Islom fuqarolik huquqining asoslari - Юриспруденция - Рефераты

Islom fuqarolik huquqining asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44.5 KB

Islom fuqarolik huquqining asoslari Reja: 1. Islom fuqarolik huquqi tushunchasi . 2. Fuqarolik huquqiy munosabatlar tushunchasi, subyektlari va byektlari. 3. Mulk huquqining asosiy normalari. 4. Majburiyat huquqi tushunchasi va turlari.

Shariat huquqini alohida sohalarga bo`lishni nazarda tutmasada unda fuqarolik – xuquqiy munosabatlar, xususan mulk huquqi, shartnoma va delikt xuquqlar nisbatan rivojlandi. Alohida e`tiborga shariatda Arab halifaligidagi «shaxsiy maqom huquqiga» ajratilar edi. Islom huquqiga binoan, shaxsning huquqiy holati uni dinni qabul qilishi bilan belgilangan. Xristian yoki iudaizm dinini qabul qilganlar qiyin ahvolga solinganlar va katta davlat soliqlarini (juz`ya) to`lashga majbur edilar. Ularga nisbatan shariat normalari faqatgina ular musulmon kishi bilan bitm tuzganlarida yoki jinoyat sodir etganlarida qo`llanilgan. Ijtimoiy munosabatlarni rivojlanishi qullarning holatiga ta`sir qildi. Ular huquq subyekti sifatida tan olinmas edilar, lekin o`z xo`jayinlari roziligi bilan turli savdo operatsiyalarini olib borishlari va mulk sotib olishlari mumkin bo`lgan. Musulmon qullarini ozodlikka chiqarish savobli amal hisoblangan. Shuningdek, shariatga binoan shaxsning huquqiy holatidagi o`ziga hos belgilaridan biri erkak va ayolni notengligi hisoblangan. Fuqarolik muomalasiga layoqat mulk huquqini qo`lga kiritishda zarur shart-sharoit sifatida qaralgan. To`liq muomalaga layoqat voyaga yetgan va aqliy, ruhiy sog`lom bo`lgan shaxslarga berilgan. Har bir alohida holatda voyaga yetganlikni belgilash huquqi bu masalani o`zining qarashlariga binoan hal qiladigan sudyalar tomonidan amalga oshirilgan. Islom fuqarolik huquqi – muomalat mulk masalalarini, bitimlarning har xil turlari hamda ularni ta`minlashni, majburiyatlarni bajarish tartibini va boshqa masalalarni tartibga soladi va har qanday mol-mulkka oliy egalik huquqi Allohga tegishli ekanligini tan oladi. Islom fuqarolik huquqida huquqiy munosabatlari shtirokchilari, ularning huquqiy layoqati va muomala layoqatiga doir masalalar mukammal ishlab chiqilgan. Fuqarolik huquqiy munosabatlar ishtirokchilari sifatida shaxslar alohida o`rin tutgan. Islom ta`limotiga ko`ra, barcha imon keltirganlar “ummat” degan yagona so`z orqali ifodalanadi. Islomda shaxsning huquqiy layoqat egasi bo`lish vaqti aniq belgilangan. Islom huquqshunoslari Payg`ambar (s.a.v.)ning “farzandning ota

oldidagi haqlaridan biri ota farzandininng onasini to`g`ri tanlashidir”, - degan so`zlari vaota-onalarning hali tug`ilmagan go`daklari oldidagi vazifalariga oid ko`rsatmalaridan kelib chiqib, inson bino bo`lishi bilan, hali tug`ilmasdanoq huquqiy layoqat egasi bo`ladi, degan fikr bildirgan. Islom huquqida huquqiy layoqatni yo`qotish tartibi mustahkamlab qo`yilgan. Unga ko`ra shaxs qo`yidagi holatda huquqiy layoqatini yo`qotishi mumkin: tabiiy o`lim topmaganida, bedarak bedarak yo`qolganida. Shaxsning bedarak yo`qolganligining sunniy mazhablarida – qozi, shia mazhablarida imom va hokim belgilaydi. Islom huquqiga ko`ra, shaxs balog`at yoshiga yetganidan so`ng muomala layoqatiga ega deb topiladi. Bu erkaklarda – soqol chiqishi yoki 15 yosh, ayollarda – hayz kelishi yoki 9-10 yoshga to`g`ri keladi (ba`zi issiq o`lkalarda ushbu yoshlarda qizlar balog`atga yetadi). Abbosiylar xalifaligi davridan boshlab qullar huquq subyektlari (zotlari) hisoblana boshlandi. Qullar xojasining ruxsati bilan turli bitimlarni tuza olganlar, o`zlariga bo`lajak qalliqlarini tanlash huquqiga ega bo`lganlar. Bundan tashqari qullar meros qoldirish huquqiga ham ega bo`lganlar. “Mulk” tushunchasi turli mazhablarda har hil talqin etiladi. Ba`zi faqixlar mulk quyidagi hususiyatlarga ega bo`lishi shart deganlar: qiymat, iste`molga yaroqlilik, xususiy bo`la olish. Hanafiy ulamolarning fikricha, u jamg`arilish hususiyatiga ham ega bo`lishi shart. Shofe`iy va Hanbaliy mazhabining tarafdorlari inson mehnati pul bilan o`lchanadigan bo`lsa, uni ham mulk deyish mumkinligini ta`kidlagan. Ba`zilar arab tilida “shay” so`zi mulkni ifoda etadi deyishsa, aksariyat boshqa olimlar faqat “mol, amvol” degan so`zlargina mulkni anglatadi, chunki “shay” deb atalishi mumkin bo`lgan har bir narsa ham mulk bo`la olmaydi, deyishgan. Bizningcha ham, bu fikr haqiqatga yaqin. Shia mazhabi huquqshunoslarining fikriga ko`ra, mulk quyidagi hususiyatlarga ega bo`lishi kerak: hususiy mulk bo`la olish, aylanma foyda predmeti bo`la olish hamda insonga foyda keltirish. Mulk huquqi:

1) obyektiv ma`noda moddiy ne`matlarning muayyan shaxslarga mansublik (ular tomonidan o`zlashtirilganlik) holatini mustahkamlovchi, tartibga soluvchi va qo`riqlovchi huquqiy normalar majmui; fuqarolik huquqining asosiy institutlaridan biri; 2) subyektiv ma`noda – muayyan shaxsning o`ziga qarashli mol-mulkka o`z xohishi bilan va o`z manfaatlarini ko`zlab egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek o`zining mulk huquqini, kim tomonidan bo`lmasin, har qanday buzishni bartaraf etishni talab qilish huquqi. Mulk huquqi o`z mazmuniga ko`ra barcha ashyoviy huquqlarning eng kattasi hisoblanadi: mulkdorga o`z mol-mulkiga egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish bilan bog`liq barcha huquqlar tegishli bo`ladi. Islom huquqiga ko`ra, xususiy mulk bo`la olmaydigan narsalar quyidagi turlarga bo`linadi: havo, dengiz, sahrolar, (ya`ni umumga tegishli mulklar); ummu valad, ya`ni o`z hojasidan farzand ko`rgan cho`ri; umum jamoat foydalanadigan joylar, ya`ni quruqlikdagi va suvdagi qatnov yerlar, masjid, madrasalar,maktablar; shariat hukmiga ko`ra harom qilingan, musulmonlarni dindan qaytaradigan, chalg`itadigan narsalar. Musulmonlarga tegishli mulklarning ko`char (manqul) va ko`chmas (g`ayri manqul) turlari ajratiladi. Ko`char mulklarga bir joydan ikkinchi joyga ko`chishi oson bo`lgan hamda tortish va o`lchash orqali aniqlash mumkin bo`lgan mulklar kiritiladi. Hanafiy mazhabi faqihlari bir joydan ikkinchi joyga ko`chirib bo`lmaydigan, ko`chirish bilan o`z xususiyatini yo`qotadigan narsalarni ko`chmas mulklar sirasiga kiritganlar. Yerga ishlov berishda ishlatiladigan barcha maxsus narsa ham ko`chmas mulklar hisoblanadi. Islom huquqiga ko`ra, ko`chmas mulkning to`rttta turi mavjud: mamluka - xususiy shaxslarning qo`lidagi mulk;

amiriya – davlat mulki (o`tmishda davlat yerlari bevosita mahalliy hokimiyat nazoratida bo`lgan; xizmatchilarga – iqto sifatida, dehqonlarga – ijaraga berib turilgan. Umum jamoat foydalanadigan yo`llar, ko`chalar, muassasalar davlat nazoratida bo`lgan. Matruka – tashlandiq yerlar, umum foydalanadigan yaylov va o`rmon maydonlari; Amvot – o`lik, qrovsiz yerlar. Qur`on ta`limotiga ko`ra, bunday yerlarni ishlov berib, jonlantirish maqsadida xohlovchilarga evaz (ya`ni ijara haqi) olmasdan foydalanish uchun topshirilgan. Yuqorida sanab o`tilgan barcha mulklar shartnomaviy munosabatlar mavzui bo`lishi mumkin. Mulkning asosiy belgisi uning foyda keltira olish xususiyatidir. Shialik huquqiga ko`ra, inson mehnati ham mulk hamda boylik manbai bo`lishi mumkin. Mulkdorlik huquqini olish yoki yo`qotish masalasini qozilar hal etganlar. Islomga oid adabiyotda aksariyat hollarda fiqh ilmi fuqaroviy-huquqiy munosabatlarni o`z ichiga olib, uch kitobdan, ya`ni uqudot, iyqoot, ahkomdan iborat deb ko`rsatiladi. “Uqudot” – arab tilidagi “aqd” (“bitim”) so`zining ko`pligi bo`lib, bu kitobda turli shartnomalar, ulardan kelib chiqadigan majburiyatlar va shartnomalar ijrosini ta`minlovchi shartlar haqida batafsil ma`lumot berilgan. “Iyqoot” – “iyqo” degan arabcha so`zning ko`pligi bo`lib, lug`aviy ma`nosi biron narsaning obyektiv ravishda amalga oshishini bildiradi. Ko`zda tutilgan ma`nosi esa bir tomoning talabi bilan bo`ladigan bir tomonlama bitimdir. O`zga shaxslarning xohish-irodasi bunday bitimlarning tuzilishiga ta`sir etmaydi. “Ahkomlar” – “hukm” so`zining ko`pligi bo`lib, unga musulmonlar kundalik hayotida hamda jinoyat, meros, majburiyatlarida amal qilishlari lozim bo`lgan barcha qonun va qarorlar kiradi. “Uqudot” bitim, shartnoma degan mazmunni bildiradi. Majburiyatlar ikki turga bo`linadi: lozim aqd; joiz aqd.

Lozim aqd ikki tomonning roziligisiz o`zgarmaydigan, buzish mumkin bo`lmagan majburiyatdir. Joiz aqd tomonlardan yolg`iz birining ham roziligi bilan o`zgartirish, bekor qilish mumkin bo`lgan majburiyatdir (misol uchun vasiyat, vaqf). Uqudot majburiyatlariga qo`yidagilar kiradi: oila – nikoh, savdo-sotiq, qarz majburiyatlari, oriyat va vadia, omonat, ijara, sheriklik, muzoraba (ikki shaxs o`rtasida muayyan shartlar bilan tuziladigan savdo bitimi), vakolat. Majburiyatlarning ijrosini ta`minlash bo`limiga: garov, zimon (kafillik) kiradi. Islomning majburiyat ta`limotiga ko`ra, insonning Olloh oldidagi majburiyati eng asosiy majburiyat hisoblanadi. Fuqarolik majburiyatlari ikkinchi o`rinda turadi. Islom huquqiga ko`ra, cheklanmagan va cheklangan majburiyatlar ajratiladi. Cheklanmagan majburiyatlarni, garchi qonun bilan belgilanmagan bo`lsada, kishilar bajarishga majburdirlar. Misol uchun halokatga uchrayotgan shaxsga yordam ko`rsatish, kambag`allarga moddiy va ma`naviy jihatdan qo`llash. Cheklangan majburiyatlarga qonunda ko`rsatilgan majburiyatlar kiradi. Bu majburiyatlar, o`z navbatida, ikkiga ya`ni haqqulloh (ya`ni insonning Olloh oldidagi majburiyatlari) va haqqunnosga (shaxsning fuqarolik bitimlaridan kelib chiqadigan o`zgalar oldidagi majburiyatlariga) bo`linadi.

Mavzuga doir huquqiy adabiyotlar va normativ - huquqiy hujjatlar: 1. A.R.Raxmanov, A.R.Raxmanov. Islamskoye pravo. T.2003. “Yangi asr avlodi” 2. Sh.A.Juzjoniy. «Islom huquqshunosligi» T., 2002 3. 7. Bernard Dj.Vayss. Dux musulmanskogo prava. Usul al-fikx./ Per.s angl. – SPb.: «Izdatelstvo» «Dilya», 2008. – 320. 4. Xallof A. Usul-ul fiqh. 3-4. T.: „Adolat”, 1999 5. L.R. Syukiyaynen. «Musulmanskoye pravo». M., «Nauka» 1986 6. U. ibn Mas`ud. Muxtasar. T.: 1994 7. Xadis. 4-x tomax. T.1992-1996. 8. S.A.Isxakov. Islom fuqarolik huquqi asoslari. O`quv qo`llanmasi. – T.: O`zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2005.

Похожие

Fuqarolik huquqining obyektlari

Fuqarolik huquqining umumiy tushunchalari

Fuqarolar – fuqarolik huquqining subyektlari sifatida

O`zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqining manbalari

Fuqarolik protsessual huquqining predmeti, tushunchasi va tizimi