Главная страница
Рефераты
Юриспруденция
Fuqarolik huquqining obyektlari
Fuqarolik huquqining obyektlari
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
79 KB
Скачать
Похожие
Islom fuqarolik huquqining asoslari
Fuqarolik huquqining umumiy tushunchalari
Fuqarolar – fuqarolik huquqining subyektlari sifatida
O`zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqining manbalari
Fuqarolik protsessual huquqining predmeti, tushunchasi va tizimi
![Huquq subyektlarining muayyan ashyo to`g`risidagi, jumladan, ashyodan foydalanish tartibi va uni tasarruf etish usullari to`g`risidagi xatti-harakatlarini belgilaydigan huquq normalari-ning yig`indisiga ashyo haqidagi qoida deb aytiladi. Ashyolarning jamiyatdagi tayinlanishlariga qarab, ularning har qaysisi uchun turlicha huquqiy qoida, masalan, yerdan foydalanish qoidasi, korxonalardan foydalanish, ularni tasarruf etish kabi qoidalar belgilanadi. Fuqarolik huquqida ashyolar o`zlarining iqtisodiy tayinla-nishlariga, shuningdek huquq normalarida aks ettirilgan jismiy va boshqa xususiyatlarga qarab bir necha turga bo`linadi (klassifi-katsiya qilinadi). Ashyolarning muayyan xususiyatlari yuzasidan ham maxsus qoida-lar belgilanishi mumkin. Masalan, o`zining xususiyatlari bo`yicha tevarak-atrofdagilar uchun xavf tug`diradigan ashyolar, ya`ni xavfli xossalarga ega ashyolar (portlovchi moddalar, qattiq ta`sir qiluvchi zahar kabilar) to`g`risida alohida qoidalar belgilangan (FK, 883-modda). Bunday ashyolarni erkin olish va sotishga yo`l qo`yilmaydi. Muomalada bo`lishga yo`l qo`yilmaydigan fuqarolik huquqlari obyektlarining turlari (muomaladan chiqarilgan ob`-yektlar) qonunda to`g`ridan- to`g`ri ko`rsatilgan bo`lishi kerak (masa-lan, O`zbekiston Respublikasi “Mulkchilik to`g`risida”gi qonunining 19-moddasi 1-bandida ko`rsatilgan va O`zbekiston Respublikasining mutlaq mulki hisoblanuvchi obyektlar). Shuningdek, bunday turkum-dagi ashyolar O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995 yil 31 avgustda qabul qilingan “Alohida turdagi korxonalar va mol-mulklarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning ayrim masalalari to`g`risida”[68]gi qarorida ham mustahkamlangan. Muayyan muomala ishtirokchilarigagina qarashli bo`la oladigan yoki muomalada bo`lishga maxsus ruxsatnoma bilan yo`l qo`yiladigan (muomalada harakatlanishi cheklangan obyektlar) fuqarolik huquqi obyektlari turli qonunlarda ko`rsatilgan tartibda belgilanadi (masalan, yopiq aksiyadorlik jamiyati aksiyalari fond birjasida erkin sotilishi mumkin emas, ov miltig`i faqat ruxsat olish va ro`yxatdan o`tish tartibida jismoniy shaxs egaligiga o`tishi mumkin va h.k.).](/data/documents/23d958c4-19a8-49e1-92a6-a20e646e0b1d/page-3.png)
![uychalari, garajlar va boshqa imoratlar hamda inshootlar ham jismoniy shaxslarning mol-mulki hisoblanadi[69]. Ko`chmas mulk bilan bog`liq asosiy xususiyat shundaki, u yer bilan bog`liq bo`lib, bir joydan ikkinchi joyga ko`chirish natijasida o`z hususiyatini yo`qotadi. Vazifasiga va tayinlanish maqsadiga zarar yetkazmagan holda bir joydan ikkinchi joyga ko`chirilishi mumkin bo`lgan mol-mulk ko`char mulk jumlasiga kiradi. Qonunda nazarda tutilgan hollardan tashqari ko`char mulkka bo`lgan huquqlarni davlat ro`yxatidan o`tkazish talab etilmaydi. Pullar va qimmatli qog`ozlar – fuqarolik huquqining obyekti sifatida Pul ham fuqarolik huquqining obyektidir. Pul mamlakatning xo`jalik hayotida, xususan, savdoda katta ahamiyatga ega. Pul o`zining uzoq davom etgan tadrijiy rivojlanishida, mol-hol, zaytun yog`i, oltin va kumush yombisi ko`rinishidagi ayirboshlash vositalaridan hozirgi elektron pullarga, kredit kartochkalariga qadar bo`lgan yo`lni bosib o`tdi. Pul bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning muhim qurollaridan biri hisoblanadi. Mustaqil davlatning asosiy atributlaridan biri – bu uning milliy valyutasidir. Shu borada mamlakatimizda amalga oshi-rilayotgan islohotlarning gultoji O`zbekiston Respublikasining milliy valyutasi – so`mni muomalaga kiritish bo`ldi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 16 iyunda-gi “O`zbekiston Respublikasining milliy valyutasini muomalaga kiritish to`g`risida”gi Farmoni bilan O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 122-moddasiga, “O`zbekiston Respublikasi Davlat Mustaqilligining Asoslari to`g`risida”gi Qonunning 11- moddasiga va O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993 yil 3 sentabrdagi 952-XII son qaroriga muvofiq 1994 yilning 1 iyulidan boshlab O`zbekiston Respublikasining hududida 1000 so`m pul kuponga bir “So`m” nisbati bilan O`zbekiston Respublikasining milliy valyutasi – “So`m” muomalaga kiritildi.](/data/documents/23d958c4-19a8-49e1-92a6-a20e646e0b1d/page-10.png)
![O`zbekiston Respublikasining milliy valyutasi – “So`m” O`zbe-kiston Respublikasi Markaziy bankining qiymati 1,3,5,10,25,50, 100,200,500,1000 so`m bo`lgan bank qog`oz pullar “banknotalar” va 1,3,5,10,20,50 “Tiyin”, 1,5,10,25,50 so`m bo`lgan metall tanga-chaqalar holida naqd pul muomalasiga chiqarildi. Mazkur Farmonning 4-bandiga muvofiq 1994 yilning 1 iyulidan boshlab O`zbekiston Respublikasi hududida “So`m” mulkchi-lik shaklidan qat`i nazar qonuniy to`lov vositasi hisoblanadi. “So`m”lar va “Tiyin”lar O`zbekiston Respublikasi hududida mulkchilik shakllaridan qat`i nazar, hamma jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan barcha turdagi to`lovlarga, shuningdek banklar tomonidan omonatlar va hisob varaqlariga qo`shib qo`yish uchun hech qanday cheklovlarsiz qabul qilinishi majburiydir. O`zbekiston Respublikasi hududida milliy valyuta – ”So`m” bilan bir qatorda erkin muomaladagi valyutada to`lov vositasi sifatida belgilangan tartibda foydalanishga ruxsat berildi[70]. O`zbekiston Respublikasi hududida amalga kiritilgan pul muomalasini mustahkamlash maqsadida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qator qarorlar qabul qildi. 1994 yil 12 iyuldagi “Muomaladagi naqd pullarni kamaytirishga oid chora-tadbirlar to`g`risida”[71]gi va 1994 yil 23 iyuldagi “O`zbekiston Res-publikasi milliy valyutasining ichki erkin almashinuvini ta`min- lashga oid chora-tadbirlar to`g`risida”gi[72] qarorlar shular jumla-sidandir. Pullar jismoniy alomatlari bilan belgilangan ashyolar qatorida bo`lib, pul belgilarining soni bo`yicha hisoblanmay, balki bu belgilarda ko`rsatilgan summalarga qarab hisoblanadi. Pul har xil bitimlarning, masalan, oldi-sotdi, qarz va boshqa bitimlarning predmeti bo`lib, xalq xo`jaligida, shuningdek fuqarolik huquqiy munosabatlarda muhim ahamiyatga ega. Prezidentimiz I.A.Karimov aytganlaridek, “Milliy iftixor, davlat mustaqilligining ramzi, suveren davlatga xos belgidir. Bu respublikaga tegishli umumiy boylik va mulkdir”[73].](/data/documents/23d958c4-19a8-49e1-92a6-a20e646e0b1d/page-11.png)
![Pul (valyuta), valyuta qimmatliklari to`g`risidagi qoida FKning 94-95- moddalarida berilgan. Qimmatli qog`ozlar Fuqarolik kodeksining 96-moddasida ko`r-satilganidek, mulkiy huquqlarni belgilangan shaklga va majburiy rekvizitlarga amal qilgan holda tasdiqlovchi hujjatlardir. Qimmatli qog`ozlar boshqa shaxsga berilishi bilan ular tomonidan tasdiqlanadigan hamma huquqlar ham o`sha shaxsga o`tadi. Qimmatli qog`ozlar jumlasiga FKning 96-moddasi 2-bandida ko`rsatilganidek, obligatsiya, veksel[74], chek, depozit va jamg`arma sertifikatlari, bankning taqdim qiluvchiga pul beriladigan jamg`arma daftarchasi, konosament, aksiya hamda qonun hujjatlari bilan qimmatli qog`ozlar jumlasiga kiritilgan boshqa hujjatlar kiradi. Aksiyalar, obligatsiyalar va xazina majburiyatlarida aks etti-riladigan rekvizitlarni O`zbekiston Respublikasi Moliya vazir-ligi, depozit sertifikatlari va veksellarda aks ettiriladigan rekvizitlarni esa O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki belgilaydi. Qimmatli qog`ozlar egasi yozilgan yoki taqdim etuvchiga deb nomlangan turlari mavjud bo`lib, bu qimmatli qog`ozning o`zida ko`rsatiladi. Qimmatli qog`ozlar muomalasi deganda, O`zbekiston Respubli-kasida ularni sotib olish va sotish, shuningdek respublika qonun-larida nazarda tutilgan, qimmatli qog`ozlar egasi almashinuviga olib keladigan boshqa harakatlar tushuniladi. O`zbekiston Respublikasi hududida qimmatli qog`ozlarni (depozit sertifikatlari va veksellardan tashqari) muomalaga chiqarish va ularni ro`yxatdan o`tkazish qoidalarini O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tasdiqlaydi. Davlat ro`yxatidan o`tkazilgan hamda belgilangan tartibda ro`yxat raqamini olgan qimmatli qog`ozlarninggina O`zbekiston Respublikasi hududida chiqarilishi va muomalada bo`lishiga yo`l qo`yiladi. Davlat ro`yxa-tidan o`tkazilmagan qimmatli qog`ozlarni chiqarish g`ayriqonuniy hisoblanadi. Bu ularni hamda mazkur qimmatli qog`ozlarni sotish-dan tushgan pulning olib qo`yilishi va boy berilgan naf qoplani-shini hisobga olgan holda investorlarga qaytarib berilishiga sabab bo`ladi.](/data/documents/23d958c4-19a8-49e1-92a6-a20e646e0b1d/page-12.png)
![O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 26 martda qimmatli qog`ozlar bozorining ishlash samaradorligini oshirish va uni davlat yo`li bilan tartibga solish, uning qatnashchilari faoliyatini muvofiqlashtirish, sarmoyadorlarning huquq va man-faatlarini ishonchli himoya qilish maqsadida chiqarilgan “O`zbekis-ton Respublikasi Davlat mulki qo`mitasi huzuridagi qimmatli qog`ozlar bozori ishlashini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazini tashkil etish to`g`risida”gi[75] farmonini qimmatli qog`ozlar bozorini shakllantirish, rivojlantirish, nazorat qilish va tartibga solish sohasida davlat siyosatini amalga oshirishda qimmatli qog`ozlar bilan bo`ladigan munosabatlarni yanada rivoj-lantirishga qaratilgan “Qimmatli qog`ozlar bozorining faoliyat ko`rsatish mexanizmi to`g`risida”gi 1996 yil 25 aprelda O`zbekiston Respublikasining qonuni va boshqa qonun hujjatlari O`zbekiston Respublikasining bosqichma-bosqich bozor munosabatlariga o`tishda qimmatli qog`ozlar bilan bo`ladigan munosabatlarning huquqiy mexanizmini ta`minlashda muhim ahamiyatga egadir.](/data/documents/23d958c4-19a8-49e1-92a6-a20e646e0b1d/page-13.png)
![bo`ladi (Masalan: nomga bo`lgan huquq, erkin ko`chib yurish huquqi, yashash joyini tanlash huquqi va h.k.) deb ko`rsatilgan. T.Fadeyeva FKda nazarda tutilgan «nomoddiy ne`mat» tushun-chasini umumiy ma`noda qo`llanilgan va ne`matning o`ziga ham, shax-siy huquqqa ham taalluqli deb hisoblaydi. Ayni vaqtda u nomod-diy ne`matlarni ikki guruxga bo`ladi. Birinchi gurux ne`matlar shaxsning mavjud bo`lishi bilan bog`liq. Shaxsning hayoti va sog`lig`i ushbu qatlamga mansub. Ushbu ne`matlar obyektiv ravishda mavjud va bu ne`matlarga tajovuz qilingandagina ular huquqiy himoyaga muhtoj bo`ladi. Ikkinchi gurux ne`matlar: nomga bo`lgan huquq, mualliflik huquqi va boshqa shaxsiy nomulkiy huquqlar muayyan huquqiy muno-sabatning mazmunini tashkil etuvchi subyektiv huquqlar bo`lib, shu sababli ham huquq normasi tomonidan tartibga solingan[76]. Nomoddiy ne`matlar shaxsning o`zidan begonalashtirilmaydi, biroq ularni amalga oshirish va himoya qilish uchinchi shaxslarga topshirilishi mumkin (Masalan: yangi tug`ilgan chaqaloqqa ism qo`yish ota-onasi tomonidan amalga oshiriladi). Nomoddiy ne`matning ashyoviy mazmunga ega emasligi, uning sohibi bo`lgan subyektning shaxsi bilan uzviy bog`liq ekanligi zaruriy elementlar hisoblanadi, ba`zan ularning birortasi bo`lmasligi ham mumkin. Ushbu nomoddiy ne`mat sohibini shaxsidan ajratib bo`lmasligi sababli, ushbu ne`matning mavjudligi uning sohibi shaxsini takrorlanmas qiladi, individuallashtiradi. No-moddiy ne`mat uning sohiblari ijtimoiy mavqeini xarakterlay-di, bu mavqening ajralmas belgisi hisoblanadi, ayni vaqtda o`zining butun mavjudligi davomida o`zgarishlarga duchor bo`lishi ham mumkin. Nomoddiy ne`matlarning amal qilish muddati cheklanmagan. Ayni vaqtda bu belgilar shartli xarakterga ega (Masalan: intellektual mulk nomoddiy ne`mat sifatida qaralsa ham, fuqa-rolik muomalasida o`ziga xos tovar sifatida harakatda bo`lishi mumkin).](/data/documents/23d958c4-19a8-49e1-92a6-a20e646e0b1d/page-16.png)
![Yuqorida ko`rsatilganidek, nomoddiy ne`matlarga nisbatan shaxsiy huquqlarning vujudga kelishi o`ziga xos: ular yuridik fakt asosida emas, balki qonunda bevosita nazarda tutilgan hollar-dagina vujudga keladi deb yozadi T.Fadeyeva[77]. Uning bu fikrida muayyan ma`noda jon bor, haqiqatan ham, FKning 99-moddasiga asosan shaxsiy nomulkiy huquqlar huquq sohibiga yo tug`ilgandan boshlab, yoki qonunga muvofiq tegishli bo`ladi. Biroq tug`ilishning o`zi yuridik fakt hisoblanadi. Bundan tashqari, har qanday shaxsiy huquqning vujudga kelishi muayyan yuridik faktsiz mumkin emas, faqat bunday yuridik faktlar bilan shaxsiy huquqlar o`rtasidagi bog`lovchi vazifasini qonun bajaradi. Uzoq vaqtlar sivilist olimlar ichida fuqarolik huquqi nomoddiy ne`matlar bilan bog`liq munosabatlarni tartibga soladimi yoki muhofaza qiladimi degan munozaralar bo`lib o`tgan edi. Oxir oqibatda tartibga solish muhofaza qilishni anglatadi, muhofaza qilish esa tegishli munosabatlarni tartibga solish orqali amalga oshiriladi degan murosaga kelindi[78]. So`nggi vaqtlar esa fuqarolik huquqi nomoddiy ne`matlar bilan munosabatlarni ham tartibga soladi, ham muhofaza qiladi degan fikrlar ilgari surilmoqda[79]. Fuqarolik qonunlarining rivojlanish jarayonini kuzatsak, buning to`g`riligiga iqror bo`lamiz. A.Niyozova nomoddiy ne`mat tushunchasiga nisbatan o`ziga xos qarashlarga ega. U nomoddiy ne`mat tushunchasida fuqarolik huquq-lari obyekti sifatida shaxsiy huquqlar ham qamrab olinganiga e`tiroz bildirib, shaxsiy huquqlar ushbu nomoddiy ne`matlardan foydalanishning yuridik imkoniyatini ta`kidlaydi deb ko`rsatadi. Shaxsni individuallashtirish shaxsiy nomulkiy huquqlarning bel-gisi sifatida bir subyektning boshqasidan farq qilish imkoniya-tini beradi. Shaxsiy nomulkiy huquqlar huquq layoqatining elemen-ti bo`lib hisoblanmaydi, chunki huquq layoqati subyektlarda bir xil hajmda mavjud bo`ladi, ularni tenglashtiradi (chunki mavhum imko-niyat tariqasida namoyon bo`ladi)[80]. Nomoddiy ne`matlar bilan shaxsiy huquqlar o`rtasidagi nis-bat FKning 8- bobida aniq ko`rsatilganidek, umumiylik va xususiy-lik o`rtasidagi nisbatdir.](/data/documents/23d958c4-19a8-49e1-92a6-a20e646e0b1d/page-17.png)
![nomi) turdosh mahsulot va xizmatlarni boshqa-laridan farqlash ularni bir-birlari bilan chalkashtirib yubor-maslikka xizmat qiladi. FKning 97-moddasiga asosan intellektual faoliyat natijala-ri va ularga tenglashtirilgan individuallashtirish vositalariga nisbatan fuqaroning yoki yuridik shaxsning mutlaq huquqi e`tirof etiladi, tan olinadi. Buning ma`nosi shundaki, mutlaq huquq egasi intellektual faoliyat natijalari va individuallashtirish vosita- laridan foydalanish va tasarruf etishda faqat o`zigagina tegishli bo`lgan huquq egasidir. U uchinchi shaxslarga bu obyektlardan foydalanishga ruxsat berishi va taqiqlab qo`yishga o`zigina haqli (yuridik shaxsning firma nomi bundan mustasno bo`lib, uchinchi shaxslarga foydalanish uchun berilishi mumkin emas). Intellektual faoliyat natijalarini yaratish, ulardan foyda-lanish, ularni tasarruf etish va huquqiy muhofaza qilishda vujud-ga keladigan munosabatlar FKning tegishli normalari, shuningdek O`zbekiston Respublikasining 1994 yil 6 mayda qabul qilingan “Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to`g`risi- da”[81]gi, “Elektron hisoblash mashinalari uchun yaratilgan dasturlar va ma`lumotlar bazalarining huquqiy himoyasi to`g`risida”[82]gi qonun, 1996 yil 30 avgustda qabul qilingan "Mualliflik va turdosh huquqlari to`g`risida"gi qonun bilan tartibga solinadi. Subyekt-larni individuallashtirish vositalaridan foydalanish masala-lari O`zbekiston Respublikasining 2001 yil 30 avgustda qabul qilingan “Tovar belgilari, xizmat ko`rsatish belgilari va tovar kelib chiqqan joy nomlari to`g`risida”gi qonunda belgilab qo`yilgan. O`zbekiston Respublikasi FKning 98-moddasiga asosan xizmat va tijorat sirlari ham nomoddiy ne`matlar tarkibiga kiradi. Oshkor etilishi O`zbekiston Respublikasi manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin bo`lgan fan, texnika, ishlab chiqarish va boshqaruv sohasiga doir ma`lumotlar xizmat sirini tashkil etadi (1993 yil 7 mayda qabul qilingan “Davlat sirlarini saqlash to`g`risida”[83]gi qonunning 3-moddasi). Korxonaning tijorat siri deganda, korxo-naning ishlab chiqarish, texnologiya axboroti, boshqaruvi, rejalash-tirilishi, moliyalashtirilishi, moliyasi va boshqa faoliyati bilan bog`liq bo`lgan hamda e`lon qilish (topshirish, oshkor bo`lib](/data/documents/23d958c4-19a8-49e1-92a6-a20e646e0b1d/page-19.png)
