Суд нотиқлиги санъати - Юриспруденция - Рефераты

Суд нотиқлиги санъати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

235.5 KB

Суд нотиқли ги санъати Режа: 1. Прокурорнинг айблов нутқи 2. Адвокатнинг ҳимоя нутқи 3. Суд жараёни ва нутқ маданияти 4. Суд музокараси ва унинг ўзига хосликлари 5. Суд нотиқлиги. Юристнинг нутқ одоби 6. Тергов жараёнида сўроқ қилишнинг нутқий стратегияси ва тактикаси 7. Юридик процессуал ҳужжатларнинг ўзига 8. хос жиҳатлари

Прокурорнинг айблов нутқи Маълумки фуқаролар, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатлари суд йўли билан самарали ҳимоя қилинишини таъминлаш мақсадида барча инстанция судларида ишлар кўрилаётганда прокурор қонунда белгиланган тартибда иштирок этади. Прокурор судларда жиноят ишлари кўрилаётганда давлат айбловини қувватлайди. Шунинг учун ҳам суд жараёнида прокурорга нисбатан давлат айбловчиси термини қўлланилади. Прокурор биринчи инстанция судларида жиноятларга доир ишларни кўришда иштирок этиб, давлат айбловини қувватлайди, далилларни текширишда иштирок этади. Судланувчилар, жабрланувчилар, гувоҳлар, экспертлар ва судга таклиф этилган бошқа шахсларга саволлар беради. Жиноят Кодексининг нормаларини қўллаш, судланувчининг жиноий ҳаракатларини далиллар асосида исботлаш, унга жазо турини ва меъёрини тайинлаш тўғрисида ҳамда судда ҳал этилиши лозим бўлган масалалар юзасидан ўз фикр- мулоҳазаларини баён қилади, жиноятнинг сабаблари ва унинг содир этилишига имкон берган шарт - шароитлар ҳақида ҳамда уларни бартараф этишга қаратилган чоралар тўғрисида ўз фикрини билдиради. Давлат айбловчиси суд тергови якунларини инобатга олиб, ўз нутқида судланувчининг айбдор ёки айбдор эмаслиги тўғрисидаги хулосага келади. Давлат айбловчиси ўзининг бу ваколатини муваффақиятли бажариши учун тарафлар музокарасидаги нутқида давлат айбловининг ўзига хос нозик томонларини яхши ўзлаштирган бўлиши зарур. Прокурор суд жараёнида тирик инсон ҳаёти муҳокама қилинаётганлигини асло эсдан чиқармаслиги лозим. Баъзан ҳаётда муҳокамадаги иш тўлалигича далилланмай, масаланинг нозик қирралари етарли ўрганилмай, гуноҳсиз одам жиноятчи деб топилган ҳолатлар ҳам бўлган. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг 1998 йил 12 ноябрдаги “Судларда жиноят ишлари кўрилишида прокурор

ваколатини таъминлаш ишини такомиллаштириш ҳақида”ги буйруғида: “Судларда иштирок этаётган ва давлат айбловини қувватлаётган прокурорлар нот и қлик маҳоратига эга бўлсинлар, судьяларнинг мустақиллиги ва уларнинг фақат қонунга бўйсуниши, ўзаро тортишув тамойилига, суд муҳокамаси ва маданияти қоидаларига қатъий риоя қилсинлар, далил-исботларни текширишда фаол иштирок этиб, ишни кўришда юзага келган масалалар бўйича асосли хулосалар бериб, ... жиноят содир қилганларга муросасиз бўлиб, тергов ва суддаги маълумотлар айбсизликдан тўлиқ далолат берса, айбловдан воз кечиб, ўз фаолияти билан одил судловга кўмаклашсинлар . Давлат айбловчисининг фикри судда ёзма тақдим этилиши мажбурийлиги ҳақидаги қонун талабига риоя қилсинлар” 1 , - деб таъкидланган. Бундан ташқари, прокурор қонунни, унинг талабларини қатъий ҳимоя қилувчи ҳуқуқ-тартибот ходими ҳисобланади. У ҳуқуқий ислоҳотларни ўтказишда, ҳуқуқий давлат, демократик жамият қуриш ишида ҳал қилувчи ўринни эгаллайди. Шуни афсус билан айтиш керакки, баъзи прокурорлар ўзларининг фаолиятларида ҳимоя қилишдек муқаддас бурчларини унутиб, кўпинча жазолаш хусусиятларини намоён қилиб қўймоқдалар. Президентимиз И.А.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг иккинчи чақириқ олтинчи сессиясида: “Яна бир ўз ечимини кутаётган муаммо ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идораларнинг барчасига тааллуқлидир . У ҳам бўлса, ушбу касбни танлаган айрим ходимларнинг махсус хизмат либосини кийиши билан бирданига юриш-туриши, хулқ-атвори ўзгариб қолади. Уларнинг онгида “Биз давлатнинг ўта ишончли одамларимиз, қолганлар эса биз назорат қилиб туришимиз лозим бўлган омма, холос деган” кайфият пайдо бўлади. Бу, ахир, ўтмишга, шўролар даврига хос бўлган ахлоқий тубанлик асорати эмасми? Давлат муассасалари, биринчи навбатда, прокуратура ходимлари бир ҳақиқатни қулоғига қуйиб олсинки, улар ҳам мана шу халқнинг бир қисми, ҳеч кимдан, оддий одамлардан ортиқ жойи йўқ. 1 Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг амалдаги буйруқлари, кўрсатмалари, низом ва йўриқномалари тўплами. Т., 1999, 185-186-бетлар.

Прокуратура ходимлари уларни назорат қилиши эмас, балки уларга хизмат қилиши керак” 2 деган гапларига ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари ходимлари тўлиқ амал қилишлари шарт. Прокурор суд жараёнида айблов нутқини ифодалар экан, ўта маданиятли эканлигини намойиш эта олиши лозим. Ҳар қандай шароитда ҳам тарафлардан биронтасига дўқ-пўписа қилишга ҳақли эмас. Гарчанд судланувчи рецидив жиноятчи бўлса ҳам, уни камситиш, масхаралаш, унга нисбатан кесатиқ, қочирим сўзларни асло ишлатмасли ги лозим. Шахсиятга тегадиган сўзлардан сақланиш зарур. Прокурор дегани одамлар наздида давлат одами, давлат рамзи ҳисобланади. Прокурорнинг асосий қуроли қонун ва уни ифодаловчи сўз эканлигини унутмаслик керак. Бас шундай экан, прокурор суд жараёнида давлат айбловчиси сифатида иштирок этганда, ўз нутқини чиройли, жозибали, мантиқан изчил, аниқ ва тиниқ, зарур ўринларда расмийлик маъносига урғу бериб ифодаласа унинг нуфузи, обрў-эътибори янада ошади, мартабаси юқорилаб кетаверади. Прокурор айблов нутқида у ёки бу жиноятни фош қилар экан, фикрни фақат айблов доирасида эмас, балки бир вақтнинг ўзида ҳуқуқий маданият тарғиботчиси эканлигини ҳам кўрсата олиши мақсадга мувофиқдир. Яъни жиноятнинг келиб чиқиши ва содир бўлиш сабаблари ҳақида батафсил маълумот бериш билан бирга, унинг олдини олиш борасидаги фикр ва мулоҳазаларини билдира олиши ҳам унинг нутқини янада жонли чиқишига, сифатли такомил топишига сабаб бўлади. Прокурор ўз нутқида жиноятнинг келиб чиқиш сабабларини таҳлил қилиш билан бирга, судланувчининг шахсига, содир этилган жиноятга сиёсий ва ҳуқуқий баҳо бериши ҳам ижобий ҳолдир. Масалан, юзага келган жиноят инсон соғлиги, ҳаёти ва инсоний қадр-қимматига нисбатан хавф солар экан, фуқароларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясида белгилаб қўйилган сиёсий, иқтисодий ва шахсий ҳуқуқлари ҳақида тўхталиши ва буни содир қилинган жиноятга, жиноятчининг шахсига боғласа янада мақсадли бўларди. Мабодо 2 Каримов И.А. Адолат ─ қонун устуворлигида. “Фидокор” газетаси, 2001 йил 30 август

жиноят давлат мулки ёхуд фуқароларнинг хусусий мулкини ўзлаштриш, талончилик, босқинчилик, фирибгарлик билан боғлиқ бўлса, ҳалол меҳнатнинг, фойдали меҳнатнинг шарафи ҳақида тўхталиш и мақсадлидир . Бундан ташқари, прокурор айблов нутқида қилмишнинг оқибати жамият учун ўта зарар эканлигини ҳаётий мисоллар асосида изоҳлаши керакки, судланувчининг руҳиятига, қалбига, онгу шуурига етиб борсин, айбдорнинг бир умр ёдида сақлансин. Натижада айбдор қандай жиноят қилганлигини англаб етсин, ўзига тегишли хулоса чиқариб олсин. Лекин нутқни меъёридан ортиқча насиҳатгўйликка айлантириб юбормаслик керак. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, прокурор ўзининг айблов нутқида барчага тушунилиши қийин сўзларни, шевага оид сўзларни, ўзлашмаган европача сўзларни қўлламаслиги лозим. Ҳар бир иш юзасидан фикр- мулоҳазаларни мантиқий изчиллик асосида, адабий тил меъёрларига амал қилган ҳолда ифодалаш кўзланган натижани беради. Адвокатнинг ҳимоя нутқи Мустақиллик шарофати ила адвокат ва адвокатурага муносабат тубдан ўзгарди. Маълумки, собиқ совет тузуми даврида адвокатнинг вазифаси социалистик қонунчиликни мустаҳкамлаш, социалистик одил судловга хизмат қилиш бўлиб, инсон манфаатлари ва қонуний ҳуқуқлари, инсон омили иккинчи даражага тушиб қолган эди. Натижада сўнгги йилларда адвокатларга нисбатан одамларда ишончсизлик кайфияти юзага кела бошлаган ди . Мустақилликнинг дастлабки кунларидан давлатимиз ва жамиятимиз талабларига тўла жавоб берадиган, инсон ҳуқуқларини қонуний ҳимоя қила оладиган замонавий адвокатура институтини яратиш давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг иккинчи чақириқ тўртинчи сессиясида Президентимиз И.А.Каримов суд- ҳуқуқ ислоҳотига оид масалалар ҳақида сўзлар экан, ҳозирда эски тузумдан

мерос қолган адвокатура фаолият кўрсатаётганини, бугунги кунда бирорта ҳам номдор, элга танилган, кучли адвокатлар йўқлигини афсус билан таъкидлаган эдилар. Ҳақиқатан ҳам шундай. Давлатимизда кучли, нуфузли, нотиқ адвокатларнинг номларини фахр билан эслай олмаймиз. Ҳозирги кунда эса ижтимоий ҳаётнинг турли қирраларида адвокатларга эҳтиёж ортиб бормоқда. Адвокатлар нафақат инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишда, балки юридик шахс фаолиятида ҳам, турли хўжаликлар, ташкилотлар, муассасалар фаолиятида ҳам уларнинг манфаатларини қонуний ҳимоя қилишда сув ва ҳаводек зарур бўлиб қолмоқда. Кўпгина хорижий мамлакатларда ҳар бир оиланинг ўз врачи бўлгани каби, уларнинг конституциявий ҳуқуқларини ҳимоя қиладиган хусусий адвокатлари ҳам мавжудлиги фикримизни исботлайди. Шунинг учун ҳам юртбошимиз Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг биринчи чақириқ ўн тўртинчи сессиясида: “Биз адвокатура тизимини кучайтириш ва унинг чинакам мустақиллигини таъминлаш, уларнинг ваколатлари ва мақомини прокуратура мақомига тенглаштириш учун қонунчилик соҳасида ҳам, амалий ишлар соҳасида ҳам кўпгина чора- тадбирлар кўрмоқдамиз” деганларида нечоғлиқ ҳақ эканлигини вақт кўрсатди. Кўп ўтмай 1996 йилнинг 27 декабрида Ўзбекистон Республикасининг “Адвокатура тўғрисида”ги ҳамда 1998 йилнинг 25 декабрида эса Ўзбекистон Республикасининг “Адвокатлик фаолиятининг кафолатлари, адвокатларнинг ижтимоий ҳимояси тўғрисида”ги қонунларининг қабул қилиниши замонавий адвокатуранинг барпо этилишидаги муҳим босқич бўлди. Бу қонунларда адвокатларнинг ҳуқуқ ва вазифалари, улар олдига қўйиладиган талаблар белгилаб қўйилди. Адвокатлик фаолиятининг асосий принциплари, адвокатнинг ваколатлари, адвокатнинг дахлсизлиги, адвокатлик фаолиятига аралашишга йўл қўймаслик, адвокатлик фаолияти ҳимояланишининг таъминланиши ҳамда адвокатнинг ижтимоий ҳимояси каби масалаларнинг қонун йўли билан қатъийлашганлиги адвокатларнинг том маънодаги нуфузининг ошишига сабаб бўлмоқда.

Адвокатларга бундай имтиёзларнинг берилиши улардан ўз ишларига янада масъулият билан ёндашишни ҳам тақозо этади. Айни чоғда адвокатларнинг ҳимоя нутқи юзаки эмас, балки юқори даражада бўлиши ҳам талаб этилади. Албатта, бунинг мажбурият юки катта бўлади. Бунинг учун адвокатлар юрипруденцияни қандай юқори даражада ўзлаштирган бўлсалар, адабий тил ва унинг таркибий қисми бўлган юридик тил меъёрлари ва талабларини ҳам худди шундай юқори даражада билишлари шартдир. Адвокатнинг ҳимоя нутқи ифодаланаётган фикрни далиллар билан исботлашга асосланади. Агар адвокат муайян иш юзасидан етарли далиллар тўплай олмаса, судда гумон қилинаётган шахснинг гуноҳсизлигини, айбсизлигини исботлай олмайди. Ва айни чоғда адвокатнинг ҳимоя нутқи ҳам талаб даражасида шаклланмайди ва адвокатнинг ўзи ҳатто судда уялиб қолиши ҳам мумкин. Адвокат далилларсиз ишлай олмайди, у ҳар қандай шароитда ҳам ёлғон гапиришга, юзаки далиллар келтиришга ҳақли эмас. Чунки суд ва судда иштирок этувчилар, айниқса ҳимоя қилиниши лозим бўлган шахс унинг айбсизлигини исботлаш юзасидан бутун вужуди билан адвокатдан “нажот” кутади. Албатта, адвокат бундай жараёнда айбсизлик презумпциясига амал қилиши лозим. Айби бор одамни айби йўқ деб ҳаракат қилиниши ҳам адвокатнинг нуфузига путур етказади. Адвокатлар тегишли малака комиссиясининг мажлисида қасамёд қиладилар. Адвокат, одатда, прокурор – давлат айбловчисидан кейин сўзга чиқади, у ҳимоя нутқида аниқланган ҳолатларни ёритиши, прокурор айбловига жавобан далиллар келтириши, судланувчи шахси тавсифини очиб бериши керак. Ҳимоя нутқида судланувчининг айбдор ёки айбсизлиги масаласини ҳал қилиш амалга оширилади, агар гумон қилинаётган шахс айбсиз бўлса, адвокатнинг ҳимоя нутқи уни озод қилиш ёхуд айбдорлиги аниқланса адолатли жазо тайинланишига асос бўлади. Бундан ташқари, келтирилган далилларнинг аниқлиги, ишончлилигига соя солувчи аҳамиятсиз тафсилотлар ҳимоя нутқидан ўрин олмаслиги керак.

Адвокатнинг ҳимоя нутқида шакл билан мазмуннинг бир-бирига тўлиқ мувофиқ келиши ишнинг ижобий ҳал бўлишига сабаб бўлади. Яъни адвокатнинг ҳимоя нутқи далиллар тўплаш, уларни баҳолаш ва улар асосидаги ҳимоячининг мантиқий хулосаларини ўз ичига олади. Ҳимоя нутқи услуби ва шакли ишнинг хусусиятларига ҳамда адвокатнинг шахсий қобилиятига боғлиқдир. Адвокат юриспруденцияни қанчалик юқори даражада ўзлаштирган бўлса, нутқ маданиятини ҳам ундан кам билмаслиги керак. Агар ифодаланаётган фикр ўта юқори даражада бўлса-ю, уни тил воситалари билан ифодалаш суст бўлса, мақсад амалга ошмайди, тегишли хулосалар чиқаришда, фуқароларнинг айбсизлигини исботлаш ёки айбдор бўлса унга нисбатан тегишли жазо тайинлашда ҳам қийинчиликларни келтириб чиқаради. Чунки тил фикр ифодалаш воситасидир. Адвокат тил қоидаларини яхши ўзлаштирмас экан, унинг ҳимоя нутқи ҳам талаб даражасида шаклланмайди. Шунингдек, адвокатнинг овози жуда таъсирли кучга эга бўлиши зарур, агар овоз соз бўлса, у гоҳ ҳаяжонга солади, гоҳ кўнгилларга сокинлик бағишлайди. Агар овоз носоз бўлса, аксинча таассурот уйғотиши мумкин. Адвокат ўз имиджини яратар экан, овоз ва талаффуз меъёрлари ҳам унинг эътиборидан четда қолиши керак эмас. Лекин ҳамма ҳам табиатан қўнғироқдек ёқимли овозга эга бўлавермайди. Ёқимли, тиниқ овозга ҳам махсус машқлар ёрдамида эришилади. Нотўғри талаффуз этиш, сўзларни ярим чала айтиш, бўғиқ овоз, сўзлаётганда ҳатто нафас олишнинг бузилиши ҳам нутққа салбий таъсир кўрсатади. Буларнинг барини бартараф этиш учун қуйидагиларга алоҳида эътибор бериш мақсадга мувофиқдир: 1. Нутқ жараёнида нутқнинг жозибали, таъсирли бўлиши учун овозни гоҳ пастлаб, гоҳ баландлатиб ўқиш зарур. Бунда, албатта, мантиқий урғуга алоҳида эътибор берилади. Ишга доир ҳар бир гапда аҳамиятли сўзлар алоҳида урғу билан талаффуз этилиши нутққа жон бағишлайди. Шундагина сўзнинг маънолари ва овозда уйғунлик бўлади. Агар кўрилаётган иш яхши

ўрганилган бўлса-ю, нутқ оҳанги унга мос келмаса, 30-40 фоиз ахборот суд иштирокчилари томонидан ўзлаштирилмай қолади. 2. Адвокат ҳимоя нутқини сўзлаётган вақтда бироз тин олишни ҳам унутмаслиги лозим. Бундай кичик танаффуслар фикрларни жамлашга, нутқни янада жонлироқ, ишончлироқ, маънолироқ ифодалашга ёрдам беради. Баъзан сукут ҳам сўзлашувдан кўра кўпроқ маъно бериши мумкин. 3. Баъзан адвокатлар нутқида энг муҳим сўзлар эътиборсизроқ талаффуз этилса, муҳим бўлмаган сўзлар жонлироқ талаффуз этилади; баъзан энг муҳим асословчи далилларни ифодаловчи сўзлар ҳаяжон ёки қўрқув асосида иккинчи ўринга тушириб қолдирилади. Адвокат ўзининг сўзларига, ҳимоя нутқига мажлис аҳлининг эътиборини жалб қилмоқчи бўлса, овозини баландлатиб, ишонч билан ифодалаши лозим. Акс ҳолда тингловчиларда тескари таассурот қолдириши мумкин. 4. Бўлажак юристлар ҳозирдан тўғри талаффузга ўрганиб боришлари учун овозларини турли оҳангларга солиб машқ қилиши, тез-тез турли жанрдаги асарларни овоз чиқариб ўқишлари маъқулдир. Хорижий мамлакатларда адвокатнинг нуфузи бошқа ҳуқуқ-тартибот органлари ходимлари нуфузига нисбатан юқори туришининг сабаби ҳам ўшанда. Бизнинг давлатимизда ҳам демократик , фуқ а ролик жамияти қурилиши таъминланар экан, адвокат ҳақиқий маънода инсоннинг ҳуқуқ ва манфаатларини қонуний ҳимоя қилувчи шахсга айланиши табиийдир. Ўшанда замонавий адвокатларга халқнинг ҳурмати ва ишончи янада ошади. Суд жараёни ва нутқ маданияти Суд муҳокамаси – жиноят процессининг ҳал қилувчи босқичи. Суд муҳокамасининг боришида процесснинг асосий вазифасини суд бажаради, жиноят ишини моҳиятига қараб кўриб чиқади ва ҳал қилади, улар томонидан чиқариладиган ҳукмда ҳар қандай жиноят ишининг асосий мақсади – судланувчининг жиноий жавобгарлиги (унинг айбдорлиги ёки айбдор

эмаслиги ва унга нисбатан жазо чорасини қўллаш ёки қўлламаслик) ҳақидаги саволга жавоб беради. Судда ишни кўришнинг предмети - бу давлат билан айбланувчи ўртасидаги (агар қонун доирасида судланувчининг жиноят содир этганликда айбдорлиги исботланса) баҳс, яъни айбдорни жиноий жавобгарликка тортиш: уни оммавий равишда айбдор, яъни жиноятчи деб топиш учун давлатнинг ҳуқуқи тўғрисидаги баҳс ҳисобланади. Суд муҳокамасидаги давлат билан судланувчи ўртасидаги жиноят- ҳуқуқий мунозарада инсоннинг биринчи даражали қадрияти ҳисобланадиган муҳим ҳуқуқ ва эркинликларининг тақдири ҳал қилинади. Шунинг учун ҳам табиийки, суд муҳокамасининг барча босқичлари энг юксак ишончлилик талабларига жавоб бериши зарур . Суд мажлисида ишни моҳиятига кўра, кўриб чиқиш суд мажлисини тайинлаш тўғрисидаги суд қарори чиққан кундан бошлаб, ўн тўрт кун ичида бошланиши лозим (ЖПК нинг 4 0 5-моддаси). Суд муҳокамасининг тизимини қуйидагича тасвирлаш мумкин: Тайёрлов қисми (ЖПКнинг 428 - 43 8 - моддалари) Суд тергови (ЖПКнинг 43 9 –448- моддалари) Суд музокараси (ЖПКнинг 449–450- моддалари) Судланувчи нинг сўнгги сўзи (ЖПКнинг 45 1 -моддаси) Ҳукмни чиқариш ва уни эълон қилиш (ЖПКнинг 454- 473 моддалари ) Кўриб чиқилаётган жиноят процесси босқичларининг таъкидлаб ўтилган барча қисмлари қатъий изчиллик билан кетма-кет келади ва улар яхлит ҳолда судларда кўриб чиқиладиган аксарият ишлар учун хосдир.

Суд муҳокамаси тузулиши учун нафақат унинг қисм (босқич)ларининг кетма-кет жойлашиши хос, балки бу қисмларнинг ҳар бири алоҳида ўзига хос ички мантиққа ҳам эга. Булар ишонч ва тантана билан одил судловга берилган суд муҳокамаси олдига қўйилган масалаларни самарали ҳал қилиш учун асос бўлади. Муайян процессуал нормаларни кўзда тутган суд муҳокамасини ўтказиш суд мажлиси қатнашчиларининг, хусусан, судга раислик қилувчининг нутқий одобини белгилаб беради. Жиноят процессуал кодекси «суд мажлисини очади, эълон қилади, тушунтиради, фармойиш беради, судланувчининг шахсини аниқлайди, сўрайди, айблов хулосасини эълон қилади» каби раислик қилувчининг нутқий ҳаракатларини кўзда тутади. Бироқ бу ҳаракатлар фақатгина ўзлаштирма гап тариқасида кўриб чиқилиш и мумкин, айни пайтда, санаб ўтилган бирикмалар тилнинг турли вариантлари сифатида қўлланилиши мумкин. Нутқ одоби юрист талабалар учун шунинг учун ҳам зарурки, улар суд муҳокамаси чоғида айнан шундай касбий-нутқий ҳолатларни тайёрлашга қодир бўлсинлар. Суд муҳокамаси ЖПК да белгилаб қўйилган, муайян нормаларда акс этган қоидалар асосида тил воситалари орқали ўз инъикосини топади. Энди суд мажлиси иштирокчилари нутқининг бир кўринишига эътибор берайлик: Суд муҳокамасининг тайёрлов қисми суд мажлисининг очилиш пайтидан бошланади. Суд мажлисининг нисбатан катта бўлмаган бу бошланғич қисмининг асосий мақсади шундан иборатки, унда мазкур мажлисда ишни кўриб чиқиш учун зарур бўлган процессуал шарт- шароитларнинг мавжудлигини текширишга йўналтирилган ҳаракатлар ўз ечимини топади ва мазкур суд таркиби билан ишни кўриб чиқиш имконияти, муҳокама қатнашчилари таркиби, судга экспертларнинг келгани, гувоҳларнинг борлиги ва ҳ. к. тўғрисидаги масалаларга ойдинлик киритилади. Мазкур мажлисда ишни кўриб чиқиш учун бирон-бир процессуал камчилик топилганда, дарҳол бу камчиликларни бартараф этишга

(ажратилган судья, прокурор, котиб, эксперт, мутахассис, таржимонни алмаштириш; келмай қолган жабрланувчи, гувоҳ, эксперт ва бошқалар билан таъминлаш чораларини кўришга) қаратилган ва суд муҳокамасининг навбатдаги барча қисмларининг тўғри ва тўлиқ амалга оширилишини таъминловчи ҳаракатлар амалга оширилади. Тайёрлов қисмига хос бўлган талаблар ЖПКнинг 428–438-моддаларида назарда тутилган қатъий тартиб ва изчилликда амалга оширилади. Раислик қилувчи жиноят ишини кўриб чиқиш учун тайинланган вақтда суд мажлисини очиқ деб эълон қилади ва кўриб чиқиладиган ишни маълум қилади. Одатда, суд муҳокамасини очиш учун нутқнинг қуйидаги шаклидан фойдаланилади: «Бугун, 2003 йилнинг 7 майида, Мирзо Улуғбек туманининг жиноят ишлари бўйича суди томонидан фуқаро Ўроқов Достон Ўлмасовичга Ўзбекистон Республикаси ЖК нинг 97-моддаси 1-қисми билан қўйилган айб бўйича жиноят иши кўриб чиқилади». Таъкидлаш жоизки, суд мажлисини очиш чоғида одатда раислик қилувчи иштирок этувчиларга мурожаат этмайди. Шундан кейин дарҳол судга чақирилган барча шахсларнинг келган- келмаганлиги текширилади. Раислик қилувчи бу ҳақда суд мажлисининг котибига ахборот беришни таклиф қилади: «Котиба, томонларнинг иштироки ҳақида ахборот беринг». Котиб анъанавий тарзда, тахминан қуйидаги нутқий ифодалардан фойдаланган ҳолда ахборот беради: «Суд мажлисига давлат айб ловчиси, ... даражали маслаҳатчи Камолов Рустам Шарипович, жамоат қ айб ловчиси Маманов Исматулла Ҳамидович, судланувчи Ўроқов Достон Ўлмасович; ҳимоячи - шаҳар адвокатлар коллегиясининг аъзоси Рашидова Феруза Йўлдошевналар ташриф буюришган. Суд мажлисида гувоҳлар Отажонова Дилафрўз Ортиқовна ва Каримов Сардор Солиевич иштирок этяпти». Бу ерда фамилия, исм ва отасининг исмини аниқ, тўғри ва урғуни тўғри қўйиб айтиш лозимлигини ҳисобга олиш керак. Исмларни ва насабларни

қисқартириб айтиш мумкин эмас, чунки бу ҳуқуқ ходимининг нутқ маданияти даражасини жуда ҳам тушириб юборади. Чақирилган шахслардан бирортаси судга келмай қолса, сабабини аниқлаш учун тегишли маълумот ўқиб эшиттирилади. Томонлардан бири ёки уларнинг вакилларидан бири келмай қолганда, суд ЖПК нинг 433-моддасида белгилаб қўйилган қоидага кўра, ишни кўриб чиқиш ёки уни қолдириш тўғрисидаги масалани кўриб чиқади. Процессуал ва нутқий ҳаракатларнинг кейинги гуруҳи суд таркибини эълон қилиш, айб ловчи ва ҳимоячи, шунингдек, котиб, эксперт, мутахассис ва таржимонларни маълум қилиш, томонларга ва уларнинг вакилларига суд таркибини тўлиғича ёки судлардан бирини (жумладан, агар бор бўлса, заҳирадаги халқ маслаҳатчисини), прокурор, ҳимоячи адвокат, котиб, эксперт, мутахассис ва таржимонни рад қилиш ҳуқуқини тушунтиришдан иборат. Процессуал ҳаракатларнинг бу қисми қуйидагича нутқий ифодага эга бўлиши мумкин: Раислик қилувчи: Мазкур жиноят иши қуйидаги суд таркибида кўриб чиқилади: раислик қилувчи – Муҳаммадиева Динара Раҳматуллаевна, халқ маслаҳатчилари – Каримов Рустам Номозович, Самадова Гулноза Ўсаровна. Айбловни ( айб ловчи томон) давлат айб ловчиси, ... даражали маслаҳатчи Каримов Рустам Номозович таъминлайди , ҳимояни (ҳимоя қилувчи томоннинг вакили) шаҳар адвокатлар коллегиясининг аъзоси Рашидова Феруза Ахмедовна амалга оширади . Шунингдек, суд ланувчи Ўроқов Достон Ўлмасович ва суд мажлисининг котибаси Рустамова Мунира Пўлатовна иштирок этишяпти. Судланувчи, сиз мазкур суд таркибига ишонч билдирасизми? Томонларнинг суд таркибига эътирози йўқми? Мазкур матн бўлагидаги юридик тилга хос бўлган айбловни таъмин қилади , айбловни амалга оширади , ҳимояни амалга оширади ёки тақдим этади каби терминологик бирикмаларга эътибор қилиш лозим.

Кимнидир рад қилиш тўғрисидаги арз и қабул қилинганда, суд томонларнинг асосли фикрларини тинглайди ва тегишли қарор қабул қилади. Раислик қилувчи гувоҳларнинг суд залидан чиқиб кетишларини сўрайди. Сўнгра суд залидан гувоҳлар чиқиб кетади Шундан сўнг судланувчининг шахси ҳақидаги маълумотлар аниқланади. Раислик қилувчи ундан фамилияси, исми, отасининг исми, туғилган жойи, куни, ойи ва йилини, яшаш жойини, машғулоти, маълумоти, мукофотлари ёки судланганлиги ёхуд судланмаганлигини сўрайди. Суд судланувчининг жавобларини суд иш материалида мавжуд бўлган тегишли маълумотлар билан қиёслайди. Судланувчининг шахси ва у ҳақдаги барча зарур бўлган маълумотларнинг тўғрилиги аниқлангандан сўнг раислик қилувчи унга айблов хулосасининг ўз вақтида топширилганини аниқлайди. Суд мажлисини тайинлаш вақти ўзгарганда эса айблов, эҳтиёт чораси ёхуд судга чақириладиган шахслар рўйхати – суд қарори нусхасининг ўз вақтида топширилганини аниқлайди. Кўрсатилган процессуал тартиб нутқда қуйидагича ифодаланиши мумкин: Раислик қилувчи : судланувчи, ўрнингиздан туринг. Ўз фамилиянгиз, исмингиз, отангизнинг исми, туғилган жойингиз, кун, ой ва йилини, яшаш жойингиз, касбингиз, маълумотингиз, оилавий аҳволингизни айтиб беринг. Мукофотларингиз борми? Сизга айблов хулосаси топширилганми, қаерда ва қачон тақдим этилган? Сизга қандай айб қўйилаётганини биласизми? Таъкидлаш зарурки, раислик қилувчи судланувчига исм-шарифини айтмасдан мурожаат қилади. Бундан мақсад шуки, у ўзини таништириш билан ўзи ҳақидаги анкета маълумотларининг тўғрилигини тасдиқлайди. Судланувчининг шахси билан боғлиқ масалалар ҳал бўлганидан сўнг, раислик қилувчи суд муҳокамасидаги ҳуқуқларини аввало судланувчига (ёки судланувчиларга), сўнгра – жабрланувчига, фуқаровий даъвогарга, фуқаровий жавобгарга ва агар бор бўлса, уларнинг вакилларига тушунтиради. Юқорида кўрсатилган шахсларнинг ҳар бирига ҳуқуқлари

алоҳида тушунтирилади. Шу билан бирга, суд ҳар бир одам ўз ҳуқуқини тушуниб олганига ишонч ҳосил қилиши лозим. Раислик қилувчи эса суд муҳокамасининг боришида уларнинг ҳар бири ўз ҳуқуқларидан фойдалана олиши учун чора кўриши зарур. Шунингдек, эксперт ва мутахассисга ҳам ўз ҳуқуқ ва мажбуриятлари тушунтирилади. Раислик қилувчи биринчи бўлиб судланувчига мурожаат қиларкан, унга қуйидагиларни маълум қилади: ЖПК нинг 46-моддасига мувофиқ, сизга она тилидан ва таржимон хизматидан фойдаланиш, ҳимоячи олиш, ўз ҳуқуқингизни шахсан ҳимоя қилиш, илтимоснома киритиш ёки рад қилиш,суд қарори ва ҳаракатларидан шикоят қилиш, суд мажлиси баённомаси билан танишиш, у ҳақда мулоҳаза билдириш, иш юзасидан келтирилган протеслар ҳақида билиш ва уларга эътироз билдириш ҳуқуқи берилган. Сиз сўнгги сўз айтиш ҳуқуқига эгасиз. Кўрсатилган матн парчасида, шунингдек, умумэътироф этилган тилга хос бўлган: илтимоснома киритиш, рад қилиш, шикоят билдириш, протест келтириш, танбеҳ бериш, эътироз билдириш каби терминологик бирикмалар борки, уларни юристлар ёдда сақлашлари талаб этилади. Кейин суд томонларнинг илтимослари билан боғлиқ масалаларни ҳал қилишни бошлайди. Шу мақсадда раислик қилувчи улардан мавжуд (янги гувоҳларни, экспертлар ва мутахассисларни чақириш, далилларни талаб қилиб олиш тўғрисидаги) илтимосларини сўрайди. Илтимос қилган шахс айнан қайси ҳолатни аниқлаш учун қўшимча далиллар зарурлигини кўрсатиши шарт. Ҳар бир илтимоснома бўйича барча томонларнинг фикрлари тингланиши лозим ва агар изоҳ талаб қилган ҳолат иш учун аҳамиятга молик бўлса, илтимос қондирилиши керак. Ҳар қандай илтимоснинг рад қилиниши суднинг асосли таърифи билан расмийлаштирилади. Бу суд муҳокамасининг бориши билан боғлиқ равишда, кейинчалик ҳам томонларнинг илтимос билан чиқиш ҳуқуқини чекламайди.

Раислик қилувчи айбловчи ва ҳимоя қилувчи томонларга қуйидаги нутқий ифода билан мурожаат этади: Томонларда таклиф ва илтимослар борми? (Агар бўлса, томонлар ўз таклиф ва илтимосларини баён қилишади). Суд ўтирган жойида кенгашади ва уларни ҳал қилади (қондиради ёки қондирмайди). Раислик қилувчи: суд жойида маслаҳатлашиб, ҳимоячининг илтимосини рад қилиш (қондириш)га қарор қилди. Таъкидлаш жоизки, нутқий ҳаракатнинг мазкур парчасидаги энг кўп қайтарилган нутқий хато илтимос сўзидаги урғунинг нотўғри қўйилишидир, бунга алоҳида эътибор қилиш лозим. Суд тергови – суд ҳукмини асослаш учун зарур бўлган барча далилларни томонлар иштирокида ўрганиб чиқадиган суд муҳокамасининг бир қисмидир. Суд муҳокамасининг ўта меҳнатталаб бу қисмида эълон қилиниши лозим бўлган ҳукмга асос солинади. Суд тергови айблов хулосасини эълон қилиш билан, зарур ҳолларда судланувчига айбловнинг моҳиятини тушунтириш билан бошланади. Сўнгра раислик қилувчи айблов унга тушунарлими ва у ўзини айбдор деб биладими? деб судланувчидан сўрайди. Раислик қилувчининг хоҳишига кўра, унга ўз жавобини асослаш учун имконият берилади. Суд тергови, одатда, қуйидаги нутқий қолиплар билан ифодаланиши мумкин: Раислик қилувчи: Суд терговини бошлаймиз. Айблов хулосасини ўқиб эшиттиринг (айблов хулосаси эълон қилинади). Судланувчи, ўрнингиздан туринг. Сиз ўзингизни айбдор деб ҳисоблайсизми? (ҳа, йўқ, қисман). Айблов хулосасини ўқиётганда бир хил оҳангда ўқишдан қочиш, тегишли нутқ нормаларига риоя қилиш, талаффузнинг тўғрилигига, урғунинг тўғри қўйилишига эътибор бериш лозим. Судланувчининг ўзини айбдор деб билиши ёки айбини тан олмаслиги ҳақидаги жавобидан кейин суд айб ловчи ва қолган барча томонлардан суд

терговида далилларни ўрганиш тартиби, яъни судланувчи, жабрланувчи, гувоҳларни сўроқ қилиш кетма-кетлиги, экспертларни тинглаш ва далилларни текширишга қаратилган бошқа суд ҳаракатлари тўғрисидаги фикр-мулоҳазаларини тинглайди. Амалиётда одатда, агар судланувчи ўзини айбдор деб билса ва батафсил кўрсатма беришни истаса, далилларни ўрганиш судланувчини сўроқ қилишдан бошланади, сўнгра жабрланувчи, гувоҳлар сўроқ қилинади ва бошқа далиллар текширилади. Агар судланувчи ўзини айбдор деб тан олмаса ва кўрсатма беришни хоҳламаса, суд одатда далилларни ўрганишни жабрланувчини сўроқ қилишдан бошлайди, сўнгра бошқа далилларни текширади ва шундан кейингина, агар судланувчи кўрсатма беришни хоҳласа, унинг кўрсатмаси тингланади. Табиийки, судланувчининг раислик қилувчининг рухсати билан исталган пайтда кўрсатма бериш ҳуқуқи ҳар доим сақланади. Судланувчининг суд терговининг исталган пайтида тингланиш ҳуқуқи унинг ҳимоясининг муҳим кафолатларидан биридир. Суд терговининг бу қисми қуйидаги нутқий ифодалар орқали ўз аксини топади: Раислик қилувчи: Далилларни ўрганиш тартиби тўғрисида томонларда қандай таклиф (фикр-мулоҳаза)лар бор? Суд жойида кенгашиб, суд тергови (далилларни ўрганиш)ни қуйидаги тартибда олиб боришга қарор қилди: аввал судланувчи сўроқ қилинади, кейин жабрланувчи сўроқ қилинади, сўнгра гувоҳлар сўроқ қилинади ва ундан кейин иш бўйича ёзма далиллар ўрганилади. Cуд терговида судланувчини сўроқ қилиш тартиби дастлабки тергов пайтида айбланувчини сўроқ қилиш тартиби билан ўхшашдир. Даставвал судланувчига ўз кўрсатмасини эркин ҳикоя шаклида баён қилиш, қўйилган айблов ва иш юзасидан унга маълум бўлган нарсалар бўйича тушунтириш бериш имконияти берилади. Сўнгра кўрсатмани тўлдириш, аниқлаштириш ва текшириш мақсадида унга саволлар берилиши мумкин.

Раислик қилувчи судланувчига мурожаат этаркан, иш юзасидан унга маълум бўлган ҳолатлар тўғрисида гапириб беришни таклиф қилади. Одатда, судланувчи иш ҳолатларини эркин ҳикоя тарзида баён қилади. Бунда судланувчининг четга чиқиб кетиши ва гапираётган гапини йўқотиб қўймаслиги учун, иложи борича луқма ташлаш ва саволлар билан унинг сўзини бўлиб қўймаслик керак. Айни пайтда, агар судланувчи ҳал қилинаётган масала моҳиятидан четга чиқиб кетса, раислик қилувчи унга бу ҳақда эслатишга ҳақлидир. Амалдаги қонунчилик судьянинг судланувчига биринчи бўлиб савол беришини назарда тутади. Одатда, бу ишни раислик қилувчи бажаради. Шундан сўнг судланувчини айб ловчи, жабрланувчи ва унинг вакиллари сўроқ қилишади. Гувоҳларни сўроқ қилиш . Гувоҳларни судга чақириш дастлабки тергов жараёнидагидек тартибда амалга оширилади. Унинг дастлабки тергов пайтидаги сўроқ қилиш билан ўхшашлик томони шундаки, бу ерда ҳам сўроқ қилинади. Гувоҳларни судда алоҳида-алоҳида, ҳали сўроқ қилинмаган гувоҳлар иштирокисиз сўроқ қилинади. Сўроқ қилинишдан олдин унинг шахси аниқланади, сўнгра раислик қилувчи гувоҳга иш юзасидан билганларини ростгўйлик билан айтиб бериш унинг фуқаролик бурчи ва мажбурияти эканлигини тушунтиради, кўрсатма беришдан бўйин товлаш ва ёлғон кўрсатма бериш жавобгарликка сабаб бўлиши ҳақида огоҳлантиради ва бу ҳақда ундан тилхат олади ва суд мажлиси баённомасига қўшиб қўйилишини такидлайди. Гувоҳни процессуал тартибда сўроқ қилишнинг нутқий ифодаси қуйидагича бўлади: Раислик қилувчи (котибга мурожаат қилади): Гувоҳ Султонова Раъно Темировнани таклиф қилинг. Гувоҳ фамилиянгиз, исмингиз, отангизнинг исми, туғилган жойингиз ва йилини, яшаш ва иш жойингизни, маълумотингиз, оилавий аҳволингизни ва ҳ.к. айтинг. Сиз кўрсатма беришдан бўйин товлаш ва ёлғон кўрсатма бериш жавобгарлигидан

огоҳлантириласиз. Таржимон керакми? Қайси тилда кўрсатма беришни хоҳлайсиз? Мен билан бирга қайтаринг: «Судга иш юзасидан барча билганларимни айтишга қасамёд қиламан. Фақат ҳақиқатни, барча ҳақиқатни айтаман, ҳақиқатдан бошқа ҳеч нарса демайман». Гувоҳ, судга иш бўйича барча билганларингизни гапириб беринг. Гувоҳ эркин тарзда гапириб бергандан кейин унга биринчи бўлиб давлат айб ловчи си , сўнгра ҳимоячи савол беради. Судьялар гувоҳга суд терговининг исталган пайтида савол беришга ҳақлидирлар. Гувоҳларни, жабрланувчилар ва экспертларни сўроқ қилиш тартиби бир хил: иш моҳиятига алоқадор саволларни бериш лозим, ноаниқ (риторик), ёрдамчи, кўрилаётган ишга дахлдор бўлмаган саволларни беришга йўл қўйилмайди. Саволлар одоб доирасида, ҳар бир сўроқ қилинаётган одамнинг қадр-қиммати ва иззат-нафсига тегмайдиган тарзда берилиши лозим. Сўнгра суд ишга тикилган ва қуйидаги тартибда кўриб чиқиладиган ёзма далилларни ўрганишга ўтади: Раислик қилувчи : Ёзма далилларни ўрганишга ўтамиз. Ишда қуйидаги ҳужжатлар бор: экспертларнинг хулосалари, тергов ҳаракатлари ва текшириув баённомалари. (ҳужжатлар эълон қилинади). Судья ёки судьялар назарида барча далиллар тўлиқ, объектив ва ҳар томонлама ўрганиб чиқилган деган хулосага келганларидан кейин томонларнинг фикри сўралади. Бунинг учун раислик қилувчи улардан суд терговига қўшимча қилиш истаги бор-йўқлигини сўрайди. Агар томонлар суд терговига қўшимча йўқлигини бир овоздан билдиришса, раислик қилувчи суд терговини тугалланган деб эълон қилади. Суд терговининг хулоса қисми қуйидаги нутқий ифода орқали ўз аксини топади: Раислик қилувчи: Томонлар суд терговига қўшимча қилишни хоҳлайдими? Томонларда илтимосномалар ёки бошқа фикрлар борми? Агар

қўшимчалар бўлмаса, суд тергови тугалланган деб эълон қилинади. Энди томонлар музокарасига ўтамиз . Суд музокараси прокурор, жамоат айб ловчиси, жабрланувчи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар ёки унинг вакили, ҳимоячи, агар суд мажлисида ҳимоячи иштирок этмаётган бўлса, судланувчиларнинг нутқларидан иборат бўлади. Суд прокурор ва жамоат айб ловчисининг, шунингдек суд ҳимоячининг чиқишлари кетма-кетлигини уларнинг таклифлари асосида белгилайди. Суд музокарасининг иштирокчилари суд терговини ниҳоясига етказадилар, суд терговида текшириладиган материалларни таҳлил қиладилар ва шу материалларга асосан, иш юзасидан ўз хулосаларини баён қиладилар. Суд музокараси судга ҳамда суд залида иштирок этаётган фуқароларга ишнинг ҳақиқий аҳволини ҳар томонлама тушуниб олишда ёрдам беради, суднинг ички ишончи шаклланишига имкон яратади, шундай қилиб, қонуний, асосли ва адолатли ҳукм чиқаришга кўмаклашади. Айни пайтда, суд музокараси унда иштирок этувчиларнинг ўзларининг ёки уларнинг вакилларининг манфаатларини ҳимоя қилишда муҳим аҳамиятга эга. Суд музокарасининг қатнашчилари ўз нутқида судда кўриб чиқилмаган далилларни келтиришга, суд эса, умуман, суд музокараси учун ёки унда иштирок этаётганларнинг сўзга чиқишини чеклашга ҳақли эмас. Бироқ раислик қилувчига кўрилаётган ишга алоқадор бўлмаган ҳолатларни гапираётган музокара қатнашчисини тўхтатиб қўйиш ҳуқуқи берилган. Суд музокарасининг моҳияти ва меъёрлари ЖПК моддаларида кўрсатилган масалалар доирасида аниқланади. Бироқ музокаранинг ҳар бир иштирокчиси ўзига юклатилган вазифани бажараркан, нафақат ишни тўғри ҳал қилиш учун муҳим бўлган масалаларни, балки унинг ҳуқуқи ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган масалаларни ҳам тилга олиши мумкин.

Раислик қилувчи : Сўз давлат айб ловчиси, ... даражали маслаҳатчи Каримов Рустам Номозовичга берилади. (Айбнома ўқиб эшиттирилади). Раислик қилувчи : Сўз ҳимоячи, шаҳар адвокатлар коллегиясининг аъзоси Рашидова Феруза Йўлдошевнага берилади. (ҳимоя нутқи ўқиб эшиттирилади). Таъкидлаш жоизки, ҳар бир томоннинг суддаги нутқи судга мурожаат қилиш билан бошланиши мумкин. Бироқ Жиноят-процессуал кодексида қатъий процессуал мурожаат мавжуд эмас, шунинг учун у ихтиёрий бўлиши мумкин. Суд музокараси амалиётида унинг «Муҳтарам суд, ҳурматли судьялар, жаноб судьялар, ҳурматли ўртоқлар, ўртоқ судьялар» каби анъанавий вариантлари мавжуд. Шунингдек, суддаги нутқни эълон қилаётганда тўғри талаффуз қилиш, урғуларни ўринли ишлатиш, грамматик ва бошқа нутқий нормаларга амал қилиш лозим. Раислик қилувчи : Давлат айб ловчисида, ҳимоячида эътирозлар борми? (Томонларнинг ҳар бири баён қилинган фикрларга эътироз билан чиқиш ҳуқуқига эга). Томонларнинг эътирози лўнда, қисқа ва иш юзасидан бўлиши лозим: қарши томонларнинг нутқига баҳо бериш, эътироз билдириш орқали қасд олиш, жанжал кўтариш, ахлоқ-одоб ва нутқ маданияти доирасидан четга чиқишга йўл қўйилмайди. Судланувчига сўнгги сўз бевосита суднинг ҳукм и ни тайёрлаш учун маслаҳат хонасига чиқиб кетишидан олдин, яъни суд музокараси тугагандан кейин берилади. Сўнгги сўз чоғида судланувчига саволлар берилмайди ва унинг сўзи бўлиб қўйилмайди. Агар судланувчи ишга алоқадор бўлмаган ҳолатларни гапирса, таҳқирловчи сўзларни ишлатса, раислик қилувчига уни тўхтатиб қўйиш ҳуқуқи берилган бўлса-да, судланувчининг сўнгги сўзининг давомийлиги муайян вақт билан чегараланмаган.

Судланувчига сўнгги сўз у суд музокарасида иштирок этсагина берилади. Судланувчи сўнгги сўздан воз кечиши мумкин ва бу суд мажлисининг баённомасида ўз аксини топмоғи лозим. Сўнгги сўз ҳимоя ҳуқуқида, жазо чораси масаласини бехато ҳал қилиш учун судланувчи шахсининг суд томонидан тўғри баҳоланишида муҳим аҳамиятга эга. Раислик қилувчи : Судланувчи, ўрнингиздан туринг. Сизга сўнгги сўз айтиш ҳуқуқи берилади. (Судланувчи сўнгги сўзни айтади). Суд судланувчининг сўнгги сўзини эшитиб бўлгач, дарҳол ҳукм чиқариш учун маслаҳатлашишга чиқиб кетади. Буни раислик қилувчи суд мажлиси залида ўтирганларга эълон қилади. Сўнгра суд мажлисининг котиби эълон қилади: Барчанинг ўрнидан туришини сўрайман. Суд ҳукм чиқариш учун махсус хонага чиқиб кетади. Котиб: Туринг, суд келяпти. Раислик қилувчи ҳукмни ўқиб эшиттиради. Уни барча тик туриб эшитади. Суд муҳокамаси сценарийсини тавсифлаш ва қанчалик процессуал бўлса, шунчалик нутқий тартибда расмийлаштирилган нутқий ифодаларни таҳлил қилиш суд муҳокамаси қатнашчиларининг нутқий хулқини тасаввур қилиш имконини беради. Бундай ифодаларни билиш келгусида юрист бўладиган талабаларда дастлабки касбий-нутқий кўникмаларнинг шаклланишига имкон беради, махсус фанларни яхши тушунишга ва махсус фанлар бўйича расмий тренингларда иштирок этишга тайёрлайди, шунингдек, касбий-нутқий маданиятни юксалтиришга ёрдам беради. Суд музокараси ва унинг ўзига хосликлари Суд тергови тамомланганидан сўнг суд тарафларнинг музокарасини эшитишга ўтади. Музокара давлат айбловчиси ва жамоат айбловчисининг нутқлари билан бошланади. Сўнгра жабрланувчи, фуқаровий даъвогар ёки

уларнинг вакиллари, ҳимоячи ва жамоат ҳимоячиси, судланувчи, фуқаровий жавобгар ёки унинг вакили сўзга чиқади. Давлат айбловчиси ва жамоат айбловчисининг, шунингдек ҳимоячи ва жамоат ҳимоячисининг сўзга чиқиш навбатини суд уларнинг таклифларини инобатга олган ҳолда белгилайди. Тарафлар ўзларининг нутқларида суд терговида кўриб чиқилмаган далилларни келтиришга ҳақли эмас. Текшириш учун судга янги далилларни тақдим этиш лозим бўлса, тарафлар суд терговини янгидан бошлаш тўғрисида илтимос қилишлари мумкин. Давлат айбловчиси суд терговининг якунларини инобатга олиб, ўз нутқида судланувчининг айблилиги ёки айбли эмаслиги тўғрисидаги хулосани асослаши лозим. Давлат айбловчиси судланувчи айбли деган хулосага келганда, унга нисбатан қўлланилиши лозим бўлган жазо тури ва меъёри ҳақида судга ўз фикрини баён қилади. Тарафлар нутқ сўзлаб бўлганларидан кейин, улардан ҳар бири бошқа тарафнинг нутқларида айтилган масалалар юзасидан эътирозлар ёки мулоҳазалар билан яна бир мартадан сўзга чиқишлари мумкин. Сўнгги эътироз билдириш ҳуқуқи ҳамиша ҳимоячи ва судланувчига берилади. Суд тарафларнинг музокарасини муайян муддат билан чеклаб қўйиши мумкин эмас, лекин раислик қилувчи музокарада иштирок этаётган шахсларнинг нутқларини, башарти улар кўрилаётган ишга дахли йўқ ҳолатларга тааллуқли бўлса, тўхтатиб қўйишга ҳақлидир (ЖПК, 449-модда). Айбловчи ва ҳимоячи деб аталмиш ўзаро қарама-қарши икки томон манфаатларининг очиқдан-очиқ тўқнашувига асосланган суд мунозараси ҳам умум музок ара турларидан биридир. Суд процесси одатда икки қарама-қарши томоннинг ўзаро очиқчасига тортишувидан иборат бўлиб, бунда прокурор ва жабрланувчи - бир тараф, судланувчи ва ҳимоячи - иккинчи тараф бўлиб туради. Бирининг нутқи жиноятни асослашга қаратилган бўлса, иккинчисиники эса судланувчини оқлашга қаратилган бўлади.

Шу тариқа судда тарафларнинг сўзга чиқишлари му зока ранинг оғзаки кўриниши, оғзаки шакли бўлиб, бунда судланувчи айбдорми, айбсизми деган муқобил саволга аниқлик киритиш зарурати асосий вазиятни белгиловчи етакчи мавзу бўлади. Шундай қилиб, бу ҳолат бутун далиллар билан исботлаш тизими асосида ана шу масаланинг ечимига қapaтилган бош омил бўлиб хизмат қилади. Шу туфайли судда тарафларнинг сўзга чиқишлари - суд му зока расининг далил-исботлари мажлис аҳлига тез етиб борадиган, ўткир, ифодали бўлишини, уларнинг ишончлилиги ва асослилигини ҳамда ўз нуқтaи назарларини ана шу далил-исботлар ёрдамида асослашларнинг қатъий тизимига буйсунишини тақозо қилувчи алоҳида туридир. Судда тарафларнинг сўзга чиқишлари жиноят ишини судда кўриб чиқиш босқичидаги мустақил қисмлардан биридир. Судда жиноят ишини муҳокама қилиш жиноят ишига тегишлилиги бўйича тайёрлов қисми, суд- тергов ишлари, судда тарафларнинг сўзга чиқиши, судланувчининг сўнгги сўзи ва чиқарилган ҳукм тўғрисида қapop қабул қилишдан иборат. Судда тарафларнинг сўзга чиқиши умумий тушунчасида айбловчи томон фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар ёки уларнинг вакилларининг, ҳимоячилар ва судланувчининг нутқлари тушунилади. Мазкур айблов юзасидан, одатда му зок араларда жабрланувчи ва унинг вакиллари ҳам иштирок этади. Ўз-ўзидан маълумки, суддаги тортишувларда қатнашувчи томонлар суд-тергов органлари тарафидан белгиланган доирада мунозарага киришадилар. Бунда муҳокамага қўйилган масалалар кўрилаётган жинoят ишига тааллуқли ҳолатлар ва фактлар таҳлили етарли даражада чуқур текширилганлик нуқтаи назаридан улар нутқида атрофлича, батафсил ёритиб берилади. Шунингдек, бу ўринда хулосаларни асослаш учун зарур бўлган далил-исботлар мажмуи ҳам мукаммал ўрганиб чиқилади. Суд му зок араси мавжуд фактик материалнинг пухтароқ ва чуқурроқ таҳлил қилиниши, далил-исботлар тизимининг ҳам қатъийроқ, ва жиддийроқ, асосланишини, шунингдек, мавжуд фактик материалдаги аҳамиятга молик ўринлар алоҳида таъкидлаб кўрсатилишини талаб қилади. Чунки томонларда

комил ишонч ҳосил бўлиши ва мунозара қатнашчиларининг суд ҳайъатини ва йиғилганларни ишонтира олиш маҳорати ана шу омилларга тўғридан- тўғри боғлиқдир. Му зок ара туфайли суд тортишувларида қатнашаётган иштирокчилар нутқининг таҳлилий жиҳатлари, нутқнинг маълумотларни тўлароқ очишдаги аҳамиятининг кучайиши, шунингдек, сўзлаётган шахснинг нуқтаи назари, мақсади кузатила боради. Шу боисдан ҳам судда тарафларнинг сўзга чиқиши - бу холисона ва иложи борича беғараз, ҳаққоний баҳс, мунозара бўлиб, бунда айбловчилар ва ҳимоячилардан иборат икки қарши томон судьяларнинг сабр-тоқатини суиистеъмол қилмаган ҳолда суд ахлоқий қоидалари доирасидан четга чиқмасдан ўз нуқтаи назарини асос, далил ва исботлар асосида ифодалаши лозим. Айбловчилар ва ҳимоячилар судда сўзлаган нутқларининг тарбиявий таъсири ва самарадорлиги кўп жиҳатдан қарши томонларнинг қай даражада тайёргарлик кўрганлиги ва уларнинг нотиқлик маҳоратига, сўзга чечанлигига боғлиқ. Бу ўринда айбловчининг ҳам, ҳимоячининг ҳам маънавий масъулияти ўта баланд бўлиши лозим. Чунки ҳаp иккала томон судни инсон тақдирини қай йўсинда ҳал қилиш лозимлигига ишонтиришга жон-жаҳди билан уринади. Ҳеч бир кимса фақат ўзининг фик-ригина тўғри, адолатли эканлигига ва унинг фикридан бўлак ўзгача тўғри ечим бўлиши мумкин эмаслигига даъво қилишга ҳақли эмас. Суд тортишувларида фактлар мумкин қaдap аниқ-равшан баён қилиниши шарт. Суд баҳсларида келтириладиган ҳар қандай далил-исботга унинг аҳамиятини ҳеч қaнaқa бўрттирмаган ёки ерга урмаган ҳолда бу далил- исботлар аслида қандай ўрин тутса, айнан шунга яраша муносабатда бўлиш зарур. Суд мажлисларида кўрилаётган жиноят ишининг барча-ҳолатлари, фактлари очиқдан-очиқ, ошкора муҳокама қилинади. Айбловчи ўз нуқтаи назарининг барча жиҳатларини мумкин қадар тўла-тўкис ёритиб бериши шарт. Адвокат бўлса, ўз ҳимоясидаги шахсни қонун доирасида ёқлаб ҳимоя қилишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. Шу аснода томонлар олиб бораётган

баҳс-мунозаранинг фақат ихтисос доирасидаги мазмунигина эмас, балки чуқур қарама-қаршиликларга асосланган зиддиятли, ахлоқий мазмуни ҳам ойдинлаша боради. Суд му зок араси шаклан бекаму-кўст одоб доирасида олиб борилиши, фақат кўрилаётган иш юзасидангина сўз юритилиши ва зинҳор баҳс иштирокчиларининг шахсиятига тегмаслик, шунингдек, бошқа турли хил қўпол сўзлардан фойдаланишга йўл қўйилмасликни талаб этади. Мунозара иштирокчилари бир бирларини камситмасликлари ва улар ўртасидаги баҳс ўзаро пичинг-кесатиқли ва заҳархандали олишувга айланиб кетмаслиги лозим. Суд тортишуви инсон тақдирини адолатли ҳал қилиш, муҳокама қилинаётган ҳар бир иш замирида аллақандай мавҳум бир суд ҳодисаси эмас, балки шу иш ортида тирик жон, муайян инсон турганлигини ҳар доим ёддан чиқармаслик зарур. Судланувчи - бу аввало, ўз инсоний қадр-қиммати ҳар қандай бошқа шахс каби ҳурмат қилиниши лозим бўлган одамдир. Шунинг учун ҳам суд- тергов ишлари жараёнида судланувчига нисбатан қўпол ва таҳқиромуз муносабатда бўлишга йўл қўйилмайди. Судда тарафларнинг сўзга чиқиши жанжалга, томонларнинг ўзаро гап талашишига айланиб кетмаслиги керак. Мухолиф томоннинг нутқини баҳолашга ортиқча берилмаслик лозим, чунки суднинг ҳукми учун томонларнинг нутқига муносабат эмас, балки қарши далил, асосли эътирозларнинг таҳлили муҳим аҳамият касб этади. Суд жараёни, судда тарафларнинг сўзга чиқиши ва судда томонларнинг мунозара олиб бориш маданияти судда раислик қилувчига боғлиқ бўлади. У суд жараёнига, унинг таъсир даражасига, мунозара иштирокчиларининг ўзини тутиш маданияти ва нутқ маданиятига таъсир қилади. Унинг зиммасига юкланган мажбуриятлар - ҳимоя ва айблов томонларининг далил ва мулоҳазаларига нисбатан эътироз ва танқидий фикрлар қонун доирасидаги маънавий-ахлоқий меъёрлардан чиқиб кетмаслигини назорат қилиш; гувоҳларга ва суд жараёнида иштирок этувчи бошқа шахсларга ёрдамчи (эслатувчи) саволлар берилишига йўл қўймаслик ва ҳоказолардан иборат.

Судья ҳамиша ўзининг процесс қатнашчилари ва залда йиғилган барчанинг диққат-эътиборида туришини англаб, ҳис қилиши ва табиийки, унинг барча фикр-мулоҳазалари, имо-ишоралари, юзидаги ифодаси атрофдагилар томонидан муттасил кузатиб борилишини назардан қочирмаслиги зарур. Шу ўринда судьянинг тинглаш қобилиятини алоҳида таъкидлаш жоиз. Унинг бу қобилияти сўзга чиқувчиларнинг нутқини оғир- вазминлик ва диққат билан тинглай олиш ҳамда тушунишни тақозо этади. Судьянинг эътиборсизлиги судда тарафларнинг сўзга чиқишида изчилликнинг йўқолишига олиб келади ва бу ҳолат процессуал, ахлоқий ҳамда маданий нутқ меъёрларининг бузилиши сифатида баҳоланади. Судья суд жараёнининг иштирокчиларига савол беришда шарқона ахлоқий меъёрлар, оғзаки нутқ қонун-қоидалари ва талабларига риоя қилиши керак. Савол кўрилаётган иш мавзу доирасидагина бўлиб, аниқ лўнда шаклда, яъни савол замирида ишнинг асл мазмунини очишга хизмат қиладиган омиллар бўлишини тақозо қилган ҳолда тузилиши зарур. Савол холис, аниқ ва равшан, мавзудан четга чиқмаган ҳолда берилиши ва унинг таркибида саволнинг жавоби акс этмаслиги лозим. Суд залида жавоб талаб қилмайдиган риторик саволларни беришдан эҳтиёт бўлиш лозим. Ва, ниҳоят, савол беришда жавоб берувчига тушунарли б ў лган тил воситалар и ва экстралингвистик омиллар дан фойдаланилади. Судья юксак нутқ маданиятига эга бўлиши, бинобарин, ўз ишонч- эътиқоди, мулоҳазалари ва муносабатларини баён қилишда ўзининг саволлари, асослари ва фикрларини ниҳоятда саводли ва тушунарли тарзда ифодалаши талаб этилади. Судья баъзан суд жараёнини жонлантириш мақсадида турли ҳазил- ҳузил гапларни қўллаши ҳам мумкин, бироқ бу ишни ўта эҳтиёткорлик билан, меъёрида қилиш мақсадга мувофиқдир. Судда жиноят иши муҳокама қилинаётган тилнинг софлиги ҳам муҳим аҳамият касб этади: яъни суд аъзолари ўз нутқларида жаргон сўзлардан ёки ҳaқopaт сўзлардан, айниқса, ўғрилар тилига хос арго сўзлардан фойдаланишига йўл қуйилмайди.

Шунингдек, судья савол бераётганда ўзининг сўзлаш оҳангини қатъий назорат қилиши шарт. Кўпинча судьянинг суд жараёни қатнашчиларига қаратилган саволлари ва мулоҳазаларининг оҳангида турли ҳиссиётларга берилиш сезилиб қолади ва бу ҳол ифодаланаётган фикрнинг мазмунига путур етказиши мумкин. Яъни судья нутқи оҳангидаги бундай ҳолатлар суд тортишувидаги мувозанатга таъсир кўрсатмаслиги лозим, яъни судья ўзининг у ёки бу томонга қарши фикрдалиги ёки, аксинча, мойиллигини сездирмаслиги керак бўлади. Давлат айбловчисининг мақоми унинг намунали хулқ ва алоҳида нутқ маданияти соҳиби бўлишини тақозо қилади. Агар судья ахлоқ меъёрлари, процессуал қонун-қоидалар талабига кўра иштирокчилар олдида ўз муносабатини кўрсатишга хақли бўлмаса, давлат айбловчиси - прокурор шу қонун-қоидалардан келиб чиққан ҳолда, ўз шахсий мулоҳазаларини яширмаслиги лозим. Чунки у ўз номи билан давлат айбловчиси дир. Аксарият ҳолларда прокурорлар айбланувчига бўш саволлар бериб, уларга панд-насиҳат қилишни одат қиладилар. Ваҳоланки, буларнинг бари ахлоқий ва маънавий меъёрларга зиддир. Прокурорнинг жиноят иши бўйича келтирган далил-исботларни қандай таҳлил қилиши, уларга қандай қонуний, ахлоқий-психологик баҳо беришига қараб, айбланувчига қўйилган айбни исботлай олиш-олмаслигига қараб, фуқаролик иши бўйича даъвони асослай олиш-олмаслигига қараб унинг хулқи, нутқ маданияти, касбий маҳорати баҳоланади. Айбловчи айбланувчини фош қилувчи ёки оқловчи ҳолатларни, унинг айбини оғирлаштирувчи ҳамда енгиллаштирувчи фактларни аниқлаши лозим. Суд терговининг холислик принципига кўра, прокурор томонидан далил-исботларни сунъий тарзда йиғиш, фактларни тарафкашлик билан баён қилиш, айбни инкор этувчи ҳолатларни эътиборсиз қолдириш ман этилади. Айбловчи судга мурожаат қилар экан, доим одоб-ахлоқ меъёрларига риоя қилиши керак. Агар эътироз билдиришни истаса, қонунда белгиланган регламент ва нутқ маданияти меъёрларига мувофиқ ҳолда иш кўриши лозим.

Агар суд жараёнида турли зиддиятлар юзага келса, прокурор асабийлашмасдан, жаҳл отига минмасдан, айбланувчи, жабрланувчи ёки гувоҳга дағдаға қилмасдан мурожаат этиши лозим. Шунингдек, савол беришда прокурор аниқлик, равшанлик принципларига амал қилиши, айбланувчига панд-насиҳат қилмаслиги шарт. Саволлар риторик бўлмаслиги, алоҳида фактларни ойдинлаштиришга қаратилган, мақсадли бўлиши лозим. Прокурорнинг ҳам, суднинг ҳам, адвокатнинг ҳам нутқи баланд овозда, аниқ равшан, жонли ва, иложи борича, лўнда ҳамда ифодали бўлиши лозим. Оҳангда ишонч, қатъиятлилик ва куч янграсин... Қўлнинг хатти-ҳаракати нутқни жонлантиради, бироқ бунда эҳтиёт бўлиш лозим... тез-тез қайтариладиган, кескин, ҳовлиқма ҳаракатлар одамнинг жиғига тегади. Энг зўр нутқлар соддалиги, аниқлиги ва маънолилиги билан ажралиб туради. Адвокатнинг вазифаси жиноятни эмас, шу жиноятни маълум шарт- шароитлар таъсирида содир этган шахсни ҳимоя қилишдан иборат. Адвокат фаолиятининг энг муҳим қоидаси қуйидаги тезисда баён қилинган: гумонланаётган шахс ҳали айбдор дегани эмас. Ушбу принципга кўра, суд ўз ҳукмини эълон қилмагунга қадар айбланувчи айбсиз ҳисобланиб, ҳимоячининг фаолияти эса жамият томонидан инсоний, адолатли деб баҳоланади. Адвокат фаолиятининг эътиборли томони шундаки, ҳимоячи судгача тергов жараёнига ҳам таъсир қилиб, ҳар қандай жиноят ишида ўз ҳимояси остидаги шахсни оқловчи исбот-далилларни топа олиши мумкин. Ҳимоячининг нутқи тингловчида ижобий таассурот қолдириши, бошқаларни ҳам жиноятнинг асл сабаблари устида бош қотиришга мажбур этиши лозим. Шундагина ҳимоячи ўзининг асосий вазифаларидан бирини адо этган бўлади. Хуллас, прокурор ва адвокатнинг нутқи процессуал қонун-қоидалар, ахлоқий меъёрларга жавоб бериши лозим. Шундай қилиб, асосли айблов ва ҳимоя нутқлари айбловчи, ҳимоячи ва бошқа суд қатнашчиларининг фаол иштирокида шахснинг касбий хулқ маданияти, шунингдек, холисона ва тўлиқ суд тергови доирасидагина ифодаланиши мумкин. Шунинг учун судда

тарафларнинг сўзга чиқиши ҳамда омма олдида нутқ сўзлайдиган айбловчи ва ҳимоячининг касбий талаффузи билан боғлиқ жиҳатларга ҳам тегишлича эътибор бериш керак бўлади. Суд нотиқлиги 3 . Юристнинг нутқ одоби Юридик диалог табиатан зиддиятли эканига қарамасдан, унинг самарадорлиги мунозара олиб боришда асослаш, мантиқийлик ва бошқа мантиқий мезонлар тизимига ҳам, кишини нг хушмуомалалиги, ўзини тута билиши ва ахлоқий меъёрларга риоя қилиш қобилиятига ҳам боғлиқдир. Юридик амалиётда одобсизлик қилиш ва ахлоқий меъёрларга амал қилмаслик кўпинча диалог олиб боришни бузади, унинг самарасиз якунланишига олиб келади. Суд мунозараларини олиб боришда хушмуомалалик, айниқса, муҳимдир, чунки суд диалогини олиб бораётган томонлардан бирининг одобсизлиги охир-оқибатда суднинг қарорига таъсир кўрсатиши ва сўзсиз равишда, у суд одобини бузган томон зарарига ҳал бўлиши мумкин. Ҳуқуқий маслаҳат жараёнида ҳуқуқий маслаҳатчининг касб одобини бузиши мижознинг ишончсизлигига сабаб бўлади ва бу ҳуқуқий масалани муҳокама қилишни қийинлаштиради. Омма олдидаги сиёсий мунозарада ёки хизмат юзасидан бўлаётган муҳокамада иштирок этаётган шахснинг одобсиз хулқи мунозарани йўққа чиқариши мумкин. Мунозара олиб бориш – бу зиддиятли диалог шароитида юзага келадиган хулқ меъёридир, чунки ҳар қандай одам ҳам қарашлар курашида ақлий ва ҳиссий юкни кўтаришга қодир эмас. Ҳуқуқий изланишлар амалиёти доирасида юридик диалог олиб бориш одоби қатъий белгилаб, баъзан эса процессуал жиҳатдан мустаҳкамлаб қўйилган. Айнан ана шу ахлоқ асосида юрист одоби, суд этикаси, иш юзасидан фикр алмашиш одоби, ва ниҳоят, ҳуқуқ этикаси вужудга келган. Касбий алоқа қилиш одоби, энг аввало, қатнашувчининг тингловчилар шахсиятига ҳурмат билан қарашини назарда тутади. Диалогни қўполлик, 3 Суд ноти қ лиги билан боғлиқ 7-бобнинг 5-7-§лари М.Г. Воинованинг “Культура речи юриста” китобидан ўзбек тилига эркин таржима қилинди. Баъзи ўринларда ўзгартиришлар киритилди.

ўринсиз ва таҳқиромуз сўзлар билан беҳуда жанжалга айлантирмаслик лозим. Хушмуомалалик, ўзини тута билиш ва майин оҳангда гапириш фақат ўз нуқтаи назарини ҳимоя қилишни кучайтиради. Ишонч ва ўзаро хуш- феъллик баҳснинг боришига яхши таъсир кўрсатади. Диалогда аудитория ёки суҳбатдошнинг ўзига хос руҳиятини инобатга олиб, иложи борича тушунарли ва мантиқан изчил даражада гапириш лозим. Диалог қатнашчиларига ҳурмат кўрсатиш, эшита олиш, суҳбатдошини ва ўзини ҳам тинглай билиш, унинг келтираётган исбот-далилларини таҳлил қила билишда кўринади. Руҳшунослар тинглай билишни самарали алоқа қилишнинг энг муҳим воситаси деб ҳисоблашишади. Тинглай билиш - алоқа қилиш жараёнида суҳбатдош билан ўзаро ҳамкорлик қилишга қулайлик туғдиради. Бу самара, айниқса, сўроқ олиб бориш чоғида, ҳуқуқий маслаҳат ёки хизмат юзасидан суҳбатлашилаётганда яққол кўзга ташланади. Диалог олиб бориш одоби ва унинг ахлоқий жиҳати диалогдаги икки муҳим ҳолатдан сақланишни назарда тутади. Биринчидан, суҳбатдошининг аниқ ёки исботланган далилларини ўжарлик билан қабул қилмаслик ахлоқий жиҳатдан номақбул ва аксар ҳолларда тактик жиҳатдан нотўғри ҳисобланади. Бундай тактика, ҳатто, судланувчи, гувоҳ ёки гумон қилинувчини сўроқ қилиш чоғидаги оператив-тактик масала нуқтаи назаридан ҳам мутлақо нотўғридир. Баъзан диалогда оппонент келтирган далилларни тан олиш ёки унинг асосли танқидини қабул қилиш жуда тўғри ва мақсадга мувофиқ бўлади. Бу баҳслашувчилар шахсиятига нисбатан ишонч ва ҳурматни орттиради, бундан ташқари, ҳимоячининг қабул қилган далиллаш меъзони ҳисобига ўзининг далиллаш меъзонини кенгайтиради. Иккинчидан, ҳимоячи келтирган далилларни осонлик билан қабул қилиш, муҳим ва мураккаб муаммоларни муҳокама қилиш чоғида муросасозлик қилишдир. Кўпинча оппонентнинг далиллари етарли даражада асосли ва қатъий туюлади. Ҳимоячининг далиллари нотўғри эканлиги аён

бўлганда эса, ўз сўзини қайтиб олишга интилиш одобсизлик бўлиб кўриниши мумкин. Этикада ҳам, мунозара тактикасида ҳам нутқ маданияти муҳим аҳамиятга эга. Чунки диалогда нафақат сўзларнинг мазмуни, балки ифода усулининг ҳам ўз ўрни бор. Ўринли танланган оҳанг, тўғри қўйилган урғу, шаблонларнинг йўқлиги, ғайриоддий нутқ ҳаракати, нутқ даражаси ва суҳбатдош тажрибасини ҳисобга олиш – буларнинг бари муҳокама жараёнида иштирок этувчиларнинг руҳияти билан боғлиқ бўлиб, диалог жараёнидаги ортиқча ҳиссиётга берилишнинг олдини олишга имкон беради. Бунда диалогда қатнашувчиларнинг темпераменти ва характерига боғлиқ равишда, ахборот алмашинув тезлиги алоҳида аҳамиятга эга. Масалан, у тез фикрловчи ва тез гапирувчи шахсларда лоқайдликни юзага келтиради, айни пайтда, оппонент фикри ва нутқининг ортиқча тезлиги эса секин-аста одамнинг ғашини келтира бошлайди. Тилнинг лексик имкониятларидан, унинг образлилиги ва ифодалилигидан усталик билан ва бехато фойдаланиш фикрни ифода қилиш ва уни етказишнинг асосий гаровидир. Мазмунга эътибор бермаслик ёки тил воситаларини қўллашдаги қашшоқлик нафақат сўзловчининг обрўига, балки унинг эгаллаб турган мавқеига ҳам таъсир қилиши мумкин. Юридик диалог олиб боришда ва нутқ жараёнида тил воситаларидан оқилона фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга. Баҳсда кўпинча кўзда тутилган ва кўзда тутилмаган таҳқирлашлар бўлиши мумкин. Агар баҳс ҳақиқатни аниқлаш мақсадида эмас, балки фақат ғалаба қозониш учун олиб борилаётган бўлса, унда қўпол сўзларни қўллаш деярли нормага айланади. Бунга одоб юзасидан ҳам, тактик-стратегик нуқтаи назардан ҳам йўл қўйиб бўлмайди, чунки у баҳслашувчиларни муҳокама қилинаётган муаммодан чалғитади ва баҳсни бошқа томонга буриб юборади. Бундай хатти-ҳаракатларга парламент баҳсларида ёки сиёсий мунозараларда қайсидир даражада йўл қўйиш эҳтимол ўзини оқлар, бироқ тергов ёки оператив ҳаракатлар олиб бо- рилаётганда ёки ҳуқуқий маслаҳат фаолиятида бунга асло йўл қўйиб

бўлмайди. Таъкидланган нутқий муомаланинг одоб доирасида бўлиши суд текшируви ёки ҳар қандай юридик мунозарани олиб бориш одобининг асосий белгиси бўлиши лозим. У ёки бу касбий-нутқий ҳолат юзасидан келиб чиқадиган ҳар қандай юридик диалог сўзсиз равишда ахлоқ нормаларига ва муайян ахлоқ принципларига эга. Масалан, тактик-оператив усули ва ўзининг ахлоқий асослари билан жиддий низо к ў ринишидаги диалог (гумон қилинувчининг айбига иқрор бўлиши)дан кучсиз зиддият (тергов қилинаётган ишни гувоҳнинг эсига солиш) фарқланади. Адвокатнинг одоби элчининг одобига ўхшайди. Бироқ барча ўзига хосликлари ва фарқларига қарамасдан, юридик диалогда сўзловчининг нуқтаи назари энг аввало, шахс нуқтаи назари эмас, балки давлат ҳокимияти вакилининг нуқтаи назари эканлигини унутмаслик лозим. Тергов жараён ида сўроқ қилишнинг нутқий стратегияси ва тактикаси Дастлабки тергов жараёнидаги сўроқ қилиш юридик диалог турларидан бири ҳисобланади. Терговчи гувоҳ, жабрланувчилар ёки терговдагиларнинг кўрсатмаларини қайд этаркан, қандай эшитган бўлса, айнан шу кўринишда ёзиб ололмайди, чунки реал одам ҳеч қачон «ёзганидек» гапирмайди. Терговчи сўроқ қилинувчининг кўрсатмаларини ҳар доим ҳам сўзма сўз ёзиб олишга муваффақ бўла олмайди. Унга қуйидаги омиллар тўсқинлик қилиши мумкин: 1) нутқ талаб даражасида бўлмайди , яъни терговчининг изчиллик билан баён қилиш йўлига солиб қўйишга уринишига қарамай, гувоҳ, жабрланувчи одатда адашиб кетади, мавзудан четга чиқиб кетади, ортиқча гапларни гапиради; 2) сўроқ қилинувчи адабий тилни ўзлаштирмаган бўлади. Таъкидлаш жоизки, одам қанчалик ҳаяжонланса, шунчалик унинг нутқи ҳиссий бўёқларга бой бўлади, у шунчалик кўп гапиради. Сўроқ қилишнинг шарт-

шароити ва ҳолати одамни ҳаяжонга солади, шунинг учун ҳам нутқ адабий тилдан йироқ, ҳатто, нутқи равон ва бой нутқий тажрибага эга одамнинг нутқи ҳам нотўғри бўлади; 3) оҳанг ва маъно урғусининг сезиларли даражада кўтарилиши баъзан маънони ўзгартиради. Агар гувоҳ: Ахмедов соат 9 (яъни айнан 9)да кетди деса, бу гапнинг мазмуни бошқа; агар у : Ахмедов тўққизда кетди (Ахмедов, бошқа биров эмас) деса мутлақо бошқа маъно ифодалайди; 4) гувоҳ, жабрланувчилар ёки тергов қилинаётганларнинг нутқида паралингвистик ёки тил билан ифода этилмайдиган ҳолатлар (имо-ишора ва мимика) мавжуд бўлади. Баъзан нутқ жараёнида мимика ва турли имо- ишоралар нутқнинг ўрнида келади. Масалан, одам ўзига берилган саволга жавоб бериш ўрнига ноилож қўлини силкитади, бу эса ҳар хил талқин қилинади. Шунинг учун ҳам терговчи ўз нутқ и ни талаб даражасида такомиллаштириб бориши ва кўрсатма мазмунига мос ёза олиш маҳоратини эгаллаши лозим. Биринчидан, гувоҳлар, жабрлан увчи лар ва умуман сўроқ қи- линаётганлар нутқини иложи борича ҳиссиётга берилмайдиган қилиш учун энг қулай шароитни яратиш мақсадга мувофиқдир. Сўроқ қилинувчининг нутқи қанчалик ҳиссиётдан холи бўлса, терговчида уни тўғри тушуниб олиш имконияти бўлади ва унинг мазмунини умумэътироф этилган баённома «тили»га кўчиришда хатога йўл қўйилмайди. Иккинчидан, сўроқ қилинаётганлар нутқида оҳанг урғуси мавжуд бўлса, мазмунини тўғри тушуниб олиш учун ундан қайта сўраш ва унинг мазмунини сўзма-сўз ифодалаб беришига эришиш лозим. Терговчи сўроқ қилинаётган шахснинг нутқини мутлақ тўғри қабул қилдим деб ўйлаши мумкин эмас. Кўпинча имо-ишоралар иккиёқлама ёки кўп маъноли бўлиши мумкин. Масалан, бир одам ҳақида: Ахир у ... деб столга бармоғи билан урилса, бу ё аҳмоқ, ё чақимчи дегани бўлади. Агарда бир одам ҳақида: У мана бундай! деб қўл юқорига кўтарилса, у одам баланд бўйли

деган маънони ҳам, унинг хизмат мавқеи жуда баланд деган маънони ҳам англатади. Бундан ташқари, миллий менталитет ва миллий ўзига хосликни ҳисобга олиш ва ўз саволини шундай қўйиш керакки, миллий ўзига хосликни тўғри талқин қилиш имкони бўлсин. Кўрсатманинг ишончлилиги билан боғлиқ бошқа бир муаммо – бу сўроқ қилинаётганлар жавобининг терговчи саволининг хусусиятига боғлиқлигидир. Сўроқ қилинаётган шахснинг маълумоти, касби, ижтимоий келиб чиқиши, нутқий тажрибаси ва бошқа омилларга боғлиқ равишда нутқий кўникмалари паст бўлса, терговчининг саволида қўлланилган сўзлар ва конструкцияларни ўз жавобида қайтаришга мойиллик кучли бўлади. Бундай ҳолат терговчининг сўроғидаги мазмундан анча узоқлашиб кетган шахслар нутқида кўпроқ кўзга ташланади. Шунинг учун ҳам терговчи билан сўроқ қилинувчи ўртасидаги саволлар тушунарсиз бўлса терговчи ўз сўзини сўроқ қилинаётган одамга қайта эслатиши мумкин. Шунингдек, сўроқ қилинаётган шахснинг нутқи терговчининг нутқини айнан такрорламасдан, терговчи берган йўналиш бўйича ўзининг фикрлаши асосида қатъийлик билан давом эттирилса, ортиқча норозиликларни келтириб чиқармайди. Агар сўроқ қилинаётган шахс онгли равишда ниманидир яшираётган бўлса, унинг нутқида қатъийлик акс этиши мумкин. Терговчининг саволларига у бир қолипда «билмайман» деб жавоб бераётган одам Сиз ўзингиз кечқурун соат тўққизлар атрофида нима қилдингиз? деган саволга ҳам худди шундай «билмайман» деб жавоб бериши мумкин. Олинаётган ахборотнинг объектив бўлиши учун муҳим жиҳатлардан бири саволнинг аниқ шаклда берилишидир. Нутқнинг ташқи тавсифи уни тўғри тушунишда кўринади. Тингловчининг тушуниш даражаси гапдаги сўзлар тартиби, у ёки бу сўзга нутқда мантиқий урғу берилиши, гапнинг мураккаб, яъни унинг грамматик жиҳатдан мураккаблиги ва бошқа кўплаб омилларга, шак-шубҳасиз, сўроқ қилинаётганнинг шахси, унинг ақлий даражасига боғлиқдир.

«Жавоби ўзида бўлган», яъни жавобни эсга солиб турувчи саволлар, масалан, Сиз ... бўлмаганмисиз, Сиз ... кўрмаганмисиз... каби салбий конструкциядаги саволлар, айниқса қийинчилик туғдиради. Психологиядан маълумки, терговчи нутқидаги номақбул конструкция кўпинча тингловчида салбий муносабат уйғотади. ...сиз эмасми саволига кўпинча Йўқ, мен эмас деган жавоб берилади, чунки бу ҳолат салбий жавоб беришга ундайди. «Жавоби ўзида бўлган» саволлар «инонтирувчи» ахборотнинг муайян хусусиятига эга. Ёрдамчи саволларнинг уч тури фарқланади: 1. Маъноси аниқ ва тез тушуниладиган саволлар ( Унинг портфели бормиди? Ёки Сиз унда портфел борлигини кўрдингизми? Ёки Унинг портфели йўқмиди?). 2. Яширин тарздаги саволлар (Унинг портфели қандай тусда эди? ) . 3. Cўроқ қилинаётган одамга гумон қилинаётган ёки жиноят содир этган шахсга хос бўлган, аммо баъзи деталларигина назарда тутилган саволлар ( Рулга ўтирган одам қандай кўринишда эди, унинг портфели бормиди?). Нутқда оқ-қора, кекса-ёш, чиройли-хунук каби баҳоловчи сифатларни қўллаш мақсадга мувофиқ эмас. Улар тингловчида тескари таассурот уйғотиши мумкин, натижада унинг кўрсатмаси ўз ишончлилигини йўқотади. Агар кимнидир: «Бу одам кексами» деб сўралса, аниқ жавоб « Йўқ, ёш». – «Оқ костюмдами?» – «Йўқ, қора» шаклида бўлади. Аслида эса бу одам қирқ ёшларда (ёш ҳам эмас, қари ҳам) ва қорамтир кўк костюмда бўлиши мумкин. Шунингдек, баҳоловчи тушунчалар ифодаланган гувоҳлик кўрсатмаларининг тили ҳақида ҳам алоҳида тўхталиш жоиз. Масалан, «кекса» тушунчаси турли ёшдаги одамлар учун турличадир. «Баланд бўйли» тушунчаси унчалик баланд бўлмаган одам учун бошқача, новча одам учун бутунлай бошқача. Умуман олганда, кўрсатма камида икки марта, бироқ турли нутқий кўринишларда, яъни нарса-буюм, воқеа-ҳодисаларни билдирувчи аниқловчилар билан ифодалансагина объектив жиҳатдан ишончли саналиши мумкин. Баъзан қўшимча изоҳлар ҳам хатоликнинг

олдини олади. Шунинг учун кўрсатмани қайтариш, янада аниқроқ қилиб такрорлаш жуда ҳам муҳимдир. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, терговчи шундай шаклда саволни бериши ва шундай тил воситаларини танлаши керакки, у сўралаётган одамга тушунарли ва етиб борадиган бўлсин. Бунинг учун терговчи ўз суҳбатдошининг нутқий тажриба даражасини инобатга олиши ва ўзи ҳам юридик диалогнинг нутқий стратегияси ва психологияси кўникмаларини тўлиқ эгаллаган бўлиши лозим. Юридик процессуал ҳужжатларнинг ўзига хос жиҳатлари Муайян ҳаётий ҳолатлар (фуқаролик, жиноят ва хўжалик ишлари)да қўлланиладиган ҳуқуқий нормалар доирасидаги индивидуал актлар процессуал актлар (ҳужжатлар) дейилади. Процессуал ҳужжатлар - юридик матнларнинг кенг тарқалган турларидан биридир. Жиноят иши бўйича 50 га яқин турдаги қарорлар ва 40 га яқин турли баённомалар тузилиши фиркимизни тасдиқлайди . Процессуал ҳужжатлар турининг бу қадар кўплиги ижтимоий ҳаётнинг турли жабҳаларида кўплаб жиноят турлари ва ҳаётий низоларнинг юзага келиши билан белгиланади. Процессуал ҳужжатлар содир бўлган реал воқеаларни акс эттиради ва уларнинг ҳуқуқий баҳосини асослайди. Фуқаролик ва жиноят ишларининг тартиби муайян қонунлар билан белгиланган. Шунингдек, ЖПК ва ФПКда қайси ҳужжатлар расмийлаштирилиши аниқ белгилаб қўйилган. Жиноят-процессуал қонун ҳужжатларининг вазифалари жиноятларни тез ва тўла очишдан, жиноят содир этган ҳар бир шахсга адолатли жазо берилиши ҳамда айби бўлмаган ҳеч бир шахс жавобгарликка тортилмаслиги ва ҳукм қилинмаслиги учун айбдорларни фош этишдан ҳамда қонуннинг тўғри татбиқ этилишини таъминлашдан иборатдир. Жиноят ишларини юритишнинг жиноят-процессуал қонунларда белгиланган тартиби қонунийликни мустаҳкамлашга, жиноятларнинг олдини

олишга, шахс, давлат ва жамият манфаатларини ҳимоя этишга ёрдам қилмоғи лозим(ЖПК, 2-модда). Ҳар бир фуқаролик ёки жиноят иши бир неча босқичдан иборат бўлади. Иш фуқаролик ёки жиноят аломатлари бўлган ҳар қандай ҳодиса бўйича қўзғатилади. Иш қўзғатиш тўғрисидаги қарор чиқарилгандан кейин қонунда кўзда тутилган процессуал тартибда ишнинг фактик ҳолатларини ҳар томонлама ўрганиш бошланади. Бу босқичнинг мақсади - айбланувчини судга топшириш учун асоснинг мавжудлиги (ёки мавжуд эмаслиги) тўғрисидаги қарорни қабул қилишга асос бўладиган далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолашдан иборат. Дастлабки терговда процессуал ҳужжатлар - турли кўринишдаги баённомаларда олиб борилиши ва натижалари акс этадиган сўроқ, тинтув, олиб қўйиш, юзлаштириш, экспертиза ва тергов нинг бошқа ҳаракатлари амалга оширилади. Қарор матнида қарорга тегишли бўлган юридик ҳолатлар ўз аксини топади ва унинг таркиби 3 қисмдан иборат бўлади. Қарорнинг кириш қисмида - унга асос бўладиган маълумотлар: ҳужжат ким томонидан, қачон ва қандай сабабга кўра тузилгани акс этади. Сўнгра тасвирий (баён қилиш) қисми келиб, унда жабрланувчи ёки гувоҳлар сўзи асосида ёхуд воқеа содир бўлган жойни кўздан кечириш асосида терговчи баён қилган бирор муҳим фактнинг ҳуқуқий мақсади (хусусан, содир этилган қилмишнинг ҳолати) ифодаланади. Қарор қисмида бажарилган муайян масала ҳал қилиниши лозим бўлган фармойиш акс этади. Баённомада алоҳида тергов ёки бошқа процессуал ҳаракатлар, кўздан кечириш, сўроқлар, тинтувлар ва бошқаларнинг олиб борилиши ҳамда натижалари қайд қилинади. Баённомада мантиқан икки қисм фарқланади: баён қилинаётган хатти-ҳаракат қаерда, қачон ва кимнинг иштирокида бўлган, шунингдек, бу хатти-ҳаракатларнинг ҳамда унинг натижаларининг хронологик тартибдаги баёни. Тергов ҳаракатларининг баённомасида бўлиб

ўтган воқеалар манзарасини осон ва қайта тиклаш мумкин бўлган ҳолатлар ҳамда аниқланган предметларнинг аниқ ва батафсил тавсифи ёритилади. Дастлабки тергов босқичидаги ҳужжатлар орасида тергов олиб борилаётган жойда қандайдир сабабларга кўра, айрим оператив - тергов ҳаракатларини ўтказиш мумкин бўлмаган ҳолатларда, бошқа тергов органларига ёзма фармойиш тариқасида бериладиган топшириқ муҳим ўринни эгаллайди. Топшириқда ишнинг моҳияти қисқача баён қилингандан кейин бошқа жойда ўтказилиши лозим бўлган процессуал ҳаракатлар ва алоҳида топшириқни бажариш жараёнида аниқланиши зарур бўлган масалалар кўрсатиб ўтилади. Ишнинг ҳолати тўлиқ ва ҳар томонлама аниқлангандан кейин дастлабки тергов тугалланади ва унинг материаллари айблов хулосасида умумлаштирилади. Айблов хулосаси – дастлабки терговнинг якуни, қўйилган айбловнинг асоси ҳисобланган далилларнинг тизимли баёнидир. Айбланувчини судга топшириш жараёни ва суд муҳокамаси босқичида ҳам уларга хос бўлган процессуал ҳужатлар тузилади. Булар – баённомалар, ажримлар, ҳукмлардир. Суднинг ҳукми жиноят иши моҳиятига кўра ҳал қилинадиган якуний ҳужжатдир. У ишнинг аниқ ҳолатларига оид энг батафсил маълумотлар, қатъий асосланган хулосалардан иборат бўлади. Жиноят-процессуал қонунчилигида ҳукм 3 таркибий қисмдан иборат бўлади: ҳукмнинг кириш қисми да ташкилий жараён ўз аксини топади. Баён қилиш қисмида ишнинг моҳиятига алоқадор бўлган ҳақиқий маълумотлар батафсил баён қилинади, унинг қарор қисмида кўрсатилган у ёки бу жиноят бўйича ЖК моддасига асосланиб чиқариладиган суднинг у ёки бу қарорига асос бўладиган далиллар келтирилади. Ҳукмнинг қарор қисми асосан ҳукм, яъни оқлаш ёки жазолаш тўғрисидаги чиқарилган қарордан иборат бўлади. Ҳар бир процессуал ҳужжат нафақат ҳуқуқий жиҳатдан, балки лингвистик жиҳатдан ҳам хатосиз ва саводли тузилган бўлиши лозим. Ҳуқуқ ва тил маданияти меъёрларига мувофиқ даражада тузилган матнлар ҳуқуқ ва

тергов органларининг ҳам, одил судлов органларининг ҳам мавқеини орттиради, юридик иш юзасидан қабул қилинган қарор моҳиятини тушунарли қилади. Шундай қилиб, процессуал ҳужжатлар услубий жиҳатдан қуйидаги мезонларга жавоб бериши шарт: 1. Ҳужжатнинг намунавий мазмуни (баён қилиш, қарор, ҳаракатларнинг олиб борилиши ва унинг натижаларининг баёни, бирор-бир маълумотнинг етказилиши). Қарор қабул қилинган ҳужжатлар (қарор, ажрим, айблов хулосаси, ҳукм, суд қарори) ва баённома сирасидаги ҳужжатлар (турли кўринишдаги баённомалар: гумон қилинувчининг, айбланувчининг, жабрланувчининг, гувоҳнинг кўрсатмалари, кўздан кечиришнинг, тинтувнинг, олиб қўйишнинг, экспертизанинг ва бошқа ҳаракатларнинг баённомалари) ва бошқа ҳужжатлар ўртасидаги мантиқий чегара . 2. Ҳужжатнинг тузилиш жиҳатидан қисмлари (қонунда назарда тутилган ёки мантиқан ажратилган қисмлари, шунингдек, муҳим ҳуқуқий жиҳатдан бир қолипдаги маъновий бўлаклари) ўртасида қатъий боғланишнинг бўлиши. 3. Ҳужжатдаги маълумотларнинг (воқеа-ҳодисаларга оид маълумот - бўлиб ўтган ҳодисаларнинг, иш ҳолатининг ҳақиқий қайд қилиниши; қайд қилувчи маълумотлар – ҳодисалар ёки предметлар номларининг рўйхати, муайян фактларнинг қайд қилиниши; фармойиш берувчи маълумотлар – бирор-бир хатти-ҳаракатни бажаришга кўрсатма бериш) мантиқий изчил бўлиши. 4. Маълумотларни етказишнинг усуллари - матннинг тўла қонли ҳуқуқий мазмуни тил воситалари орқали аниқ ифодаланган (сўзлар тартибига қатъий амал қилиши; у ёки бу грамматик аҳамиятга молик урғулар, бир қолипга солинган турли гап бўлакларининг қўлланилиши ва ҳ.к.) бўлиши. Маълумотларнинг намунавий мазмуни ва турлари – процессуал ҳужжатларнинг тилга оид бўлмаган асосларидир. Унинг тузилиши жиҳатдан бўлакларга ажратилишини тилга оид бўлмаган мезонлар билан ҳам, қонунга

ҳавола қилиш, анкета маълумотлари ёки айбловни ифода қилишни ҳисобга олган ҳолда ҳам бериш мумкин. Маълумотларни етказиш усулларига процессуал ҳужжатларнинг тил хусусиятлари киради. Бу мезонларнинг барчасини ҳисобга олган ҳолда, процессуал ҳужжатларнинг услубий моделини – муайян тил материалидан матн тузиш чизмасини яратиш мумкин. Ҳар бир услубий моделда фойдаланилган у ёки бу тил воситалари экстралингвистик омиллар билан, биринчи навбатда, намунавий мазмун билан белгилаб қўйилади. Процессуал ҳужжатларга – қарорлар, ажримлар, айблов хулосалари, ҳукмлар, суд қарорлари киради. Уларнинг намунавий мазмуни– бирор-бир масаланинг қонуний, асосли равишда ҳал қилинишидан иборат. Масалан: тергов органларининг қарорларида тергов ҳаракатлари учун зарур бўлган айбланувчининг ва жабрланувчининг иқрор бўлиши тўғрисидаги процессуал ҳолат (экспертиза тайинлаш тўғрисидаги қарор ва бошқа амалга оширилиши мумкин бўлган ҳ аракатлар.); жиноят ишининг ҳаракатланиши тўғрисидаги қарор (ишни ҳаракатдан тўхтатиш тўғрисидаги қарор) чиқарилиши мумкин. Айблов хулосаларида терговчининг айбловни ифода қилиш ва ишни судга топшириш тўғрисидаги қатъий қарорига асосланилади. Ҳукм судланувчининг айбдорлигини ва унга тайинланган жазо чорасини (ёки судланувчининг айбсиз эканлигининг ҳуқуқий оқибатини) белгиловчи қарордан иборат бўлади. Фуқаролик ишлари бўйича суд қарорларида бирор- бир юридик фактнинг мавжудлиги (ёки мавжуд эмаслиги) тасдиқланади. Қарор-ҳужжатларнинг тузилиши қонунда белгилаб қўйилган ва улар 3 қисмдан иборат бўлади. Қарор ҳужжатларининг кириш қисмида одатда битта гапда аниқловчи ва ҳолларнинг турли кўринишлари иштирок этади. Асосий урғу қарор матнидаги ўрин ва пайт ҳолларига тушади. Қонун у ёки бу процессуал ҳаракатларнинг муддатини қатъий чеклаб қўйган. Масалан, жиноят ишини қўзғатиш тўғрисидаги қарор, қоида тариқасида, содир этилган ёки тайёрланаётган жиноят ҳақида лавозимдаги

шахсдан маълумот олинган кундан бошлаб, 3 кундан кечиктирмасдан чиқарилиши лозим. Тергов (ёки суриштирув) жиноят содир этилган жойда олиб борилади. Шунинг учун ҳам кириш қисмидаги ўрин ва пайт ҳоли оддий матндагига қарагандагидан ҳам кўпроқ маъно юкига эга ва уларнинг ажратиб кўрсатилиши мақсадга мувофиқдир; тарз ҳоллари ҳар доим вергул билан ажратиб кўрсатилади. Вергул билан ажратилган аниқловчилар одатда ёйиқ ҳолда қўлланилади: ... моддада кўзда тутилган жиноят аломатлари бўйича қўзғатилган иш материали. Сўнгра ҳуқуқий нормага ҳавола қилинади (модданинг рақами кўрсатилади). Бунда ҳавола маълумотнинг мустақил таркибий қисми ҳисобланмайди, балки «жиноят» тушунчасини аниқлаштириш учун хизмат қилади. Айрим қарор-ҳужжатлари (масалан, қамоқ тариқасидаги эҳтиёт чорасини қўллаш тўғрисидаги қарор)да кириш қисми прокурорнинг грифи сифатида розиман, санкция бераман маъносидаги ажратиб кўрсатилган биринчи шахс бирликдаги ҳозирги замон феъллари билан ифодаланади. Қарор-ҳужжатларнинг баён қисми ҳажми бир гапдан бир неча гапгача бўлиши мумкин. Баён қисмининг ҳажми қарор қайси босқичда чиқарилганига, яъни ишнинг ҳақиқий ҳолатини қанчалик тўлиқ акс эттириш заруратига боғлиқ бўлади. Баён қисмининг энг катта ҳажми якуний қарорларда учрайди. Баён қисмидаги ҳуқуқ нормаларига ҳавола (ЖПК да назарда тутилган бирор-бир ҳуқуқий нормани) қўллаб равишдоши билан ифодаланади ва вергул билан ажратиб кўрсатилади ҳамда кириш қисмидагига нисбатан катта ахборот мустақиллигига эга, чунки қўллаб ҳаволаси агар яна қандайдир қўшимча маълумот бўлса ва улар «ва» боғловчиси билан битта гапга бирлаштирилган бўлса, унда эътиборга олиб иборасини қўллаш мумкин. Қарор-ҳужжатларнинг қарор қабул қилиш қисми сарлавҳа кўринишида тузилади ва улар икки нуқтадан кейин бош ҳарфлар билан ҳамда бир- биридан нуқталар ёрдамида ажратиб ёзилиши лозим.

Грамматик сарлавҳалар инфинитив (феълнинг ноаниқ кўринишидаги гаплар) гапларни янада таъкидлаб кўрсатувчи ибора урғуси гапнинг охирги қисмига тушадиган инфинитив гаплардан ташкил топади. Бетараф баён қилиш оҳанги фармойиш бериш, амр қилиш оҳанги билан алмашади ва инфинитив гаплар ўз фикрини ифодалашнинг асосий бўғини сифатида ажратилади. Қарор-ҳужжатларнинг тузилиш қисмлари мантиқий жиҳатдан боғланган бўлиши зарур ( аниқладим, қарор қиламан, айбдор ва улардан келиб чиқадиган сўзларнинг бири-бирига боғланиши). Қарор-ҳужжатларнинг услубий модели маълумотларнинг ҳар учала турини ўзида жамлайди. Қайд қилувчи маълумотлар кириш қисмида баён қилинади ва ҳозирги замон феъли шаклида ифодаланади. Воқеа-ҳодисаларга оид маълумотлар баён қисмида ифодаланади. Қайд қилувчи маълумотлар билан воқеа-ҳодисаларга оид маълумотларнинг навбатма-навбат келиши мазкур иш юзасидан тўпланган барча далилларни бир тизимга солиш имконини беради. Матнга далиллар манбаини кўрсатувчи ( эксперт хулосасига асосан, тафтиш хулосаларига мувофиқ шаклидаги кириш бирикмалар ) ёки муайян ҳолатни аниқлаштирувчи ( яъни, чунончи каби боғловчилар билан келган) синтактик бирикмалар киритилади. Воқеаларга оид маълумотлар учун ўтган замон феъли хосдир. Хронологик изчиллик тамойилига асосан батафсил акс эттирилган воқеаларга оид маълумотлар ҳозирги замон учун ҳам, келаси замон учун ҳам бир хил аҳамиятга эга бўлган ўтган воқеаларнинг натижаларидан иборат бўлади. Бу турдаги маълумотлардан кўзланган асосий мақсад коммуникативликдан иборат: ишнинг ҳақиқий ҳолатини шундай баён қилиш керакки, мантиқан муайян хулоса чиқариш имконини берсин. Фармойиш берувчи маълумотлар қарор-ҳужжатларнинг қарор қисмида ўз аксини топади.

У келаси замонда қўлланилади, чунки у ҳужжатда баён қилинган воқеанинг натижалари белгиланади. Айблов хулосаси асословчи баён қисми ва қарор қисмидан иборат бўлади. Айблов хулосасининг асословчи баён қисмида ишнинг моҳияти – дастлабки тергов жараёнида аниқланган айбланувчи содир этган жиноятнинг жойи, вақти, усуллари, асосланган оқибатлари ва бошқа муҳим ҳолатлари, жабрланувчи ҳақидаги маълумотлар, айбланувчининг айбини ва жиноятнинг мавжудлигини тасдиқловчи далиллар, айбланувчининг айбини енгиллаштирувчи ва оғирлаштирувчи ҳолатлар, айбланувчининг ўз ҳимояси учун келтирган важлари ва бу важларни текшириш натижалари баён қилинади. Айблов хулосасида унда баён қилинган ҳолатлар ўз тасдиғини топган ишнинг бетларига ҳавола қилиниши лозим. Айблов хулосасининг қарор қисмида айбланувчининг шахси ҳақидаги маълумотлар келтирилади ва мазкур жиноят назарда тутилган ЖК моддалари кўрсатилиб, унга қўйилган айблов баён қилинади. Айблов хулосаси тузилган жойи ва вақти кўрсатилган ҳолда терговчи томонидан имзоланади. Айблов хулосасида ахборотнинг уч кўринишидан фойдаланилади. Асословчи баён қисмида қайд қилувчи маълумотларнинг унсурлари воқеалар билан бирга келади. Масалан, иш материалларидан кўринадики..., гувоҳларнинг кўрсатмаларидан келиб чиқадики ва ҳ.к. Воқеаларга оид маълумотлар асосан ўтган замон феъллари шаклида берилади ва гапнинг ажратилган бўлаклари ҳисобига аниқлаштирилади. Айблов хулосасининг қарор қисми қайд қилувчи ва фармойиш берувчи маълумотлардан иборат. Баённома-ҳужжатлар мазмунан қуйидаги турларга бўлинади: далилнинг муайян манбаси: айбланувчи, гумон қилинувчи, жабрланувчи, гувоҳлар кўрсатмаларининг қатъий юридик ифодаси;

кўздан кечириш, тинтув, олиб қўйиш, экспертиза каби тергов ҳаракатларини олиб бориш пайтида аниқланган фактлар тасдиқланадиган мустақил далиллар манбаи; ЖПК нинг қайд қилинган талаблари: тергов жараёнида бажариладиган ҳаракатлар (айбланувчини экспертиза тайинланиши тўғрисидаги қарор билан таништириш ва ҳ. к.). Баённомалар қонунда белгиланган коммуникатив қисмларга эга эмас. Ҳаракатлар амалга ошириладиган шароитлар, ҳаракатларнинг ўзлари ва уларнинг натижалари баён қилинган қисмлари мантиқан ажратилади. Процесс қатнашчилари ҳақидаги маълумотлар ва томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини изоҳловчи ёки тергов ҳаракатларини асословчи қонунга ҳаволалар мустақил қисмлар ҳисобланади. Изоҳловчи ҳаволалар, чунончи, яъни каби боғловчилар ёрдамидаги бирикмалар билан ифодаланади. Масалан: менга Ўзбекистон Республикаси ЖПК моддаларида назарда тутилган айбланувчининг ҳуқуқлари тушунтирилди, чунончи... Асословчи ҳавола матнга моддага мувофиқ, модда талабларига риоя қилган ҳолда каби қолиплашган бирикмалар билан киритилади ва вергул билан ажратилмайди. Баённома-ҳужжатларда фармойиш берувчи маълумотлар мавжуд эмас, балки фақат қайд қилувчи ёхуд воқеага оид маълумотлар мавжуд бўлади. Воқеага оид маълумотлар – сўроқ қилинганларнинг муайян мазмунга эга кўрсатмалари ўтган замонда акс эттирилади ва ҳар доим шундай қайд қилиниши керак. Унга юридик кучга эга далиллар манбаи сифатида қаралади. Қайд қилинувчи маълумотлар асосан номма-ном берилади: қора пластмассадан қилинган корпусли магнитофон, («қора пластмассали корпус» эмас). Жонсиз предметларни ёки воқеа содир бўлган жой ҳолатини баён қилиш бўлиб ўтган воқеалар манзарасини аниқ тиклаш имкони учун

фойдаланиладиган аниқловчи сўзлар конструкциясининг кўплиги билан фарқланади. Хонадонларнинг жойлашиши, хоналар сони, ўғирланган предметларнинг жойлашган ўрни ва ҳ.к. Ташқи кўринишни тасвирлаш (оғзаки портрет яратиш)да анатомик ва антропометрик атамалар (техник терминлар – номенклантуралар): ўрта бўй, тахминан 178–180 см, сочи қора, калта, тўғри, юзи думалоқ, қўш ияк, чап юзида кичик холи бор. Воқеаларга оид маълумотларни бер ишда махсус тил воситалари мавжуд эмас, чунки қонун иложи борича кўрсатмаларнинг сўзма-сўз баён қилинишини талаб этади. Воқеаларга оид маълумотлар монолог ёки диалог шаклида берилади ва улар биринчи шахс тилидан баён қилинади. Сўроқ тугаганидан сўнг баённома гувоҳга ёхуд жабрланувчига берилади ва терговчи томонидан ўқиб эшиттирилади (ёки унинг ўзи ўқийди) ҳамда гувоҳ ёки жабрланувчи баённомага баённома менинг сўзларим асосида тўғри ёзилган (имзо) ёки баённомани ўз қўлим билан ёздим (имзо) деб ёзиб қўяди. Терговчи гувоҳнинг ёзма кўрсатмаси билан танишиш жараёнида қўшимча саволлар бериши мумкин. Агар баённома бир неча бетдан иборат бўлса, унинг ҳар бир бетига имзо қўйилади. Гумон қилинувчи ва жабрланувчининг баённомаси ҳам тахминан шундай расмийлаштирилади, гумон қилинувчига муайян моддалар бўйича унинг ҳуқуқлари тушунтирилади, қандай жиноятни содир этганликда гумон қилинаётганлиги тушунтирилади, шунингдек бу ҳақда сўроқ қилиш баённомасига белгилаб қўйилади. Агар гумон қилинувчи ушланган бўлса, унинг сўроқ қилиниши у ушланган дақиқадан бошлаб 24 соатдан кечиктирмасдан ўтказилади. Жиноят иши бўйича тузилган ҳужжатлар хатосиз ёзилган бўлиши лозим. Бу муҳим талаб ҳақида гапирганда, одатда саводхонликнинг даражаси

, яъни ёзма нутқнинг орфографик, пунктацион ва грамматик жиҳатдан тўғрилиги назарда тутилади. Аслида саводхонлик орфографик, пункт у ацион ва грамматик нормаларга риоя қилинишини талаб этади. Имловий қийинчиликлар асосан бошқа тилдан ўтган сўзларда юз беради (масалан, наркологик ўрнига норкологик деб ёзишади). Баъзан материалларда битта сўзнинг бир неча хил ёзилганини кўриш мумкин . Суд-тергов ҳужжатларида тиниш белгилари жуда кўп бўлади: бирор-бир муҳим ҳолатни ажратиб кўрсатиш мақсадида деярли ҳар бир сўздан кейин вергул қўйишади, бу эса матнни тушунишда қийинчилик туғдиради. Шунинг учун ҳам фақат зарур ҳолатда тиниш белгиларини қўллаш зарур. Русийзабон бўлган кишилар тузган айрим ҳужжатларда грамматик нормаларнинг қўпол бузилиши кўп учрайди. Касбий тил саводхонлиги шунинг учун ҳам зарурки, суд-тергов ҳужжатларида тил бевосита ҳуқуқий фикрни ифодалайди. Касбий фикрлашнинг ўзига хосликлари таъсирида шаклланган барча термин ва атамалар, махсус тушунчалар, конструкциялар ҳуқуқий билимларнинг ҳозирги даражаси билан мос келиши ва фақат зарур бўлган пайтдагина қўлланилиши лозим. Оддий нутқдаги сўзлар ҳам суд-тергов ҳужжатларида махсус мазмун касб этиши мумкинлигини ҳисобга олиш зарур. Масалан, « маст ҳолатда бўлган» ва «спиртли ичимлик истеъмол қилган» ифодалари бир хил маънодаги тушунчалар – оддий алкогол ҳам, наркотиклар ҳам, турли оғирликдаги патологик ичкиликбозлар ҳам маст ҳолатда бўлиши мумкин. Спиртли ичимликларга эса инсон организмига таъсир қилиш даражасига қараб, уч гуруҳдаги ичимликлар киради. Суд-тергов ҳужжатларининг коммуникатив саводхонлиги деганда иш материаллари билан танишган турли кишиларнинг уларни тушунишлари англашилади. Маълумки, ҳужжатларда турли манбалардан олинган

маълумотлар мавжуд бўлади. Шунинг билан бирга, ҳужжат матнига терговчининг нутқий, ҳаётий ва касбий тажрибаси ҳам сезиларли даражада таъсир кўрсатади. Саводли ёзилган ҳужжат айнан бир матннинг турлича англанишининг олдини олади. Фақат шундагина ҳужжат «бир маъноли» бўлади. «Бир маъноликни» юристларнинг ўзлари ҳам кўпинча касбий нутқнинг энг муҳим сифатларидан бири деб аташади. Бироқ «бир маънолилик»ка амалий жиҳатдан эришиш қийин (шунинг учун ҳам бу сўзни қўштироқ ичига олишга тўғри келади): ҳар бир табиий тилнинг ўзига хослиги – сўзларнинг кўп маънога эга бўлишидир. Ахир тилда, унинг чекланган бирликлари билан тилга оид бўлмаган фаолиятнинг барча мураккаб ҳолатлари тизимлаштирилади. Шунинг учун ҳам бир хил маъно ҳақида эмас, балки ҳужжатнинг аниқлиги тўғрисида гапириш мақсадга мувофиқ бўларди. Агар ҳужжатдаги маълумотлар жиддий қабул қилишга мўлжалланган бўлсагина, у аниқ бўлади. Ўз навбатида, коммуникатив саводхонлик аниқлик, равшанлик, матннинг грамматик тўғри ёзилганлиги каби қатор сифатларни ҳам назарда тутади. Мазкур талабларга риоя қилингандагина ҳужжатдан уни тузган одамнинг мақсадини тўғри англаб олса бўлади. Шундай қилиб, процессуал ҳужжатларни тузишда юристдан саводхонликнинг муайян даражаси, мантиқ қонунларини билиш, юридик ҳужжатнинг ўзига хос жиҳатларини ҳисобга олган ҳолда, улкан луғат бойлиги жамғармасидан мос келадиган сўзни танлаш қобилиятига эга бўлиш талаб этилади. Айнан мана шу талаблар, ўз навбатида, тергов олиб бориш маданиятига ҳам, судлов ишлари маданиятига ҳам таъсир кўрсатади. Бу ҳол процессуал юридик ҳужжатларни нутқий маданият кўникмалари асосида туза оладиган профессионал юристлар фаолиятига ҳам бевосита тааллуқлидир.

Похожие

Нотиқлик санъати тарихи. Антик нотиқлик. Шарқ нотиқлиги

Конституциявий суд

Суд ҳокимияти

Суд хокимияти

Суд бухгалтерия экспертизаси