Mehnat huquqining manbalari - Юриспруденция - Рефераты

Mehnat huquqining manbalari

Загружено в:

17.09.2022

Скачано:

0

Размер:

64 KB

Mehnat huquqining manbalari Reja: 1. Mehnat huquqi manbalari tushunchasi, turlari va ularning ahamiyati 2. Mehnat huquqi manbalari sanaluvchi normativ hujjatlarni vaqt, hudud hamda shaxslarga nisbatan amal qilishi

«Huquq manbai» tushunchasi keng ma`noda jamiyatning moddiy sharoitlari, ishlab chiqarish munosabatlari darajasi bilan belgilansa, tor ma`noda davlat tomonidan ifoda etilgan erkning namoyon bo`lish shakli nazarda tutiladi. Mehnat huquqining manbalari xilma-xil shakllarda (qonunlar, farmonlar, qarorlar va boshqalar) bo`lishi mumkin, ular umumiy maqsad – qonunchilik va adolatni ta`minlash bilan o`zaro birlashgan bo`lib, bo`ysunish munosabatida bo`ladi. Mehnat huquqi manbaini o`rganish paytida uning vujudga kelish xususiyatlari, fuqarolarning ijtimoiy huquqlarini muhofaza qilishga qaratilganligi e`tiborga olinmog`i lozim. Mehnat huquqi manbaining vujudga kelishida xodimlarning vakillik organlarida faol ishtirok etishlari, bu manbalar orasida tarmoq, korxona, tashkilotlarning bevosita o`zida ishlab chiqiladigan lokal me`yorlar salmoqli o`rin tutishi, mehnat huquqiga oid me`yorlar eng ko`p tabaqalanganligi kabi (mehnat sharoitlariga, aholi yoshiga, jinsiga, tarmoq xususiyatlariga, tabiiy iqlim va boshqa sharoitlarga, boshqa o`ziga xos sharoitlarga ko`ra) ularning o`ziga xos xususiyatlaridan iboratdir. Shunday qilib, mehnat huquqining manbai deganda, davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, xodimlar va ish beruvchilar vakillik organlari tamonidan o`z vakolatlari doirasida xodimlarning mehnat sharoitlarini tartibga solish, o`zaro mehnat munosabatlarini boshqarish yuzasidan qabul qilinadigan huquq normalarining ifodalanish shakli nazarda tutiladi. Mehnat huquqi manbalari qonunlar va qonun asosida qabul qilinadigan boshqa huquqiy hujjatlardan iborat bo`lishi mumkin. Qonunlar o`z navbatida Konstitutsiya va amaldagi qonunlardan iborat bo`lishi mumkin. Mehnat huquqining bosh manbai O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi bo`lib, unda har qanday fuqarolarning barcha ijtimoiy-iqtisodiy hamda boshqa huquqlari, jumladan eng asosiy tabiiy huquqlaridan hisoblanuvchi erkin mehnat qilish, dam olish, mehnatga yarasha ish haqi olish, adolatli va qulay ish sharoitlarida mehnat qilish, mehnat huquqlari amalga oshirilishining kafolatlanishi, samarali tarzda himoya qilinishi

nazarda tutilgan (O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining Muqaddimasi, 13, 14, 15, 18, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 48 va boshqa moddalari). O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi mamlakatimizning Asosiy Qonuni sifatida mehnat qonunchiligining shakllanishi va rivojlanishi uchun tabiiy yuridik negiz sifatida xizmat qiladi. Har qanday qonun, qonun hujjatlari yoki boshqa harakatlar O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qoidalariga zid bo`lishi mumkin emas. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 15-moddasida Konstitutsiyaning so`zsiz ustivor ekanligi aytilgan. Unda inson huquqlari va erkinliklari eng oliy qadriyat ekanligi, barcha davlat organlari, ularning mansabdor shaxslari o`z kundalik faoliyatlarida unga so`zsiz amal qilishlari shart ekanligi, inson huquqlariga oid xalqaro huquqiy hujjatlar (ayniqsa, «Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi», «Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to`g`risida»gi Xalqaro Pakt va boshqalar) O`zbekiston Respublikasining huquq tizimi tarkibiga kirishligi qayd etilgan. Konstitutsiya oliy yuridik kuchga ega bo`lgan akt sifatida mehnat huquqi manbalari shakllantirilishi va rivojlantirilishida huquqiy zamin bo`lib xizmat qiladi. Mehnat huquqi manbalari hisoblanadigan qonunlar orasida O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1995 yil 21 dekabrda qabul qilingan va 1996 yil 1 apreldan amalga kiritilgan O`zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksi yetakchi o`rin tutadi. Mazkur Kodeks tarkibiy tuzilishiga ko`ra Umumiy va maxsus qism, 16 bob, 294 moddadan iborat. Unda mamlakatimizda yuzaga keladigan barcha asosiy mehnat munosabatlarini tartibga solishga qaratilgan tartib- qoidalar, qonun normalari jamlangan. Mehnat Kodeksi yangi, bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy mehnat munosabatlarini xalqaro standartlarga muvofiq tarzda huquqiy tartibga solish vazifasini bajaradi. Mehnat huquqi bilan aloqador va ushbu huquq manbai hisoblanishi mumkin bo`lgan qonunlar qatoriga «Aholini ish bilan ta`minlash», «Xo`jalik jamiyatlari va shirkatlari», «Kasaba uyushmalari, ularning huquqlari va

faoliyatining kafolatlari», «Mehnat muhofazasi», «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi Qonunlar va boshqalar kiritilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari mehnat huquqi manbalaridan hisoblanib, mehnat munosabatlarining eng muhimlari ana shu hujjatlar bilan tartibga solinadi va huquqiy hujjatlarning ushbu shakli yuz bergan jiddiy o`zgarishlarni ifodalaydi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 29 iyundagi «2001 yil 1 avgustdan boshlab ish haqi, pensiyalar, stipendiyalar va ijtimoiy nafaqalar miqdorini oshirish to`g`risida»gi, 1996 yil 10 dekabrdagi «Bolali oilalarni davlat yo`li bilan ijtimoiy qo`llab-quvvatlashni yanada kuchaytirish to`g`risida»gi va boshqa ko`plab Farmonlari shular jumlasidandir. Mehnat huquqining eng muhim masalalari bo`yicha O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qabul qilgan qaror va farmoyishlar alohida o`rin tutadi. 1997 yil 11 martdagi «Amaldagi qonunlarni Mehnat Kodeksi talablariga muvofiqlashtirish to`g`risida»gi, 2001 yil 24 avgustdagi «Yuridik shaxs tashkil etmagan holda tadbirkorlik qilayotgan jismoniy shaxslar ish stajini hisoblash va pensiya jamg`armasiga badallar ajratish tartibini tasdiqlash to`g`risida»gi va boshqa qarorlar shular jumlasiga kiradi. Boshqa idoraviy hujjatlar ham mehnat huquqining manbai sanaladi. Bular orasida O`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, Moliya vazirligi, Sog`liqni saqlash vazirligi va boshqa boshqaruv tashkilotlari chiqaradigan me`yoriy hujjatlarning salmog`i katta. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tomonidan tasdiqlangan ichki mehnat tartibining Namunaviy qoidalari, «Xotin- qizlar mehnati qo`llanilishi ta`qiqlagan mehnat sharoiti noqulay bo`lgan ishlar ro`yxati», «Mehnat daftarchalarini yuritish tartibi to`g`risidagi Yo`riqnoma» va boshqalar shular jumlasidandir. Vazirliklar va idoralar tomonidan chiqariladigan me`yoriy xarakterga ega bo`lgan, boshqa fuqarolar va yuridik shaxslar uchun huquq va majburiyatlarni yuzaga keltiruvchi me`yoriy hujjatlar belgilangan tartibda Adliya vazirligida

huquqiy ekspertizadan o`tkazilib, davlat ro`yxatidan o`tkazilganidan keyingina yuridik kuchga kiradi. O`zbekiston Respublikasining mahalliy hokimiyat organlari to`g`risidagi qonuniga muvofiq tuman, shahar, viloyat (Toshkent shahar) hokimliklari tomonidan o`z vakolatlari doirasida qabul qilingan qarorlar ushbu hududlardagi barcha shaxslar uchun majburiy kuchga ega va mazkur mahalliy hokimiyat organlari mehnatni tashkil etish, muayyan sharoitlar belgilash va boshqa masalalarga oid mehnat huquqining manbai sanaluvchi me`yoriy hujjatlar chiqarishlari mumkin (masalan, korxonalar ish rejimini belgilash va h.k.). O`zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 4-moddasi, 2-qismida ta`kidlanganidek, «qonunlardagiga nisbatan qo`shimcha mehnat huquqlari va kafolatlari boshqa normativ hujjatlar, shu jumladan shartnoma yo`sinidagi hujjatlar (jamoa kelishuvlari, jamoa shartnomalari, boshqa lokal hujjatlar), shuningdek xodim va ish beruvchi o`rtasida tuzilgan mehnat sharnomasi bilan belgilanishi mumkin», ya`ni xodimlar uchun mehnat huquqlari va kafolatlari kamida qonunlarda belgilangan darajada bo`lishi lozim va bu huquqlar hajmi jamoa shartnomalari, jamoa kelishuvlari, boshqa lokal hujjatlar mehnat huquqining o`ziga xos va mustaqil manbai hisoblanadi. Korxonalarda qabul qilinadigan jamoa shartnomalari, ichki mehnat tartibi qoidalari, mansab yo`riqnomalari va boshqalar lokal narmativ hujjatlarning tipik ko`rinishlaridandir. O`zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 10-moddasiga ko`ra, «Agar O`zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida yoki Xalqaro Mehnat Tashkilotining O`zbekiston tomonidan ratifikatsiya qilingan konvensiyasida xodimlar uchun mehnat to`g`risidagi qonunlar yoki boshqa normativ hujjatlarga nisbatan imtiyozliroq qoidalar belgilangan bo`lsa, xalqaro shartnoma yoki konvensiyaning qoidalari qo`llaniladi». YA`ni O`zbekiston ishtirok etgan ikki tomonlama xalqaro shartnomalar ham mehnat huquqining mustaqil manbalaridan sanaladi. Mehnat munosabatlari qonunlar yoki boshqa qonun kuchiga ega hujjatlar bilan tartibga solinmagan hollarda odatdagi muomala tamoyillari, urf bo`lgan qoidalar

asosida masalalar hal etilishiga ham yo`l qo`yiladi. Ammo bu urf-odat tamoyillari qonunchilikka zid bo`lmasligi, kamsitish, huquqlarni cheklashga olib kelmasligi shart. Yevropa va Amerika qit`asidagi ayrim davlatlardan farqli o`laroq, mamlakatimizda sud amaliyoti (sud pretsedenti) mehnat huquqining manbai hisoblanmaydi. Ammo O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining qarorlari qonunlarni to`g`ri tushunish, amalga to`g`ri qo`llash, sud xatoliklarining oldini olish, qonunchilikni mustahkamlashda juda katta ahamiyatga ega bo`ladi. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining 1998 yil 17 apreldagi 12-sonli «Sudlar tomonidan mehnat shartnomasini bekor qilishga oid qonunlarni qo`llanilish amaliyoti to`g`risida»gi qarori shular jumlasidan sanaladi. 2. Mehnat huquqi manbalari sanaluvchi normativ hujjatlarni vaqt, hudud hamda shaxslarga nisbatan amal qilishi Har qanday normativ-huquqiy hujjatlar to`g`ri qo`llanilishi, ijtimoiy munosabatlarni samarali tartibga solishi, huquqlarni himoya qilish yuzasidan belgilangan vazifalarni to`liq bajarishi uchun, eng avvalo, ularning amal qilish doirasini yaxshi tushunib yetmoq, har bir huquqiy hujjat qayerda qo`llanishi, qachon qo`llanishi va kimlarga nisbatan qo`llanishi lozimligini aniq-ravshan tasavvur etmoq, belgilab olmoq shart. Qonunlar va boshqa qonun hujjatlari vaqt davomida, hudud doirasida va shaxslar orasida amal qiladi. Odatda, qabul qilingan normativ huquqiy hujjatlar kuchga kiritilgan paytidan boshlab, to bekor qilinguniga qadar O`zbekistonning barcha hududlarida, barcha yuridik va jismoniy shaxslarga nisbatan amal qiladi. Biroq, huquqiy-normativ hujjatlarning bevosita o`zida yoki boshqa maxsus huquqiy aktlarda ularning vaqt, hudud va shaxslar orasida amal qilishining alohida qoidalari belgilab qo`yilishi mumkin.

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi e`lon qilingan sanadan, ya`ni 1992 yil 8 dekabrdan boshlab O`zbekistonning barcha hududida, barcha yuridik va jismoniy shaxslarga nisbatan amal qila boshladi. O`zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining vaqt, hudud va shaxslar orasida amal qilishga oid qoidalar O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining «O`zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksini amalga kiritish tartibi to`g`risida»gi qarorida belgilanishicha: «O`zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksi Kodeks amalga kiritilganidan keyin, ya`ni 1996 yil 1 apreldan e`tiboran yuzaga kelgan mehnatga oid munosabatlarga nisbatan qo`llaniladi». Normativ-huquqiy hujjatlar vaqt doirasida yuridik kuchga kirgan paytdan boshlab, to bekor qilingunicha yoki uning o`rniga boshqa ana shunday qonun hujjati qabul qilinguniga qadar amalda bo`ladi. Qonunlar va qonun hujjatlarining hudud bo`ylab amal qilishi muayyan ma`muriy-hududiy chegaralar bilan chegaralangan. Umumiy qoidaga ko`ra davlat qonunchilik, boshqaruv va mahalliy davlat hokimiyati organi qabul qilgan huquqiy aktlar O`zbekistonning butun hududida, tegishli mahalliy davlat hokimiyati yurisdiksiyasi chegaralarida amal qiladi. Ammo, normativ-huquqiy hujjatning o`zida yoki uni amalga kiritish tartiblarini belgilovchi boshqa huquqiy aktda uning tor hududlarda, muayyan tarmoqda amal qilishligi ko`rsatib qo`yilishi mumkin. Qonun va qonun osti me`yoriy hujjatlarini shaxslar o`rtasida amal qilishi xususida ham ular respublikaning barcha jismoniy va yuridik shaxslariga nisbatan tatbiq etilishini, maxsus belgilab qo`yilgan hollarda faqat jismoniy shaxslarga (masalan, ishga joylashish huquqini beruvchi normalar) nisbatan qo`llanishi mumkinligini qayd etish lozim. Shuningdek, mehnat huquqining ayrim normalari xodimlarning ayrim toifalariga (masalan, homilador va uch yoshga to`lmagan bolasi bo`lgan ayollar, o`smirlar, nogironlar va h.k.lar) qaratilishi mumkin. Bunday holda bu normalar faqat ushbu shaxslar o`rtasidagina amal qiladi. O`zbekiston Respublikasining «Normativ-huquqiy hujjatlar to`g`risida»gi Qonuni bilan normativ huquqiy hujjatlar tushunchasi, ularga qo`yiladigan talablar, ularning vaqt, hudud va shaxslar o`rtasida amal qilishi xususiyatlari, ularga sharh

berilishi tartiblari belgilab qo`yilgan. Ushbu qonunda davlat organlari qabul qiladigan normativ huquqiy hujjatlar tegishli vakolatli organlar tomonidan hisobga olib borilishi, muntazam nashr etilishi ko`rsatilgan. O`zbekiston Respublikasi vazirliklari, Davlat qo`mitalari va idoralari tomonidan qabul qilinadigan me`yoriy hujjatlarni qabul qilish hamda amalga kiritishning maxsus tartibi belgilab qo`yilgan. Jumladan, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 9 oktabrdagi 469-sonli «Vazirliklar, Davlat qo`mitalari va idoralar me`yoriy hujjatlarning qonuniyligini ta`minlash choralari to`g`risida»gi qarorig muvofiq ushbu organlar tomonidan qabul qilingan me`yoriy aktlar O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida huquqiy ekspertizadan o`tkazilib, davlat ro`yxatiga olingan kundan boshlab o`n kun o`tgach kuchga kiritilishi belgilanadi. Ana shunday ekspertizadan o`tkazilmagan va davlat ro`yxatiga olinmagan normativ-idoraviy hujjatlar yuridik kuchga kirmasligi va ularda jismoniy hamda yuridik shaxslar uchun majburiyatlar kelib chiqmasligi, ular asosida huquqiy javobgarlik qo`llash mumkin emasligi qat`iy belgilab qo`yilgan. Korxonalarning bevosita o`zida qabul qilinadigan yoki mintaqa, tarmoq doirasida ishlab chiqiladigan lokal normativ huquqiy hujjatlarning vaqt, hudud va shaxslar o`rtasida amal qilishi ham davlat organlari normativ hujjatlari qo`llanilishiga o`xshash bo`lsada, ammo ular muayyan korxona hududida qo`llanishga mo`ljallanganligi, uning vaqt doirasida amal qilishi ushbu korxona ish beruvchisi va xodimlar vakillik organlari o`zaro kelishib belgilaydigan muddatlar bilan cheklanishi, ushbu lokal normativ-huquqiy aktlar ushbu karxonadagi barcha xodimlarga, korxonaning ish beruvchisiga tarqalishi bilan ulardan farq qiladi.

Похожие

Xorijiy davlatlar konstitutsiyaviy huquqining manbalari

O`zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqining manbalari

Rim xususiy huquqining manbalari va sub’yektlari

Fuqarolik huquqining obyektlari

Mеhnаt huquqining tаоmyillаri