Tadbirkorlik huquqining manbai - Юриспруденция - Рефераты

Tadbirkorlik huquqining manbai

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

43.5 KB

Tadbirkorlik huquqining manbai Reja: 1. Tadbirkorlik huquqining manbai tushunchasi 2. Tadbirkorlik huquqi manbalarining turlari

Tadbirkorlik huquqining manbai tushunchasi O`zbekiston Respublikasida huquq tizimining manbai vakolatli idoralar tomonidan belgilangan tartibdy «Qabul qilinadigan qonun va chiqariladigan huquqiy hujjatlardir. Mazkur qonun va huquqiy hujjatlar, eng avvalo, O`zbekiston xalqining erkini, xohishini ifodalovchi huquqiy vridalar majmuidir. Ana shu qonun va huquqiy hujjatlarning qay biri yoki ularning qaysi qoidasi u yoki bu fan uchun manba ekanligini farqlash muhim. Bu ayniqsa tadbirkorlik huquqi uchun katta ahamiyatga molik. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi barcha huquklarga bo`lgani kabi tadbirkorlik huquqiga ham asosiy manba hisoblanadi. Bu o`rinda uning XP-bobi muhimdir. Jumladan, 53-moddada: «Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan Uzbekiston iqtisodiyotining negazini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste`molchilarning huquqiy ustunligini xisobga olib, iqgisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligani, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi», deb belgalangan. Shu bilan birga Konstitutsiyada xususiy mulkning boshqa mulk shakllari bilan bir qatorda davlat muhofazasida bo`lishi, unga Mulkdrrning o`z xohishicha egalik qilishi, undan foydalanishi va tasarruf etishi (54-modda) kabi qoidalar bevosita tadbirkorlik huquqiga ham tegishlidir. 2. Tadbirkorlik huquqi manbalarining turlari Konstytutsiyaga muvofiq qabul qilingan qonunlar va belgilayaSH! Tartibda chiqarilgan boshqa huquqiy hujjatlar tadbirkorlik huquqi manbalariningturlari hisoblanadi. Ular O`zbekistonving shu kundagi iqgshediy tarakkiyotini belgilovchi asosiy omillardan biri §O`dmish bozorni tashkil etish, uning iqgisodiy munosabatlarini rivojlantirish va qonun bilan kafolatlashga qaratilgan. Chunki bu munosabatlar qonun bilan kafolatlanmas ekats, trvar ishlab chiqarish, xizmat ko`rsatish ko`ngildagadek rivojlanmaydi. Natijada uvdan moddiy manfaatdor bo`lish ham susayadi, mulqdor guruxi shakllanmaydi. Bu o`z navbatida davlatimizning iqtisodiy taraqqiyotiga to`sqinlik qiladi, aholining modsiy va maishiy farovonligini ta`minlashni qiyinlashtiradi. Shuning uchun respublikamizda bozor iqgisodiy munosabatlarini rivojlantirish va uning taraqqiyotini qonun bilan kafolatlashga aloxdsa etibor berilyapti. O`zbekiston Respublikasining yanga Fuqarolik kodeksi qabul qilinganligi bu borada, ayniqsa muxim voqea bo`ldi. Fuqarolik kodeksining mulk huquqi, majburiyat huquqi, mulkning bir shaxsdan ikkinchi shaxs egaligiga o`tishiga qaratilgan shartnoma xususidagi qoidalari bevosita bozorni tashkil

etishga, uni tovarlar va xizmatlar bilan to`liqta`minlashta, tadbirkorning bozorda erkin savdo- sotiqqilishini yo`lga qo`yishga qaratilgan. Bozorning rivojlanishi esa ishbilarmon tadbirkorlar tomonidan ishlab chiqilgan turli tovarlarning hajmi, sifati bilan belgilanadi. Albatta tovarlar qancha ko`p ishlab chiqarilsa, uni ishlab chiqaruvchilar o`rtasidagi iqgisodiy raqobat shunchalik kuchayib boradi. Korxona sinmasligi uchun raqobatbardosh mollar ishlab chiqarish ko`payadi va rivojlanadi. Bu esa o`z navbatida ana shu mollar narxining arzonlashuviga olib keladi. Hozirgi paytda iqtisodiyotning negizini ilgarigidek yagona davlat (umumxalq) mulki emas, balki teng huquqpi mavqega ega bir necha xildagi mulklar* tashkil etadi. Ana shunday mulk shakllaridan biri xuyeusiy mulkdir. Xususiy mulkning ko`payib borishi tadbirkorlikning rivojlanishi va bozor munosabatlarining shakllanishiga olib keladi. Bu hol xususiy mulkni shakllantirib, uning boshqa mulk shakl-lari bilan teng huquqli mavqega ega bo`lishini qonuniy kafo-latlash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bu borada «Mulkni davlat tasarrufvdan «iyarrish va xususiylashtirish to`grisida»gi qonun muhim axyamiyatga ega bo`ldi. Mazkur qonunga muvofiq davlat mulkining bir qismi xususiylashtirilib borildi. Natijada mamlakatimizda tadbirkorlik rivojlandi, haqiqiy ko`p tarmokli iqgisodiyot shayushantirildi, davlatga alokdaorsiz sho`ba mustahkamlandi va u iqgisodiyotimizda muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Tadbirkorlarning qo`lida mulk bo`lishining o`zigina bozor iqtisodiyoti munosabatlarini to`liq shakllantirmaydi. Bozor iqgisodiyoti munosabatlari tadbirkor-mulqdorning bo`lishi bilan birga shu mulkning ko`payishi, ularni ayirboshlash bilan mulkdorlarga xizmat ko`rsatish, ya`ni bozor infratuzilmasining shakllanishi bilan birga rivoj topadi. Ayniqsa, Fuqarolik kodeksidagi majburiyatlarning ayrim turlarini tashkil etgan shartaomalarga oid qoidalar bu borada muxim ahamiyatga ega bo`ddi. Jumladan, oldi-sotdi, mahsulot yetkazib berish, qishloqxo`jalik mahsulotlarini xarid qilish — kontraktatsiya shartnomalari respublikamizda bozor iqgisodiy munosabatlarining bosqichma-bosqich shakllanib borishida butunlay yamicha munosabatga aylavdi. Mazkur shartnomalarni tuzish va ijro etish yuzasidan bo`ladigan davlat reja topshiriklari, ma`muriy buyruqbozlik asosida tovarlarny taqsimlash kabi cheklashlar butunlay olib tashlandi. Shunga o`xshash mulk ijarasi, lizing, pudrat, qurilish pudrati, yuk tashish, kredit, hisob- kitob singari tadbirkor-subyektlar ishtirokida tuziladigan shartnomalarga oid qoidalar bevosita tadbirkorlik huquqiga manba bo`ladi. O`zbekiston RespublikasinnngHavo kodeksi, Xo`jalik- protsessual kodeksi ham tadbirkorlik hukuqrning manbai hisoblanadi. Hayu kodeksida aeroflot, havo transportida yuk tashish, korxona va tashkilotlar, muassasalar va fukerolarga bir martalik

buyurtma asosvda xizmat ko`rsatishga doir qrvdalar belgilangak. Xo`jalik-protsessual kodeyusi esa bevosita xo`jalik subyekshari o`rtasidagi va tadbirkor fuqarolar ishtirokidagi mulkiy nizolarni xo`jalik sudlari tomonidan hal qilinishida qo`llaniladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi sessiyalarida qabul qilingan bir qator qonunlar ham tadbirkorlik huquqining manbai xisoblanadi. Respublikamizda bozor munosabatlarini shakllantirishga bevosita yoki bilvosita xizmat qiladi. Ulardan bir guruxi mulk bilan bog`liq munosabatlarga doirdir. Jumladan, bozor munosabatlarini kafolatlashga qaratilgan Mulkchilik, Korxonalar, Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, Ijara, Xo`jalik jamiyatlari to`g`risidagi va boshqa qonunlar qabul qilindi. Ularning ayrimlari bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik subyektlarining huquqiy holatiga bag`ishlangan. O`zbekiston Respublikasining Korxonalar, Xo`jalik jamiyatlari va shirkatlari[, Banklar va bank faoliyati, Dehqon xo`jaligi, Fermer xo`jaligi Birja va birjalar faoliyati to`g`risida ga va boshqa qonunlari ana shular jumlasidandir. Bundan tashqari bozor iqtisodiyoti munosabatlarini kafolatlashga qaratilgan qonunlar, jumladan, «Mahsulot belgilari va xizmat ko`rsatish belgilari to`g`risida» 1993 yil 7 maydagi qonun, Standartlashtirish, metrologiya, Mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish to`g`risidagi qonunlari bu sohada muhim ahamiyatga ega. «O`zbekiston Respublikasining Tadbirkorlik faoliyati erkinlipading gafshatlari tug`risida»ga qonuni ayniqsa bu boradagi muxim huquqny hujjat xisoblanadi. Chunki mazkur qonun bilan respublikamizda tadbirkorlikning keng rivoj topishiga yo`l ochib berildi. Xususan qonunning birinchi bo`limvda umumiy qoidalar, ikkinchi bo`limida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish asoslari, uchinchi bo`limda tadbirkorlik faoliyati subyektlari huquqlarining kafolatlari, to`rtinchi bo`limda tadbirkorlik faoliyati subyektlari huquqiarini ximoya k^lish, beshinchi bo`limda tadbirkorlik faoliyatini davlat yo`li bilan qo`llab-quvvatlash va oltinchi bo`lkmda esa yakunlovchi qoidalar belgilab berilgan. Yuqorvda nomlari keltirilgan qonunlardan tashqari O`zbekiston Respublikasining «Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida»gi qonuni ham tadbirkorlik huquqining manbai hisoblanadi. Bu qonun orqali tadbirkorlar bilan huquqiy mumosabatda bo`lgan iste`molchilarninghuquklari himoya qilinadi. Ayrim hollarda tadbirkor ham iste`molchi bo`lib huquqiy munosabatlarda qatnasha oladi.

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul kdpingan boshqa qarorlar ham tadbirkorlik huquqi manbalarini tashkil etadi. 1995 yil 31 avgustdagi «Ayrim korxonalar va mol- mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning ba`zi masalalari to`g`risida»gi qaror shular jumlasidandir. Qarorda xususiylashtirilishi mumkin bo`lmagan va Vazirlar Mahqamasining ruxsati bilan xususiylashtiriladigan mulk obyektlari ko`rsatildi. Tadbirkorlikhuquqiningyangi sharoitda bozor iqtisodiy munosabatlari bilan birga rivojlanishida Prezidentimiz imzo chekkan Farmonlar ham muhim ahamiyatga ega. 1994 yil 21 yanvardagi «Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida» gi, 1995 yil 5 yanvardagi «Xususiy tadbirkorlikda tashabbus ko`rsatish va uni rag`batlantirish to`g`risida» gi, 1997 yil 31 yanvardagi «Kichik va o`rta tadbirkorlikni rivojlantirishni rag`batlan-tirishga oid qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida»[17]gi Farmonlar aynan shunga bag`ishlangan. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qabul qiladigan huquqiy hujjatlar, qaror va farmonlar tadbirkorlik manbai xisoblanadi. Ularda tadbirkorlik huquqi subyektlarining huquqiy holati, ularning mulk huquqi va bozorni tashkil etish, tovar ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish bilan bog`liq faoliyatlarini tashkil etish, rivojlantirish va kafolatlashga oid qoidalar belgalanadi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 12 fevralda qabul qilingan «O`zbekiston Respublikasida xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni tashkil etish, davlat ro`yxatidan o`tkazish va ularning faoliyati tartibini takomillashtirish to`g`risida»[18] gi, 1995 yil 29 martda qabul qnlingan «Chorvachilikda xususiy tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash va yanada xususiylashtirish bo`yicha chora-tadbirlar to`g`risida»gi[19], 1995 yil 28 avgustda qabul qilingan «Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni qo`llab-quvvatlash davlat dasturi to`g`risida»gi[20] va boshqa qarori shular jumlasidandir. Bundan tashqari O`zbekiston respublikasi vazirliklari va qo`mitalarining o`z vakolatlari doirasida qabul qilgan huquqiy hujjatlari tadbirkorlik huquqining manbai sifatida xizmat qiladi, ayniqsa mahalliy o`zini o`zi boshqarish idoralarining o`z hududi doirasida kuchda bo`ladigan huquqiy hujjatlari bu borada muhim ahamiyatga ega. Tegashli tartibda davlat idoralari tomonidan tasdiqlangan qoidalar tadbirkorlik huquqining manbai bo`la oladi. Masalan: O`zbekiston Respublikasida Xususiy tadbirkorlik to`g`risidagi nizomga ana shuvday vazifa yuklangan. U O`zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasining 1995 yil 14 fevralda qabul qilingan «Xususiy tadbirkorlikda tashabbus ko`rsatish va uni rag`batlantirish bo`yicha kechiktirib bo`lmaydigan chora-tadbirlar to`g`risida»gi[21] qarori bilan tasdiqlangan edi. Ularda xususiy tadbirkorlik faoliyatini olib borish qoidalari: xususiy korxonani tashkil etish va ro`yxatdan o`tkazish tartibi, xususiy korxonaning mulki va uning faoliyati, xususiy korxonada ishchi kuchini yollash va mehnatga haq to`lash tartibi, xususiy korxonani tugatish, yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik bilan shug`ullanish, xususiy tadbirkorlikka beriladigan davlat kafolatlari kabilar belgilab berilgan. * O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 111-moddasida «mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar, muassasalar, tashkilotlar o`rtasidagi, shuningdek tadbirkorlar o`rtasidagi, iqtisodiyot sohasida va uni boshqarish jarayonida vujudga keladigan xo`jalik nizolarini hal etish Oliy xo`jalik sudi va Xo`jalik sudlari tomonidan ularning vakolatlari doirasida amalga oshiriladi», deb ko`rsatilgan. Shunga asosan xo`jalik suddarida ko`riladigan ishlarning to`g`ri va aniq hal etilishi yuzasidan sud amaliyotini umumlashtirib, Oliy xo`jalik sudi plenumida qarorlar qabul qilinadi. Bunday qarorlar huquq uchun manba bo`lmasa-da, xo`jalik sudlari tomonidan qonunlar to`g`ri tadbiq etilib, xo`jalik nizolarini tez va to`g`ri hal etishda muhim qo`llanma vazifasini o`taydi.

Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi. T., «Adolat», 1996 y. 2. 1 O`zbekistonning yangi qonunlari. 5 son, T., «Adalat», 1993 y. 3. O`zbekistonning yangi qonunlari, 8-son, T., «Adolat», 1994. 4. O`zbekiston Respublikasiking Xujalik-protsessual kodeksi. T., «Adolat», 1998. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Fuqarolik huquqining obyektlari

Mеhnаt huquqining tаоmyillаri

Mehnat huquqining manbalari

Huquq shakli (manbai) tushunchasining mazmuni.

Sud pretsedenti huquqning manbai sifatida