлари, гуруҳдаги ҳамжиҳатлик ва етакчилик: • ташқи муҳит омиллари: ташкилотнинг табиий жойлашуви, гуруҳнинг ташкилотдаги роли, йирикроқ ташкилот билан коммуникациялар. Инсонларнинг ташкилотдаги хулқи уларнинг шахсий хусусиятлари, унинг фаолиятини шакллантириш шартларининг таъсири – улар киритилган гуруҳнинг ўзига хос хусусиятлари, биргаликда фаолият юритиш шартлари, улар ишлаётган ташкилот ва мамлакатнинг ўзига хослиги билан белгиланади. Ўз навбатида, инсонларни ташкилий муҳитга муваффақиятли қўшиш, уларни ўзини тутишга ўргатиш ушбу муҳитнинг хусусиятларига ҳам, шахсларнинг хусусиятларига ҳам тенг даражада боғлиқ. Шахсларнинг хусусиятлари табиий хусусиятлар (организмнинг физиологик ҳолати, юқори асаб фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари, хотира, ҳис-туйғулар, ҳиссиётлар, идрок қилиш) ҳамда ижтимоий омиллар (таълим, тажриба, одатлар, мулоқот доираси ва ҳ.к.) таъсири остида шаклланади. Ҳар қандай шахс қуйидагилар билан тавсифланади: • умумий хусусиятлар; • ўзига хос хусусиятлар;

• фаолиятнинг муайян турига тайёрланганлик; • муайян хусусият тарзи; • йўналтирилганлик (ижтимоий фаолликнинг йўналтирилганлиги); • биологик шартланган хусусиятлар; • руҳшуносик хусусиятлар: фаолият доираси, ишлаш услуби ва руҳият динамикаси; • руҳий ҳолат. Шахсий хусусиятлар кўп жиҳатдан инсонга юкланган функцияларни бажаришнинг сифатига, унинг иш услубига, атрофидагилар билан муносабатга таъсир кўрсатади. Инсоннинг ташкилотдаги хулқининг энг муҳим асослари сифатида қуйидаги учта таркибий қисм ажратилади: • мотивация; • қабул қилиш; • мезоний асос. Меҳнат хулқининг асосида инсон меҳнат хулқининг йўналишини ва унинг шаклларини белгилаб берувчи мотивлар, ички интилишлар ётади. Бир хулқнинг ўзи турли мотивацион асосга эга. Мотивация – инсон хулқини ва унга таъсир этиш имкониятларини тушуниш учун калит ҳисобланади. Идрок қилиш – атрофдаги олам ҳақидаги тасаввурларни ҳосил қилиш ва талқин этиш жараёни. У ахборотни қабул қилиш ва қайта ишлаш бўйича чала онгли фаолиятни ўзида намоён этади. Идрок қилиш кўп жиҳатдан субъектив жараён бўлганлиги боис, у ахборотнинг тўлиқ ёки қисман бузиб кўрсатилиши ёхуд йўқотилиши эҳтимолига эга. Идрок қилиш натижасида идрок қилинаётган объектга нисбатан турли хилдаги субъектив муносабатлар пайдо бўлиши мумкин: қабул қилиш, қабул қилмаслик, «туяқуш хулқи». Идрок қилишга объектив ҳамда субъектив вазиятлар таъсир кўрсатади: • ахборот келиб тушадиган ёки танишув юз берадиган вазият; • реал вазиятни кўриш чуқурлиги;

• идрок қилинаётган объектнинг шахсий ва ижтимоий тавсифлари;  инсонга хос бўлган умумий андозалар ва иримлар. Идрок қилишга унинг танлаш хусусияти (инсон ҳақидаги барча ахборот ҳам қабул қилинмайди), глобаллик (объект яхлит нарса сифатида қабул қилинади), етарлича таркибланмаганлик (асосийдан бошқа ҳаммаси фон сифатида қабул қилинади, ўхшаш нарсалар ягона нарса сифатида қабул қилинади, ўхшаш объектлар ажратиб олинади ва бирлаштирилади, ҳаммаси эски тажрибага боғланади) таъсир кўрсатади. Инсоннинг ташкилотдаги хулқининг мезоний асосига унинг шахсининг танлаш, инсон томонидан ўзининг хулқи юзасидан қарорлар қабул қилишини белгиловчи барқарор хусусиятлари киради. Инсоннинг мезоний базаси қуйидаги унсурлардан шаклланади: • инсонлар, воқеалар, жараёнларга мойиллик; • ушбу инсон хуш кўрадиган қадриятлар йиғиндиси; • инсон амал қиладиган эътиқодлар; • инсон ўз юриш-туришида амал қилиши лозим бўлган тамойиллар. Ташкилот аъзоларининг шахсий хусусиятларини ўрганиш зарурлиги шубҳасиз. Бироқ, шуни ёдда тутиш лозимки, инсоннинг ташкилотдаги хулқи нафақат унинг шахсий хислатларига, балки унинг ҳаракатлари амалга оширилаётган вазиятга ҳам боғлиқ. Шундай қилиб, ташкилот ходимларининг хулқига, биринчи галда, қуйидаги ташқи омиллар таъсир кўрсатади: • мулоқот доираси, у ҳис-туйғули алоқаларни ўз ичига олувчи шахсий ва лавозим мажбуриятлари билан белгиланадиган хизматга доир бўлиши мумкин; • инсондан унинг шахсий руҳий хусусиятлари ва бошқарув иерархиясидаги ўрнига кўра кутиладиган ҳаракатлар йиғиндиси билан тавсифланувчи роль; • мақом – атрофдагилар томонидан мазкур субъектнинг шахсига ва у бажарадиган ролга бериладиган, унинг ижтимоий алоқалар тизимидаги

ҳақиқий ва кутилаётган ўрнини белгилаб берувчи баҳо, индивиднинг даражаси.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг меҳнат кодекси – Олий Мажлис Ахборотномаси, 1996 й. 2. Адизес И. Управляя изменениями. – СПб. Питер, 2010. 3. Амиров Д.А. Организационное поведение: Дарслик. – М.: «Велби», 2006. 4. Балашов А.П. Теория организации и организационное поведение: Ўқув қўлланмаси. – М.: ИНФРА-М, 2014. 5. Вершигора Е.Е. Менеджмент: Ўқув қўлланмаси. – 2-нчи қайта ишланган, тўлдирилган нашри. – М.: ИНФРА-М, 2007. 6. Веснин В.Р. Основы менеджмента: Дарслик. – М.: Проспект, 2011. 7. Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент: Дарслик. – 5-нчи нашри., стереотип. – М.: Магистр: ИНФРА-М, 2010. 8. Герчикова И.Н. Менеджмент: Дарслик. – 4-нчи қайта ишланган, тўлдирилган нашри. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2010. 9. Гибсон Дж.Л., Иванцевич Д.М., Донелли Д.Х-мл. Организации: поведение, структура, процессы. – М.: ИНФРА-М, 2000. 10. Глухов В.В. Менеджмент: Олий ўқув юртлари учун дарслик. – 3-нчи нашр. – СПб.: Питер, 2010.

Похожие

Ташкилий хулқнинг мотивацион асослари

Ташкилий хулқнинг миллий хусусиятлари

Департамент фаолиятининг ташкилий-ҳуқуқий асослари

Ўзбекистонда ўзини ўзи бошқаришнинг тарихий назарий асослари

Селекция ютуқлари тушунчаси, ҳуқуқий муҳофаза қилиш ташкилий асослари