Нотиқлик санъати тарихи. Антик нотиқлик. Шарқ нотиқлиги - Юриспруденция - Рефераты

Нотиқлик санъати тарихи. Антик нотиқлик. Шарқ нотиқлиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

199.5 KB

Нотиқлик санъати тарихи . Антик нотиқлик. Шарқ нотиқлиги Режа: 1.Нотиқлик санъати тарихи. Юнон нотиқлиги . Рим нотиқлиги. 2. Риторика. Синегорлар. Логографлар. 3. Шарқ нотиқлиги. 4. Суд жараёни ва нутқ маданияти.

Таянч сўз ва иборалар: нотиқлик, нотиқлик санъати, риторика, логографлар, синегорлар, ваъз, воиз, Воизлик санъати, прокурор ва нотиқлик, адвокат ва нотиқлик, судья ва нотиқлик, суд жараёни ва нутқ маданияти. Қадимги санъат турларидан бири нотиқлик дастлаб Миср, Ассурия, Вавилон каби қадимий давлатларда тараққий топган бўлса-да, кийинчалик Грецияда ривожланди, шаклланди ва тараққиёт босқичларига кўтарилди. Перикл, Клеон, Лиси, Демосфен, Гипперид каби давлат арбоблари нотиқликни санъат даражасига кўтардилар. Шу боис нотиқлик санъати назарияси ҳақидаги, дастлабки маълумотлар, асосли фикр-мулоҳазалар Юнонистон нотиқлик санъати тарихи билан бевосита боғлиқдир. Юнонистон барча илмларнинг бешиги бўлгани каби, нотиқлик санъати тараққиётида ҳам дунё тамаддунига муайян ҳисса қўшган маданият маркази ҳисобланади. Тадқиқотлардан маълум бўлишича, жаҳон ижтимоий тараққиёти ва маданияти тарихида ҳеч бир даврда нотиқлик санъати Юнонистон мамлакатидаги каби юксак тараққиёт босқичига кўтарилган эмас. Тарихга мурожаат қилинса, қадимги Грецияда тижорат яхши йўлга қўйилган, ривожланган эди. Айниқса, савдо-сотиқ муаммолари, тижорий ишларни муҳокама қилиш, якуни ҳақида муайян хулосаларга келиш ҳуқуқшуносларга бўлган талаб ва эҳтиёжни келтириб чиқарди. Шу туфайли нотиқлик санъати тараққиётида савдо тизими катта роль ўйнаганлиги табиийдир. Демак, Грецияда ижтимоий-маиший ҳаётга доир нотиқлик билан бир қаторда сиёсий, маъмурий фаолиятга доир нотиқлик ҳам такомил босқичига кўтарилди. Маъмурий нотиқлик санъатининг тараққиётида Грек суд расмиятчилигининг роли ҳам эътиборлидир. Эрамизга қадар Солон ҳукмронлиги йилларида амалдаги мавжуд қонунга биноан ҳар бир афиналик судда ўзини ўзи ҳимоя қила олиш ҳуқуқига эга эди. Табиийки, бу жараён кишиларни маданиятли, ўз навбатида, таъсирли нутқ ижод қилишга мажбур

қилар эди. Бироқ беш қўл баробар бўлмагани каби, бу жараёнга барчанинг кўника олмаслиги табиий эди. Ҳамма ҳам нутқ жараёнида нотиқлик маҳоратини тўлиқ эгаллай олмади. Шунинг учун Грецияда нутқ матнини ёзиб берувчиларга эҳтиёж туғилди. Нотиқлар, юристлар судланувчилардан муайян моддий маблағ эвазига нутқ матнини кўчириб бера бошлайдилар. Судланувчи бу матндан фойдаланиб, суд жараёнида ўзини ҳимоя қилади. Табиийки, бу вазифани ҳамма ҳам зарур даражада уддалай олмади. Натижада нотиқликни эплай олмаган кишилар учун судда бошқа шахсни ҳимоячи сифатида тавсия қилишга суд томонидан рухсат бериладиган бўлди. Бу даврда Грецияда тантанали маросимларда, юбилейларда нутқ сўзловчилар - мақтов нотиқлиги ҳам пайдо бўлади. Ўз навбатида, мақтов нотиқлиги ҳам нотиқлик санъати тарихида муайян ўрин эгаллай бошлади. Грецияда бошқа санъат турлари каби нотиқлик санъати ҳам ўз қадр - қимматини топа бошлади. Бироқ чиройли нутқдан кўра мазмунли фикрни эътироф этган греклар нутқнинг кўпроқ шу жиҳатларига эътибор берар эди. Айниқса, ёш авлодга нотиқлик санъатини мукаммал ўргатишни масъулятли вазифа деб қарардилар. Шу боис Грецияда махсус нотиқлик мактаблари очилиб, сўз санъатини мукаммал эгаллаган нуктадон нотиқлар ўқувчиларга нотиқлик санъатидан сабоқ бера бошладилар. Секин-аста Грецияда нотиқлик санъати назарияси фани - риторика вужудга келди. Натижада қатор истеъдодли нотиқларнинг тажриба ва фаолияти тадқиқотларда жиддий ўрганила бошланди. Қадимги Грециянинг дастлабки нотиқлари ҳақида Гомернинг «Илиада» ва «Одиссея» асарларида асосли маълумотлар келтирилган. Дунё тамаддунида муайян ўрин эгаллаган бу ёдгорликларда эрамиздан аввалги XIII-XII асрларда Юнонистонда донг таратган Нестор, Менелей, Одиссей, Ахилл каби нотиқлар ҳақида қизиқарли маълумотлар берилган. Гомер ўз асарларида нотиқлик билан боғлиқ воқеа-ҳодисалар тасвирига урғу бермай, балки машҳур нотиқларнинг ҳаёти ва фаолияти ҳақида кўпроқ фикр юритади. Масалан, нотиқ Ахиллнинг Феникс исмли нотиқдан сабоқ олганлиги нотиқлик санъатининг қадимда Юнонистонда гўё

ҳарбий мутахассислик ёки ижтимоий фанларни ўргатувчи махсус мактаблар қаторида эътиборли мавқега эга бўлганлигидан далолат беради. Шунинг учун ҳам қадимги Грецияда ўзига тўқ, бой-бадавлат оилалар, айниқса, зиёлилар фарзандларини ўспиринлик давридан нотиқлик мактабларига беришга ҳаракат қилганлар. Бир сўз билан айтганда, Гомер ўз асарларида айнан нотиқлик санъати услублари ва машҳур нотиқлар тўғрисида кенг ва атрофлича маълумот берганлиги қадимда Юнонистонда нотиқлик санъатининг ривожланиб, тараққиёт босқичига кўтарилганлигидан далолат беради. Аттика даври ёки Афина нотиқлиги Эрамиздан олдинги 499 – 449 йилларда қарийб 50 йил давомида Эрон ва Юнон давлатлари ўртасида уруш давом этган. Урушда юнонлар давлати ғалаба қозониб, тез орада тараққиёт поғоналарига кўтарилади, ижтимоий- сиёсий ҳаётда ўз мавқеини тиклай бошлайди. Илм-фан ривожланади, маданият юксалади. Манбаларда Юнонистонда бу даврда маданият ва санъат маркази, илм- фан тараққий этган шаҳар сифатида Аттика қайд этилади. Аттика ҳудуди катта вилоят ҳисобланиб, Афина шаҳри пойтахти эди. Шу боис манбаларда Аттика давлати ёки Афина давлати деб қаралади. Эрамиздан олдинги X – IX асрларда бу ҳудуд маданияти Аттика маданияти ёки Афина маданияти деб қайд этилган. Муҳими, бу даврда Афинада нотиқлик санъати тараққий этди. Фан сифатида шакллана бошлади. Бу давр юнон нотиқлигининг Аттика даври ёки Афина нотиқлик мактаби каби терминлар билан атала бошлаган. Эрамиздан олдинги V асрда Юнонистон икки мингга яқин катта-кичик давлатлардан ташкил топган йирик марказлашган мамлакат эди. Айрим давлатлар шаҳар ҳудуди миқёсида таркиб топиб полислар деб юритилар ва ҳар бир полис мустақил давлат сифатида ўз ҳудудий мақомига, иш юритиш ҳуқуқига ва конституциясига эга бўлган.

Афина ёки Аттика полиси эса нисбатан ҳам ҳудудий, ҳам сиёсий мавқеи жиҳатидан йирик бўлиб, эътиборли ва ўз нуфузига эга бўлган. Афина давлати ижтимоий–сиёсий ва маданий тараққиёт босқичларида полислараро демократик жамиятнинг кўзга кўринган етук маркази ҳисобланган. Демократияга асосланган бошқа юнон полисларидаги каби Афина давлатида ҳам икки йирик орган – Халқ мажлиси ва Беш юзлар иттифоқи асосий ҳал қилувчи кучга эга бўлган. Суд тизими ҳам катта ижтимоий-сиёсий мавқега эга бўлиб, давлатни бошқаришда муҳим ва стратегик юмушларни ҳал қилишда иштирок этган. Бу уч асосий орган юнон демократиясининг ядросини ташкил қилган дейиш мумкин. Булардан Беш юзлар иттифоқи давлат аҳамиятига молик полис масалалари бўйича ўз таклиф- мулоҳазаларини билдириш, қонун лар , қарорлар лойиҳасини ишлаб чиқиш ва муҳокама қилишдан иборат бўлган йирик сиёсий арбоблар бирлашмаси ҳисобланган. Иттифоқ йиғинларида шу лойиҳа ёки айрим масалалар муҳокамаси юзасидан ўз фикр- мулоҳазаларини билдирувчи аъзо эркин нутқ сўзлаши лозим эди. Шу боис йиғинларда ўртага ташланган масала муҳокамасида кимки ўз мулоҳазасини ёки таклифини асосли исботлай олса ва кўпчилик унинг чиқишини маъқулласа, лойиҳа матни қабул қилинган. Аксинча, муҳокамадаги фикрлар етарли исботланмаса, аъзолар томонидан маъқулланмаса, лойиҳа ва таклифлар бир овоздан қабул қилинмас эди. Беш юзлар иттифоқи йиғинларидаги шундай муҳокамалар ва бу муҳокамалардаги сўз эркинлиги машҳур нотиқларнинг дунёга келишига сабаб бўлди. Шунинг учун Иттифоқ йиғинларида ҳар бир аъзо имкони борича ўз ининг нотиқлик маҳоратини намойиш қилишга ҳаракат қиларди. Фикр- мулоҳазалар таъсирчан, далиллар билан исботланган бўларди. Шундай сўз эркинлиги Юнонистонда нотиқлик санъати тараққиёти учун муҳим роль ўйнайди, моҳир нотиқлар етишиб чиқиши учун қулай замин ҳозирлайди. Иттифоқ йиғинларидаги муҳокамаларда нотиқлик санъатига хос мураккаб услуб ва йўналишлар пайдо бўлади. Бу кейинчалик кенгаш нотиқлиги номи билан фанда муайян ўрин эгаллади.

Асосий қонун чиқарувчи орган – Халқ мажлиси бўлиб ҳозирги парламент мақомига эга бўлган. Халқ мажлиси Беш юзлар иттифоқи йиғинларида муҳокамадан ўтган лойиҳа матнларини кўриб чиқиб, умумхалқ муҳокамасига қўйган. Муҳокамадан ўтган лойиҳалар бўйича қонунлар чиқариш ҳуқуқига эга бўлган. Умумхалқ муҳокамаларида халқнинг эркин қатнашиши ва муҳокамада эркин чиқиш ҳуқуқи қонун асосида белгилаб қўйилган. Шу боис Халқ мажлислари баъзан бир неча кунлаб давом этар, йиғилишга қатнашган аъзо ва қизиқувчи шахсларнинг қизғин музокараларига сабаб бўларди. Бундай муҳокама ва мулоҳазалар демократик руҳда бўлиб фуқаролар орасидан забардаст кенгаш нотиқларининг етишиб чиқаётганлиги кўзга ташланарди. Улар , ўз навбатида , юртдошларининг манфаатларини ва давлат манфаатларини ҳимоя қилиб ҳамда давлат манфаатлари юзасидан нутқ сўзлардилар. Бу нотиқлик санъатининг тараққиёти учун муайян шароит ва замин ҳозирланганлигидан далолат берарди. Беш юзлар иттифоқи ёки Халқ мажлисида муҳокама қилинган лойиҳа юзасидан қабул қилинган қарорлар демократик асосда эркин овоз бериш йўли билан амалга оширилар эди. Шу боис йиғинда кўп овоз тўплаш ёки муваффақият қозонишнинг асосий ва қулай йўли мажлис қатнашчиларини ишонтириш эди. Бунинг учун сўзга чиққан нотиқ мақсади ўз фикрини нафақат эркин билдира олиши, балки кўтарилган масала моҳиятини оча билиш ва ўзига хайрихоҳ этишдан иборат эди. Улар Халқ мажлиси йиғинларида ўз маҳоратини намойиш этиш учун нотиқлик санъати мўъжизаларидан хабардор бўлишлари лозим эди. Шундагина уларга кишиларнинг ишончи янада ортар, нотиқлик маҳоратига тан берар эдилар. Юнон давлатлари тузилишига хос демократияга асосланган нотиқлик санъати тараққий топди. Демократия нотиқлик ривожида нафақат имконият, балки ягона омил бўлди. Демократия халқ мажлиси йиғини қатнашчилари, иттифоқ аъзолари, давлат арбоблари ва кенг фуқаролар оммаси учун барча имконият эшикларини очди. Жумладан, нотиқлик санъати сир-асрорларини мукаммал ўрганиш учун махсус устоз ўқитувчиларга эҳтиёж туғилди.

Натижада махсус нотиқлик мактаблари вужудга кела бошлади. Бадавлат оила фарзандлари ёшлигидан нотиқлик санъатини ўрганишга интила бошладилар. Албатта, бунда ота-оналарнинг ўрни ва роли катта эди. Улар фарзандларини нотиқлик санъати мактабларида ўқитишни обрў деб билар эдилар. Юнонистонда суд нотиқлиги. Синегорлар Юнонистон полисларида, хусусан, Афина давлатида эътиборли ва аҳамиятга молик нотиқлик йўналишларидан бири суд нотиқлиги эди. Суд нотиқлигининг вужудга келиши учун бу даврда Юнонистонда шарт ва шароитлар мавжуд бўла бошлади. Антик демократия қоидаларига биноан фуқаролар ўзи хоҳлаган иши юзасидан хоҳлаган пайтда судга мурожаат қилиш, шахсий манфаатларини ҳимоя қилиш учун имконият мавжуд эди. Ўз навбатида, суд ҳайъати ҳам одилона йўл тутар, суд қатнашчиларининг манфаатларини демократик асосда ҳал қилишга ҳаракат қилар эди. Бундай суд жараёнларида даъвогар ёки ҳимояланувчининг ўз манфаати юзасидан чиқишлари ҳам аҳамиятга молик ҳисобланарди. Улар кўпинча нотиқлик санъати билан қуролланиб , ўз манфаатларини ҳимоя қилишарди. Шу боис суд ҳукми фойдаси қайси томон манфаатига ҳал бўлиши ҳам нотиқлик маҳорати билан боғлиқ бўлиб қоларди. Нотиқлик санъатини пухта ўзлаштирган томон вакиллари гуноҳсиз эканлигини суд жараёнида исботлай олса, ҳукм улар фойдасига ҳал бўларди. Демак, антик давр суд тизимидаги шундай демократик тамойиллар нотиқлик санъатининг яна бир поғона ўсишига туртки бўлди. Антик суд жараёни қонун–қоидаларига биноан жабрланувчи ўз ҳуқуқини ҳимоя қилиши лозим эди. Бундан аёл фуқаролар ҳам мустасно бўлмаган. Улар «ўз ишини ўзи олиб бориши» лозим эди. Бироқ судланувчи бундай шахсларнинг даъвогар томон нотиқлари асос ва далилларига дош бера олмаслиги табиий эди. Шу боис ҳам антик суд тизимида судланувчиларнинг ҳам махсус нотиқларни ёллашига, улардан ёрдам олишга рухсат бериларди. Бундай нотиқлик санъати соҳиблари синегорлар деб

аталарди. Улар нинг нутқи эса синегория дейилган. Ана шу синегорлар бугунги кунда суд ҳайъатининг ажралмас қисми ҳисобланган адвокатларнинг илк авлоди ҳисобланади. Синегорлар моҳир нотиқ бўлиши билан бир қаторда юриспруденциядан махсус таълим олишган. Шу боис уларда судланувчининг ўз ҳуқуқини ҳимоя қилиш и учун эҳтиёж туғилган. Бу эса хизмат ҳақи эвазига амалга оширилган. Синегорлар суд жараёнида жабрланувчи ҳимоясидаги шахсни оқлаш учун билим, тажриба ва маҳоратларини ишга солишган. Судланувчи ишни чуқур ўрганиб, юриспруденциянинг амалдаги қоидалари асосида оқлаш учун асос бўлган фикр-мулоҳазаларни қоғозга туширган. Нотиқлик санъатидан фойдаланиб суд жараёнида ўз фикрини ўтказишга, ютиб чиқишга интилганлар. Синегорлар суд нотиқлик санъатида нафақат муҳим рол ўйнади, балки тубдан бурилиш ясади дейиш ўринлидир. Логографлар Суд тизимида муайян ўрин тутувчи юриспруденция мутахассисларидан бири логографлардир. Асли логографлар синегорлардан ажралиб чиққан ходимлар ҳисобланади. Суд жараёнида нутқ матнларини тайёрлаб берувчи шахслар логографлардир. Cинегорлар нутқ матнларини ҳам ёзиб, ҳам судланувчини ҳимоя қилиш билан логографлардан фарқланганлар. Логографлар мутахассислик эҳтиёжига кўра юриспруденция ҳамда нотиқлик санъатини чуқур ўзлаштиришган қонун ҳимоячиси сифатида ҳимоясидаги жабрланувчини демократик суд ҳайъатида оқлаш и лозим бўлган. Масъулиятли касб бўлганлиги боис логография билан доимий шуғулланган шахслар кейинчалик давлат идораларида хизмат қилишган, шу туфайли улар атоқли давлат арбоби даражасига ҳам кўтарилган лар . Эрамиздан аввалги X-IX асрларда нотиқлик санъатининг буюк намояндалари Перикл, Клеон, Лисий, Андокид, Исократ, Исей, Ликург, Демосфен, Гиперид, Динарх каби давлат арбоблари тарих саҳнасига

кўтарилди. Улар бу даврда нотиқлик санъати назарияси ва тарихига доир махсус асарлар ёзиш билан бир қаторда амалиётда ҳам фаоллик кўрсатдилар. Перикл − эрамиздан аввалги 500-429 йилларда яшаган машҳур нотиқ. 443 йилда Халқ мажлиси Периклни мамлакатнинг энг олий лавозими - биринчи стратеги (стратегияни яхши билган моҳир лашкарбоши) қилиб сайлайди. Перикл давлатни қонунлар асосида адолатли бошқарди. Мамлакат ижтимоий ҳаётида демократик руҳ устуворлик қилди. Бу давр Афина давлатининг сиёсий- иқтисодий ва маданий жиҳатдан ўсиш даври бўлди. Шунинг учун Афина тарихида бу давр «Перикл асри» деб ҳам юритилади. Перикл асли ҳарбий шахс бўлиб, қўмондонлик лавозимида хизмат қилган. Узоқ давом этган Эрон-Юнон урушида катта ҳарбий маҳорат кўрсатади, жонбозлик қилади. Шу боис юртдошлари эътиборига сазовор бўлади. Перикл йирик нотиқ сифатида шуҳрат қозонди. Нотиқлик санъатидаги маҳорати уни давлат арбоби даражасига кўтаради. Перикл мамлакатда ижтимоий-сиёсий муҳитни барқарорлаштириш билан бир қаторда, илм-маърифатга ҳам катта эътибор қаратди. Ўз атрофига илмли, маърифатли, фозил кишиларни тўплаб, илмий муҳит яратди. Бу муҳит вакилларининг бошини силаб ҳомийлик қилди. Ўз даврининг буюк алломалари Анаксагар, Суқрот, Геродот, Софокл, Фидий кабилар Перикл тарбиясини кўрган, унинг мактабидан таълим олган буюк сиймолардир. Периклнинг ибратли фазилатларидан бири у - нафақат донишманд нотиқ , балки ёзма нутқ ижод қиладиган истеъдод соҳиби эди. У нутқ матнини қоғозга туширмасдан минбарга кўтарилмас эди. Бу хислат Периклни умрининг охиригача тарк этмади. Аслида бу фазилат ҳамма давр нотиқларига ибрат бўладиган фазилатдир. Перикл оғзаки ва ёзма нутқда мантиққа биринчи ўринда эътибор қаратган. Шу сабабдан кенг аудитория Периклнинг мантиқ ва тафаккурга йўғрилган чиқишларига мафтун бўларди. Боиси Перикл ўз нутқида керакли далиллар ва исботловчи материалларни шундай ўринли қўллаганки,

натижада тингловчи нотиқ маҳоратига тан бериш билан бирга , унинг фикр - мулоҳазаларига ҳеч бир шубҳа қилмаган. Перикл ёзма нутқ матнларида тил масаласига ҳам эътибор қаратади. Маърузаларида эса талаффуз меъёрлари ва мантиқий урғу қоидаларига қатъий амал қилишни одат тусига киритган. У тузган матнлар ҳам мантиқий, ҳам лисоний жиҳатдан юқори савияда бўлган. Замондошларининг таъкидлашича, Перикл овози жарангдор, жиддий шахс бўлган тингловчиларни кулишга ва кулдиришга мутлақо ҳаракат қилмаган. Бундай ўзига хосликлар Перикл нутқининг салмоғи ва аҳамиятини янада оширган. Демосфен (тахминан 384-322) ўз даврининг йирик давлат арбоби ва моҳир нотиғи сифатида донг таратган. Афинадаги демократик кайфиятдаги гуруҳнинг йўлбошчиси бўлган. У нотиқлик санъатидан дарс берган, суд маҳкамаларида, йиғилишларида нутқ сўзлаган (61 нутқи ва 56 маърузаси сақланиб қолган). Бутун умри давомида Афинанинг мустақиллиги ва Юнонистон полисларининг Македонияга қарши бирлашиши учун курашган. Македония подшоси Филипп П га қарши қаратилган бир қанча нутқ сўзлаган. Бу нутқлар манбаларда “ филиппик ” номи билан машҳур бўлганлиги қайд этилади. Ҳаётининг сўнгида душманлари таъқибига учраб, Афинадан қочади ва заҳар ичиб ўлади. Демосфен дастлаб логограф сифатида суд нутқларини ёзиш билан машғул бўлган, кейинчалик бу касбдан қониқмаган. Бора-бора суд мажлисларидан воз кечади. Беш юзлар Иттифоқи ва Халқ мажлисларида нутқ сўзловчи машҳур нотиқ бўлишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. Олти-етти минг киши йиғиладиган Халқ мажлисларида нутқ сўзлаш учун нотиқда чуқур билим, шижоат, матонат, таъсирчан овоз каби туғма фазилатлар бўлиши лозим эди. Йиғилиш қатнашчиларига фикр, мақсад ва ғояни аниқ ва лўнда тушунтириш учун нотиқдан туғма истеъдод талаб қилинар эди. Шунинг учун ҳам халқ мажлисларида қатнашувчи нотиқларнинг асосий қисми давлат арбоблари эди. Бундай нуфузли йиғинларда нутқ сўзлаш нотиқлик минбарига кўтарилиш , албатта , осон кечмаган. Шу боис Демосфен ўз устида тинимсиз ишлайди. Нотиқлик

санъатини ипидан игнасигача эгаллашга ҳаракат қилади. Натижада 352-322 йиллар орасида Беш юзлар иттифоқи ва Халқ мажлиси нотиғи сифатида шуҳрат қозонади. Афина давлатида донг таратади. Афина давлатининг ташқи ишлар вазири лавозимига сайланади. Албатта, Демосфеннинг шуҳратли мартаба поғоналарига кўтарилиши осон кечмади. У ўз бахтини тинимсиз меҳнатдан топди. Дастлаб халқ мажлисида сўзга чиққан Демосфенни мажлис қатнашчилар и яхши қабул қилмади. Чунки залда тинимсиз шовқин кўтарилган. Унинг нутқига кўпчилик эътибор қаратмаган, хатто мажлис аҳли Демосфенни масхара қилиб минбардан тушириб юборишгача борган. Бунинг турли сабаблари бор, албатта. Биринчидан, Демосфен ёш бўлган, тажрибасизлик қилган ; иккинчидан, ёш нотиқ кўпчилик тингловчи олдида ҳаяжонланган. Ҳаяжон натижасида Демосфеннинг нутқидаги далиллар ўзига ҳам сохтага ўхшаб туюлган. Боз устига, овоз тиниқлиги сустлашган. Ҳаяжон кучайиб талаффузи кўнгилдагидек бўлмай, нутқ мазмуни маромига етмаган. Оқибатда Демосфен минбарни тарк этишга мажбур бўлган. Демосфеннинг ёшлик, тажрибасизликдан келиб чиққан муваффақиятсизлиги уни ўз устида янада тинимсиз меҳнат қилишга ундади. Шундай кунларнинг бирида Демосфен яқин дўсти машҳур актёр Сатирни учратади. Демосфеннинг минбардаги муваффақиятсизлигидан воқиф бўлган Сатир уни уйига таклиф қилади ва Эврипид ёки Софокл фожиа(трагедия жанри)ларидан бирорта монолог айтишни буюради. Демосфен Софокл ижодидан бир монологни ифодали ўқийди. Ўз навбатида, Сатир ҳам ана шу монологни ёддан айтади. Сатир нутқини кузатиб турган Демосфен хатоларини англайди, нотиқлик фаолиятидаги нотабиийликларни сезади. Нотиқлик санъатида саҳна актёридек жон куйдириб, бутун вужуди билан мавзуга берилмаса обрў-эътибор қозонмаслигини, нутқи жонли ва жозибали чиқмаслигини тушуниб етади. Демосфеннинг дўсти Сатир билан бу тарихий учрашуви сўнгги нотиқлик фаолиятида туб бурилиш ясади. У нотиқлик

мўъжизаларини пухта эгаллаш йўлида изланиш ҳамда амалий машқларга алоҳида эътибор қаратди. Демосфеннинг нотиқлик санъатини эгаллашдаги интилишлари ўзига хос, қизиқарли. Сўнгги нотиқлар учун мактаб вазифасини ўтади деса муболаға бўлмайди. У ертўла қазийди ва шу ертўлада сўзларни адабий тил меъёрлари асосида тўғри талаффуз қилишни тинимсиз машқ қилади. Амалиёт жараёнида ўзини актёрлардек тутади. Бутун борлиғи билан нотиқлик сеҳрига берилади. Бундай машқлар ойлаб давом этади. У ертўлада овоз, дикция, ифода воситаларини қўл, гавда ҳаракати билан мослаштиришга интилади. Қоматни тик тутиб, жиддийликни доимий сақлашни машқ қилади. Демосфен жисмоний нуқсондан холи бўлмаган. У нутқ сўзлаганда бошини мағрур тута олмаган, боши пастга эгилиб кентаверган. Ўзидаги бу нуқсонни йўқотиш учун ертўла шифтига боши сиғадиган чуқурча кавлаб бошини тиқиб олганча декломация қилган, бу машқлар соатлаб давом этган. Шунингдек, Демосфеннинг талаффузида ҳам дастлабки фаолияти жараёнида нуқсонлар кузатилган. У р товушини аниқ жарангли талаффуз эта олмаган. Бу нуқсонни бартараф этиш учун оғзига майда тошлар солган ҳолда шеър, нутқ матнлари ўқишни машқ қилган. Овоз тиниқлигини яхшилаш, талаффузни равон қилиш учун паст-баланд тепаликларга югуриб чиқиб, югуриб тушиб, нафасини ростлаб шеър ўқиш билан шуғулланган. Бу машқлар бесамар кетмайди. Демосфеннинг нутқи равонлашади, талаффузи тиниқлашади, нутқи жарангдорлик касб этади. Демосфеннинг нотиқ қадди-қоматини тутиш машқи ҳам эътибордан четда қолмаган. Бу борада у катта тошойнадан фойдаланади. Тошойна ёнида турли монологлар, шеър парчалари, нутқ матнларини ифодали ўқийди. Декломация жараёнида Демосфеннинг қўл ҳаракати, қиёфаси, кўз қарашлари матнга мувофиқлашар эди. Бундай амалий ҳаракатлар Демосфеннинг нотиқлик фаолиятида ижобий самаралар бериши табиий эди. Демосфеннинг яна бир жисмоний нуқсони – нутқ қироат қилганда, елкаси қалтирарди. Бу ҳолат нотиққа қанчалик ноқулайлик туғдирса ,

тингловчи томошабинларнинг ҳам ғашини келтириши табиий эди. Бу ҳолат нутқнинг савиясига ҳам салбий таъсир кўрсатган. Демосфен нуқсонни бартараф қилиш учун лабораторияси-ертўладан унумли фойдаланади. Ертўла шифтига учи ўткир ханжар осиб қўйиб ўринсиз кўтарилувчи елкасини ханжар воситасида тузатишга ҳаракат қилган. Узоқ давом этган бу машқ тури нуқсонни бартараф этади. Маълумки, катта йиғинларда нутқ сўзлаш, кишилар эътиборини жалб қилиш учун нотиқдан туғма истеъдод билан бир қаторда катта маҳорат ва билим ҳамда тажриба талаб қилинади. Нотиқ нутқи тингловчилар қалбини забт этмас экан, залда шовқин кўтарилиши ва кишиларнинг эътиборсиз бўлиши табиий эди. Бу ҳолат Демосфеннинг диққат марказида турган. У Фалера кўрфазига бориб, соҳилда шеърлар ўқиб, нутқ парчаларини такрорлар экан, шу даражада диққатини бир нуқтага жамлардики, натижада декломация ҳолати денгиз шовқинини босиб тургандек, гўё устун келгандек туюларди нотиққа. Демосфен нотиқлик ва актёрлик санъатлари ўртасидаги ўзаро узвий боғлиқлик борлигини жуда эрта англаган. Шу боис у машҳур актёрлар билан доимий суҳбатда бўлган, дўстлик алоқаларини боғлаган. Ҳатто нотиқлик санъати техникасини машҳур актёр Неоптолемга 10 минг дирҳам тўлаб ўрганиб олган. Ва бу моҳир санъаткор билан доимий ҳамкорлик қилган. Баъзан маслаҳатлар сўраб турган. Тажрибали ва донишманд нотиқ Демосфендан нотиқлик санъатида бирламчи даражада турувчи нарсани сўраганларида «мимика билан сўзлай олиш» деб жавоб берган. Иккинчиси-чи? деган саволга ҳам «мимика билан сўзлай олиш», ниҳоят, учинчи саволга ҳам «мимика билан сўзлай олишдир» деб жавоб қайтарган. Бу жавобдан шундай хулосага келиш мумкинки, мимика ҳам нотиқлик маҳоратининг асосий белгиларидан бири ҳисобланар экан.

Демосфеннинг «Филиппга қарши» деб номланган туркум нутқлари ҳам ўз даврида машҳур бўлган. Бу нутқлар тайёрланишининг ўзига хос обектив сабаблари бор эди. Маълумки, эрамиздан аввалги 360-359 йилларда Александр Македонскийнинг отаси Филипп II Македонияни идора қила бошлайди. Кучли саркарда сифатида армия тузиб, қўшни давлатларни бирин-кетин босиб ола бошлайди. Жумладан, Афина давлати ҳам бу хавфдан холи қолмайди. Демосфеннинг халққа қаратилган туркум нутқлари шу мақсадда тайёрланган эди. У Филиппнинг асл мақсади, босқинчилик режаларини, ҳарбий тактикаси сирларини моҳирлик билан очиб ташлайди. Демосфен Афина давлатининг раҳбари, доҳийси бўлиб қолди. Ҳарбий нотиқ, тажрибали давлат арбоби сифатида Филиппга қарши жангда ғалабани қўлга киритади. Кучли армияни бошқариб, Филиппни Юнонистон ҳудудидан қувиб чиқаради. Она юрти Афина мамлакатининг миллий хавфсизлигини сақлайди. Кўринадики, кучли нотиқдан кучли давлат арбоби даражасига кўтарилишда Демосфеннинг фаолияти сабоқ бўларли даражада нотиқлик тарихида заррин ҳарфлар билан битилиши табиий эди. Назаримизда, Демосфен нотиқлик фаолиятининг эътиборли жиҳатлари қуйидагиларда кўринади: - Демосфен ўз нутқларида архаик сўзлар ва жаргонлардан фойдаланмасликка ҳаракат қилган; Тушунарсиз сўз, иборалардан фойдаланмаслик баробарида, ҳикматли сўз, халқ мақолларидан ўз нутқида ўринли ва унумли фойдаланган; Нутқ таъсирчанлигини ошириш мақсадида синонимлардан танлаб, усталик билан фойдаланишга ҳаракат қилган; Ортиқча такрорлар, қисқа бўғинлардан чекиниб, имкони борича, чўзиқ бўғинли сўзларни қўллашни хуш кўрган; Нутқ матнларини тайёрлашда гапнинг боши ва охирига мантиқий урғу тушиши, муҳим маъно касб этувчи сўзларни танларди;

Нутқда мусиқийлик ва таъсирчанликка эришиш мақсадида айрим ўринларда матнни шеър парчалари билан тугатишга эътибор қаратган; Нутқ матнида мантиқий изчилликка амал қилинган, яъни, олдинги айтилган фикрларни кийингилари тўлдириб, мантиқий мукаммалликка эришилган; Демосфеннинг нотиқлик услубига хос хусусиятлардан бири нотиққа маъқул бўлган таъсирли маъно ташувчи сўзлар онгли равишда қайтарилиб турилган; Нутқ матнини тайёрлашда воқеа-ҳодисаларни қиёслаш услубидан фойдаланиб, ўз фикрини ёрқин, далилли исботлашга ҳаракат қилган; Нутқ матнида риторик сўроқ гаплардан ўринли ва унумли фойдаланган; Демосфен нутқи ҳар доим миллийлик касб этган, ватанпарварлик руҳи билан йўғрилган; Ташқи ифода воситалари, турли мимикалар, жестлардан фойдаланган; Демосфен нутқларининг халқ қалби, юраги билан ҳамоҳанг бўлишини бош мақсад деб билган. Хулоса қилиб айтганда, Демосфен Афина нотиқлик мактабининг йирик намояндаси сифатида ўзининг маданий мероси билан чуқур из қолдирди. Унинг нотиқлик санъатига доир тенгсиз маҳорат ва истеъдоди ҳозирги давр нотиқлик фани назарияси учун ҳам бебаҳо манба сифатида қимматлидир. Гиперид − Афина давлатининг йирик сиёсий арбоби, Демосфеннинг замондошларидан бири, машҳур нотиқ. У ижтимоий-сиёсий қарашлари билан Демосфенга яқин турган. Демократия тарафдори бўлган. Демосфен билан ҳамкорликда юнон халқи ва Афина давлатининг истиқболи учун толмай хизмат қилган. Жумладан, македониялик Филипп II Афинага ҳужум бошлаган йилларда Беш Юзлар Иттифоқи аъзоси Гиперид ўз нутқларида халқни жипслашт и ришга доир ватанпарварлик руҳида чиқишлар қилди. Бу Гипериднинг халқ орасида обрў ва мавқеининг янада ошишига сабаб бўлди. У Иттифоқ мажлисларининг ҳар бир йиғилишида сўзга чиқар, таклиф-

мулоҳазаларини дадил билдира олар, ўз навбатида ана шу таклиф ва ғояларнинг амалга ошиши учун ҳаракат қиларди. Гипериднинг нотиқлик фаолиятида уруш қурбонлари хотирасига бағишланган мотам нутқлари - эпитафиялар муҳим ўрин тутади. Гиперид эпитафик нутқларида ватан озодлиги йўлида ҳалок бўлган жангчи ва саркардаларни ҳурмат билан тилга олади, халқ олдида бурчини бажарган ватанпарвар сифатида уларни улуғлайди. Гипериднинг оташин нутқлари ўз ватанида машҳурлиги билан олқишларга сазовор бўлса, ёв томонда душманларни ларзага солар, ғазабини оширарди. Гиперид нотиқлик фаолиятининг муҳим хусусиятларидан бири нутқда фикрни аниқ ва лўнда ифодалаш билан белгиланарди. Бироқ Гиперид нутқи таъсирчан, юксак пафосли эди. Шу жиҳатдан нотиқлик санъати тарихида Гиперид нутқи Демосфен нотиқлик услуби билан қиёсланади. Гиперид ҳам Демосфен каби ўз нутқларида ҳикматли сўзлар, ўткир иборалар ва халқ мақолларидан унумли фойдаланган. Гиперид нотиқ сифатида мутойибага мойил эди. Бу унинг нотиқлик фаолиятининг ўзига хос жиҳати бўлиб, унгача ўтган нотиқларда ҳазил деярли учрамайди. У нутқларининг ҳаётий, жонли чиқиши учун латифа, қизиқарли саргузаштларга тез-тез мурожаат қилар эди. Бу жиҳатлар халқ орасида, аудиторияда Гипериднинг обрўси ошишига сабаб бўлади. Рим нотиқлиги Эрамиздан аввалги аср бошларида Рим истилочилари Юнонистон ҳудудларини ҳам эгаллаб Рим империясига асос солдилар. Натижада, Юнонистоннинг буюк маданияти ва санъати империянинг барча ҳудудларига ўз таъсирини кўрсатди, кенг тарқала бошлади. Машҳур Юнон илм-фан, маданият вакиллари, санъат намояндалари Италия пойтахти Римга келдилар. Халқни ўз санъати намуналаридан баҳраманд қилдилар, илм-фан сирларини ўргатишга киришдилар.

Қадимий Афина маърифат, маданиятнинг ўчоғи бўлиб қолди. Барибир, римлик талаба учун Афинада таҳсил олиш фахр ҳисобланарди. Рим истилочилари зулмидан юнон маданияти озми-кўпми инқирозга юз тутди. Бу “насиба”дан Юнон нотиқлик санъати ҳам бебаҳра қолмади. Бир вақтлар гуллаб яшнаган Афина давлатида нотиқлик санъати беқиёс тараққий этган бўлса, бу жараён энди секин-аста Римга кўча бошлади. Афина жаҳон нотиқлик санъати юксак тараққий этган маданият маркази сифатида тарихда қолди. Афина нотиқлиги барча даврлар нотиқлик санъати ривожида йўлчи юлдуз бўлиб порлаб келмоқда. Маданият маркази Римга кўчгандан сўнг Юнон нотиқлиги асосида Рим нотиқлик санъати тараққий эта бошлади. Тарихга мурожаат қилинса, эрамиздан аввалги аср бошларида Рим империясида қулдорлик сиёсати кучайган бир давр эди. У давр қул ва қулдор ўртасидаги кескин курашлар, қулларнинг норозилигига сабаб бўлган давр сифатида тарихда муҳрланиб қолган. Ана шундай кескин курашлар жараёнида ижтимоий сиёсий ҳаётда сўз санъатига эътибор кучайди. Халқ орасида эркин фикрлаш демократик руҳ фаоллаша бошлади. Давлат арбоблари бундай шароитда ҳарбий қурол аслаҳалардан кўра, нотиқлик – сўз санъати билан қуролланишга эътибор қарата бошладилар. Натижада нотиқлик санъатига эҳтиёж туғилиб, бу санъат тез ривожлана бошлади. Бу давр Рим нотиқлик мактабидан Катон, ака-ука Гракхлар, Марк Антоний, Цицерон каби машҳур нотиқлар етишиб чиқди. Катон − Римнинг таниқли давлат арбоби ва истеъдодли нотиқларидан бири. Катон эрамиздан аввалги 234-115 йилларда яшаган. Катон фаолиятини дастлаб ҳарбий соҳадан бошлаган. Рим империясида лашкарбоши, сенатор лавозимларида хизмат қилган. Ўз бурчини адо этишда ватан ва халқига меҳр- садоқат руҳи сезилиб турган. Марк Портиус Катон маърифатли оилада тарбия топган. Ёшлигидан сўз санъати – нотиқликка қизиқиш уйғонган. Секин-аста нотиқлик санъати руҳида тарбия топа бошлайди. Катон фавқулодда қобилият эгаси эди. Шу боис у ҳар қандай мавзуни ёрқин ва жонли баён этиш истеъдодига эга бўлган.

Ўз олдига қўйган мақсад сари интилиш кучли бўлган. Буни нутқ матнларини тайёрлаш жараёнида ҳам сезиш мумкин. У нутқ жараёнида қиёслаш, қарама- қарши қўйиш усулларини қойилмақом қўллай олган. Натижада тингловчиларнинг олқиш ва эътирофига сазовор бўлган. Катон нутққа муайян тайёргарлик кўриш афзаллигини алоҳида таъкидлайди. Унинг фикрича, нотиқ, авваламбор, нутқ мавзусини чуқур ва атрофлича ўрганиши лозим. Бу нотиқ учун бирламчи шарт деб қўйилган. Шундагина нотиқ ўз чиқишларида муваффақият қозонади, эътибор топади деб қараган. Катоннинг нотиқлик санъатига доир бундай фикрлари ҳозирги вақтда ҳам ўз аҳамиятини сақлаб келмоқда. Катоннинг машҳур “Мавзуни чуқур ўрган, сўзнинг ўзи келади” деган ғояси нотиқлар учун дастуриламал вазифасини ўтаб келмоқда. Ака-ука Гракхлар Эрамиздан аввалги 133 йилда Тиберий Гракх Халқ трибуни лавозимига сайланган. У истеъдодли нотиқ ва юрист сифатида фаолият кўрсатган. Халқ мажлисларида муҳокама қилинадиган “Ер тўғрисида” ги қонунларни ишлаб чиққан. Тиберий Гракх демократия тарафдори бўлган. У инсонларнинг тенг ҳуқуқли яшаши лозимлигини ёқлаб чиққан. Катта ер эгаларининг ортиқча ерларини деҳқонларга бўлиб бериш лозимлигини ўз нутқларида кўтаришга ҳаракат қилган. Ана шундай ўз лойиҳасини халқ мажлисида тасдиқлатиб олишга муяссар бўлгач, лойиҳани амалга ошириш учун махсус комиссия тузилган. Аммо сенат аъзолари Гракх таклифига қарши чиқадилар. Бироқ Тиберий фикридан қайтмайди. Лойиҳасини жорий этиш мақсадида сабот билан курашади. Бу кураш унинг нотиқлик фаолиятида кўзга ташланади. Римга келган деҳқонлар йиғинида нутқ сўзлаб, ўз қонун лойиҳаларининг ҳам халқ учун, ҳам давлат учун, нафақат муҳимлигини, айни пайтда фойдалилигини далиллар асосида исботлаб берган. Шундан сўнг Тиберийни йиғилиш қатнашчилари қўллаб-қувватлайди, халқ орасида обрўси ошиб кетади.

Сенат аъзолари халқ ғазабидан қўрқиб, Тиберий таклиф этган қонун лойиҳасини қабул қилишга мажбур бўладилар. Йиғилиш қарори эълон қилинади. Шундан сўнг Тиберий ҳам аъзо бўлган махсус комиссия ерсиз деҳқонларга ортиқча ерларни бўлиб беришга киришганлар. Ислоҳот тарафдори бўлган Тиберийнинг фаолияти, албатта, бир текис кечмаган. Душманлари уни обрўсизлантиришга уринганлар “Тиберий подшоҳ бўмоқчи” деб турли уйдирмалар тарқатилган. Очиқдан очиқ туҳмат тошлари отганлар. Бундай туҳматларга ишонган сенаторлар Рим консулидан Тиберийни суд қилишни талаб қиладилар. Бироқ Консул уларнинг асоссиз талабини рад этади. Тиберий душманлари мақсадларига эриша олмагач, халқ мажлиси йиғинида машҳур нотиқ ва унинг тарафдорларига ҳужум қилишиб, уларни калтаклаб ўлдирганлар. Ватанпарварлик ва инсонпарварлик ғоялари билан суғорилган Тиберий Гракхнинг нотиқлик фаолияти ва эл-юрт манфаати йўлидаги хизматлари Рим халқи тарихида абадий сақланиб қолмоқда. Унинг нотиқлик фаолияти тарих зарварақларига муҳрланди. Кай Гракх Акаси Тиберий Гракх фаолиятини давом эттирган Кай Гракх ҳам ислоҳот тарафдори эди. Шу боис Тиберий Гракхга қарши гуруҳлар Кай Гракх фаолиятига қарши кураш бошладилар. Уни сенат қарори билан Сардиния оролига ноиб қилиб юборишга эришганлар. Сардинияда кўп турмаган Кай Гракх 123 йилда халқ трибуни бўлиш учун ўз номзодини қўйган ва бу лавозимга сайланган. Шундан сўнг акаси бошлаган эзгу ишларни давом эттиришга киришади. Бу йўлда сабот ва матонат билан курашади. Кай Гракх сиёсий етук, билимли ва тажрибали, халқ орасида обрў- эътибор топган кучли нотиқлардан бири эди. У ўз нутқларида овоз ва оҳанг мутаносиблигига эътибор қаратган. Нутқ жараёнида тингловчи диққатини жалб қилишнинг бирламчи воситаси оҳангдорликда деб билган. Кай Гракх

нутқлари давр ижтимоий – сиёсий ҳаётидан келиб чиққан ҳолда жўшқин, хитобларга, риторик сўроқларга ва эмоцияга бой бўлган. У тилнинг тасвирий воситаларидан сўз санъаткори сифатида усталик билан фойдаланган. Кай Гракх демократик тузимни ёқлаб, қатор нутқлар сўзлаган. Ҳар гал халқ уни олқишлаш билан бир қаторда қўллаб-қувватлаган. Шу боис Рим консуллари , сенаторлар нотиқ Кай Гракхдан ҳайиққанлар. Чунки Кай Гракх халқни орқасидан эргаштира оладиган йўлбошчилик истеъдодига эга эди. Албатта, бу хатти-ҳаракатлар сенат аъзоларига ёқмаган. Ҳатто сенат Гракх ўлими учун машҳур нотиқ вазни баробарида олтин ваъда қилган. Бу хабарни эшитган Гракх қочишга тайёргарлик кўраётганида, консул аскарлари томонидан қўлга олинади. Машҳур нотиқ душманлар қўлида ҳалок бўлишни истамай, ўз хоҳишига кўра қули томонидан ўлдирилган. Жаҳон нотиқлик санъати тарихида ака-ука Гракхлар донишманд нотиқ, ўз мустақил фикри ва идора услубига эга бўлган сўз санъаткори сифатида тилга олинади. Шу сабабдан улар нотиқлик маданияти тарихида ўлмас маданий мероси билан ҳамон улуғ сиймолар қаторидан ўрин эгаллаб келмоқда. Цицерон − машҳур нотиқ Марк Тулли Цицерон эрамиздан аввалги 106 йилнинг 3 январида Лация шаҳрига қарашли Арпина қишлоғида таваллуд топади. Йирик ҳуқуқшунос Квинт Муций Сцевола ва машҳур нотиқ Луций Лициний Крассдан таълим олади. Нотиқлик асосларини Апполоний Молондан, актёрлик маҳоратини Акцийдан, юнон фалсафасини Филон Ларисскийдан ўрганади. Цицерон Афинага бориб, йирик нотиқлардан бу санъат сирларини мукаммал ўзлаштиради. Билимини чуқурлаштиради. Унинг машҳур нотиқ, сўз санъаткори бўлиб шаклланишида грек нотиқлик мактаби вакилларининг таъсири катта бўлди. Рим нотиқлари тажрибаси, хусусан, Катоннинг нотиқлик фаолияти дастуриламал вазифасини ўтади. Цицерон нутқларида фикр ғоят эркин шаклланиши билан, шунингдек, фалсафий, сиёсий ва ахлоқий қарашларга йўғрилганлиги билан ажралиб туради .

Цицерон, авваламбор, тингловчи қалбини сўз жозибаси билан ром этишга ҳаракат қилган. Бунинг учун сўзнинг бадиий- тасвирий воситаларидан унумли фойдаланган. Нутқнинг таъсирчанлигини ошириш мақсадида халқ мақоллари, қуйма фикрлар - ибораларни ўринли қўллай билган. Цицерон ҳам машҳур нотиқлар каби нутқда мантиққа, ифода гўзаллиги ва оҳангдорликка эътибор қаратган. У насрда илк бор вазн тизимини қўллаб, муваффақиятга эришган. Цицерон ҳар бир чиқишига катта тайёргарлик кўрган, нутқнинг пишиқ ва пухта бўлишига ҳаракат қилган. Шундан сўнггина минбарга кўтарилган. Цицеронда туғма нотиқлик истеъдоди тинимсиз меҳнат билан мукаммаллик касб этган. У меҳнатни муваффақиятларнинг асоси деб билган. “Инсон шоир бўлиб туғилиши мумкин, лекин нотиқ бўлиб етишади”,- деган фикрни фаолиятида кўп ишлатади. Нотиқлик маҳорати, нафақат, истеъдод, балки тинимсиз меҳнат маҳсули эканлигини шогирдларига уқтириб турган. Цицерон сўз санъати борасида назариётчи олим, нотиқлик фазилатларини амалиётда исботлай билган машҳур санъаткордир. Унинг нотиқлик санъатидаги фаолияти таҳсинга сазовордир. Цицерон бўлажак нотиқнинг нималарга эътибор беришини қуйидаги фикрларида алоҳида таъкидлайди: 1. Нотиқ ўз нутқи мавзусини чуқур билиши ва ўзига ишончи мустаҳкам бўлиши устувор масаладир. 2. Нутқ жараёнидаги фикр-мулоҳазалар тингловчида ўринсиз савол туғдирмайдиган ҳолда далилланган бўлиши лозим. 3. Нутққа тайёргарликнинг боши етарли материал тўплашдир. 4.Нутқда фикр ўринли жойлашишига - композицияга эътибор муҳим роль ўйнайди. Цицерон фикрича, нутқ матни талабга жавоб берарли даражада мантиқли тайёрланиши лозим. Шунда кутилган натижага эришиш мумкин. Унинг таъкидлашича, нутқ қурилишида қуйидагилар алоҳида ўрин тутади: 1. Кириш.

2. Мавзу моҳиятини тўлақонли ифодалай олиш. 3. Режанинг кейинги қисмларини ифодалаш. 4. Далилларни ўз ўрнида қўллай билиш. 5. Матннинг асосий мазмунини оча билиш. 6. Хулоса. Машҳур нотиқ Цицерон бошқа соҳаларда ҳам ўз истеъдодини намоён эта олган. Жумладан, адвокат, философ, ёзувчи ва давлат арбоби сифатида ижтимоий-сиёсий тузумга муносабат билдириб турган. Унинг қарашларида демократик руҳ устувор бўлган. Сенатда демократияни қувватлаб, оташин нутқлар сўзлаган. Цезарь вафотидан сўнг, Рим ҳукмдори бўлиб фаолият юритган. 43 йили Цезарь тарафдорлари томонидан ўлдирилган. Цицерон нотиқлик санъати назарияси ва тарихига доир кўплаб асарлар яратди. Унинг “Нотиқлик ҳақида”, “Нотиқ”, “Брут ёки таниқли нотиқлар ҳақида” каби машҳур асарлари фанда ҳамон ўз қадр-қимматига эга. Нотиқлик санъати назариясига доир трактатлари ҳозирги кун нотиқлик санъати тараққиётида ҳам муҳим роль ўйнаб келмоқда. Шарқ нотиқлиги Халқимизда сўзга чечан, бадиий диди юксак кишилар азал-азалдан қадр-қимматини топиб келган. Улар ўз санъати билан эл оғзига тушган. Шу боис санъат турларидан бири нотиқликка тамал тоши қўйила бошлаган. Шарқда бу санъат - воизлик ; нотиқ - воиз ; нутқ эса ваъз каби терминлар билан машҳур бўлган. Шарқда воизлик санъати жамоанинг ҳиссиёти, туйғулари ва қалбига таъсир этиш усули деган тушунчаларни англатган ва илмий - сиёсий маъруза, баҳс - мунозара, тарғиб ва ташвиқ воситаси сифатидаги кенг ижтимоий мавқега эга бўлган санъат ҳисобланган. Воизлик санъати ҳозирги даврдаги нотиқлик санъати, риторика тушунчалари ўрнида қўлланган. Қадимда подшоҳлар, ҳукмдорлар, хонлар, беклар ўз халқи олдида ижтимоий ҳаёт, халқаро аҳвол, давлат сиёсати тўғрисида шахсан ўзлари нутқ

сўзлаганлар. Бундай маърузалар, асосан, жума намози, ҳайит байрамлари, наврўз кунлари ва бошқа тадбирларда анъанага айланган. IХ асрга келиб, бу муҳим ва масъулиятли иш махсус сўз усталари, таъсирчан гапирадиган, воқеийликни далиллар билан исботлаб халқни ишонтира оладиган махсус кишиларга топширилган. Бундай кишилар в о и з л а р деб аталган. Ҳукмдорларнинг фармойишлари, турли ёрлиқлари ана шу махсус воизлар томонидан ўқилган ва шарҳланган. Воизлик санъати ривожи жараёнида бу санъатнинг д а б и р л и к, х а т и б л и к, м у з а к к и р л и к каби тармоқлари юзага келган. Дабирлик – давлат аҳамиятидаги ёзишмаларни иншо этиш ва ўқиб бериш нотиқлиги; хатиблик – диний, ижтимоий-сиёсий нотиқлик; музаккирлик – диний- ахлоқий масалаларни изоҳлаб, шарҳлаб бериш билан боғлиқ нотиқликдир. Музаккирлар кенг билимга эга бўлган шахслар ҳисобланиб, улар сарой аёнлари, хонлар, беклар, халифалар олдида ҳам нутқ сўзлаб, тарихий воқеалар, саргузаштлар, жангномалар ва қиссаларни ҳикоя қилиб берганлар. Воизлик санъати нутқ матнлари, тингловчиларнинг билим савияси, ижтимоий мавқеи ва бошқа хусусиятларига кўра турли тармоқларга бўлинган: султониёт – юқори табақа учун, хутуби жиҳодия – жанговар нутқлар, ғарибона мақом – оддий халқ учун ва ҳ.к. Воизлик санъати ижтимоий ва бадиий жиҳатдан аҳамиятли бўлганлиги учун асрлар давомида тараққий қилди ва қадрланди. Воизлар айтилаётган ҳар бир ҳодиса ва воқеийликнинг моҳиятини очиб бериш, фикр мазмуни таъсирчанлигини таъминлаш, мулоҳазаларни тингловчига аниқ ва муфассал етказиш тамойиллари тўғрисида жиддий шуғулланганлар. Ваъзлар ўткир тил, таъсирчан ифодалар билан суғорилган ҳамда бадиий юксак савияда тайёрланган ва ниҳоятда равон талаффуз билан ўқилган. Воизлик санъати ўтмишда қандай ижтимоий аҳамият касб этган бўлса, ҳозирда ундан-да, долзарб бўлиб қолмоқда. Маълумки, I Х-Х V асрлар да Mарказий Осиё халқлари жаҳон маданияти тараққиёт ининг юксак чўққисига кўтарилди. Бу даврда Мовароуннаҳр

заминидан жаҳон фани ва маданияти тараққиётига улкан ҳисса қўшган Имом ал-Бухорий, Имом ат-Термизий, Бурҳониддин Марғиноний, Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Абу Райҳон Беруний, Ибн Сино, Абу Наср Форобий, Маҳмуд Замахшарий, Аҳмад Яссавий, Баҳоуддин Нақшбанд, Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур , Ҳусайн Воиз Кошифий сингари буюк сиймолар етишиб чиқди. Улар дунё тамаддунида ўз маънавий- маърифий, илмий мероси билан алоҳида ўрин эгаллайдилар. Шу боис бу давр Шарқда Уйғониш даври ҳисобланади. Бу йилларда маданият, санъат, илм- фан ривожланиши баробарида, маданият тарғиботчилари, улкан сўз санъаткорлари - воизлар ҳам етишиб чиқди. Нотиқлик санъати ҳам равнақ топди. Абу Наср Форобий Абу Наср Форобий 873 йилда ҳозирги Чимкент вилоятининг Фороб қишлоғида туғилиб, 950 йилда Дамашқда вафот этган. Унинг тўлиқ исми Абу Наср Муҳаммад ибн Муҳаммад Ўзлуғ Тархон ал-Форобийдир. Шарқ Уйғониш даврининг буюк вакили Абу Наср Форобий ижтимоий ва табиий фанлар соҳасида қомусий билим соҳиби бўлиб, 160 дан ортиқ асар яратган. У полиглот сифатида 70 дан ортиқ тилни мукаммал эгаллаган. Жумладан, юнон тилида юнон фалсафасига оид шарҳлар ёзганлиги учун дунё миқёсида номи кенг тарқалган. Шу боис Шарқда “Ал-Муаллим ас-Соний» (Арестотелдан кейинги, иккинчи муаллим) яъни, “Шарқ Арастуси » номи билан улуғланган. Қомусий аллома тилшунослик, шеърият, мусиқа, фалсафа, поэтика, хаттотлик ҳамда нотиқлиқ санъатига доир мукаммал асарлар ёзган. “Хаттотлик ҳақида китоб» (“Китоб фиссанъат ал-китобат“), “Луғатлар ҳақидаги китоб“ (“Китоб фил-луғат“), «Риторика ҳақида китоб (“Китоб фил- хитоба”) каби асарлар шулар жумласидандир. Ақл масаласи чуқур талқин қилинган Форобийнинг “Ақл маънолари ҳақида” рисоласида ақл, бир томондан, руҳий жараён; иккинчи томондан, ташқи таъсир, таълим-тарбия натижаси эканлиги таърифланади. Инсонга хос

бўлган туғма хусусият ва руҳий куч билан боғлиқ нарса, аллома фикрича, ақлдир. Инсонга хос туғма инстинкт тушуниш, фаҳмлаш, муҳокама қилиш ва фикрлаш қуввати болада камолот сари ривожланиб , такомиллашиб боради. Форобийнинг мантиққа доир асарларида ақл масаласи муҳим рол ўйнайди. У ақлга таъриф бериш билан бирга инсон фаолиятида ақлнинг роли хусусида кенг тўхталади. Форобийнинг ёзишича, мантиқ санъати кишига шундай қонунлар ҳ ақида маълумот берадики, бу қонунлар воситасида ақл чиниқади, инсон соғлом фикрлашга ўрганади – ҳақ ва тўғрилик қайси томонда эканини англайди, турли хатоларга йўл қўйишдан сақланади . Форобий фанлар мазмунини мантиқ ташкил этишини алоҳида таъкидлайди. Жумладан, мантиқ илми ва грамматика ўртасидаги боғлиқлик ҳақида: “Мантиқнинг ақлга муносабати грамматиканинг тилга муносабати кабидир. Грамматика одамлар нутқини тарбиялагани каби, мантиқ илми ҳам тафаккурни ҳақиқий йўлдан олиб бориш учун ақлни тўғрилаб туради”,-деб ёзади. Форобий машҳур асарларидан бири “Фозил одамлар шаҳри” да машҳур шахсларнинг ўн икки муҳим сифатини санаб ўтади. Шулардан бешинчи сифати нотиқлик маҳорати бўлиб, бу ҳақда “ Нотиқнинг сўзлари аниқ бўлсин, фикрини ва айтмоқчи бўлган мулоҳазаларини равон ва равшан баён эта олсин”,-деб алоҳида тўхталади. Форобий асарларида сўз санъати, нотиқлик маҳорати ҳақида аҳамиятли қайдлар кўплаб учрайди. Чунки Форобийнинг ўзи машҳур нотиқ бўлган. Бу касбни бениҳоя қадрлаган. Манбаларда Форобий ширинсўз, ҳозиржавоб, мушкул масалаларни ҳам бир зумда ҳал қила оладиган донишманд нотиқ бўлганлиги қайд этилган. Форобийнинг кўп тилларни билувчи полиглот олимлиги ҳақида қайд қилинган эди. Бу ҳақда аниқ далиллар билан бир қаторда ривоятлар ҳам мавжуд… Кунларнинг бирида Форобий Дамашқ ҳокими ҳузуридаги олимлар мажлисига ташриф буюради. Ҳоким Сайфуддавла Форобийни ўтиришга таклиф қилади. Шунда ҳозиржавоб аллома:” Ўзимнинг мартабамга қараб

ўтирайми ёки Сизнинг мартабангизга қараб ўтирайми”,- дея савол билан мурожаат қилади. “Ўзингнинг мартабангга қараб ўтир”,-жавоб қайтаради ҳоким. Сўнгра Форобий ҳоким тахти ёнига бориб ўтиради. Бу ҳол ҳокимга маъқул келмай, “Бу турк одобсизлик қилди, ахлоқсизлиги учун кетаётганида уни жазоланглар”,- деган мазмунда соқчисига шипшитади. Кўпчиликка номаълум бўлган бу сирли қарашни сезган Форобий: ”Мен ҳеч бир гуноҳ иш қилганим йўқ-ку, нима учун мени жазолайсиз?-деб сўрайди. Олимнинг зукколигидан ҳайратланган ҳоким, бу тилни ҳеч ким билмас эди, сен қаердан ўргангансан?- деган мурожаатига Форобий: “Мен кўп тилларни ўрганганман”,- деб жавоб қайтаради. Ёнига ўтирган шахс буюк аллома, “Иккинчи муаллим” номи билан донг таратган Форобийлигини сезиб қолган ҳоким ундан узр сўрайди ва ҳурматини жойига қўяди. Абу Али Ибн Сино Буюк табиб, файласуф, шоир Абу Али ибн Сино Шарқ уйғониш даврида муҳим ўрин эгаллайди. Дунё илм-фани ва маданияти тараққиётига улкан ҳисса қўшган Абу Али ибн Сино қомусий билим соҳиби. Илм-фан, маданият тарихида номи заррин ҳарфлар билан битилган. Шарқда табиблик соҳасида донг таратган Ибн Сино ғарбда “Авиценна “ номи билан машҳур бўлади. Абу Али ибн Сино буюк табиб, математик, файласуф ва шоир сифатида 280 дан ортиқ қимматбаҳо асарлар ёзиб қолдирган. Тилшунослик, поэзия назарияси, мусиқашунослик ба бошқа соҳалар билан ҳам машғул бўлган. “Араб тили грамматикаси”, “Шеър тўғрисидаги китоб”, “Мусиқа ҳақида рисола” каби асарлар шулар жумласидандир. Ибн Синонинг таълим-тарбия, ахлоқ ва нутқ маданияти ҳақидаги қарашлари нотиқлик санъати тарихи билан бевосита боғлиқдир. Бу борада Ибн Сино нутқ жараёнида қуйидагиларга қатъий амал қилишни уқтиради: - нутқда оҳанг муҳим ролъ ўйнайди. Шу боис оҳангга эътибор бериш лозим;

- нотиқ биринчи навбатда тингловчилар савиясини, дунёқарашини эътиборга олиши керак; - ортиқ насиҳатгўйлик нутққа путур етказади, ўртоқлик тарзида олиб борилган суҳбат кучли таассурот қолдиради; - барчага ёқимли, мулойим, оҳангдор нутқ мақсадга мувофиқдир; - ўринли дашном ҳаётий мисоллар билан қиёслаб берилса, ижобий самара бериши табиийдир; - нутқ жараёнида эътиқод масаласида бир неча далилларга таянилса, нафақат тингловчига таъсир қилиши мумкин, балки ўзи ҳақида ўйлашга, ҳақиқатни излашга ҳаракат қилади; - тингловчи нутқни эътибор билан эшитаётганда, нутқ охиригача мантиқан изчил давом эттирилиши мақсадга мувофиқдир, акс ҳолда мавзуни алмаштиришга тўғри келади. Ибн Сино фикрича, нотиқ ўз нутқига ниҳоятда эътибор бериши лозим. Камчилик, нуқсонларни кўра билиши керак. «Агар бирор камчилик эътибордан четда қолса, бутун меҳнат зое кетади ва исталган натижага олиб келмайди» 1 . Нутқда нотиқ томонидан четлаб ўтилган нуқсонлар, салбий натижаларга олиб келиши ҳам мумкин. Бундай камчиликларни Ибн Сино «Сирти тузалган, лекин ичидан йиринглаб кетган яра»га қиёслайди. Бу нуқсонлар «вақти билан йиринглаб, ўзининг ярамас ва беъмани қиёфасини кўрсатади», - деб алоҳида таъкидлайди. Бундай камчиликлар кўпроқ ҳукмрон доира вакилларида учраши табиий эди. Шу боис Ибн Сино бу борадаги фикрларни кўпроқ ўшалар нутқига тегишлилигини таъкидлайди. «Одамлар ҳукмдорлардан қўрқишлари туфайли баъзан уларнинг камчиликларини билсалар ҳам юзига ҳақиқатни айта олмайдилар. Амалдорлар ўз нутқларидаги камчиликларни ҳар доим ҳам сеза олмайдилар, баъзан эса сезсалар ҳам лавозим, мансабдан фойдаланган ҳолда ўзларини бошқалардан 1 Ибн Сино фикрлари қуйидаги манбадан олинди: Баротов М. Ибн Сино этикаси. Т., 1969, 20-21-бетлар.

устун қўядилар. Бунинг натижасида уларнинг хулқлари бузила бошлайди, бу ҳол давлат ишига ҳам салбий таъсир этади», - деб ёзади. Бундан ташқари , Абу Али ибн Сино ўзининг назмий асаларида ҳам нотиқлик, нафосат, сўзга чечанликнинг; киши тафаккури, ақл-идрокининг ойнаси тил туфайли эканлигини таъкидлайди: Инсон нотиқлиги, саодат тилдан, Назокат тилдандир, нафосат тилдан. Ҳаёт сабоқлари кўрсатур шуни, Дўзах тилдан эрур ва жаннат тилдан. (Ибн Сино. Фаросат илми ҳақида). Ибн Сино давлат бошқаруви тизимида демократик тамойилларга амал қилиш тарафдори эди. Шу боис у амалдорлар фаолиятидаги, хусусан, нутқидаги хато-камчиликлар вақтида тузатилса, мамлакат пойдевори мустаҳкам бўлишини уқтирган эди. Бутун куч-ғайратини илмга бағишлаган, халқ соғлиги ва мамлакат хизмати йўлида фаолият кўрсатган буюк мутафаккир олим 1037 йили оламдан ўтди. Унинг муборак номи жаҳоннинг барча мамлакатларида ҳурмат ва эҳтиром билан тилга олинади. Кайковус Унсурулмаолий Кайковус Каспий денгизи жанубий қирғоқларида яшаган Гилон қабиласига мансубдир. У ХI асрда яшаб ижод этди. Ўз замонасининг зиёли кишиларидан бўлиб етишди. Мусиқа ва тиббиёт илмида муваффақият қозонди. Бироқ Кайковус номини «Қобуснома» асари машҳур сиймолар қаторида мангуликка муҳрлади. ХI аср Шарқ маънавияти тарихида қимматли асарлардан бири ҳисобланган «Қобуснома»да ҳам нотиқлик санъати, маҳоратига доир алоҳида боблар берилган. Кайковус нотиқликка алоҳида эътибор қаратади. У сўз санъатида шахснинг мукаммал билимга эга бўлиши тарафдори эди. «Билгилким, ҳамма ҳунардин сўз ҳунари яхши», деб уқтиради у.

Агар ҳунарманд машаққатли меҳнати туфайли моддий неъматлар бунёдкори бўлгани билан, меҳнат маҳсулида инсон маънавий қиёфаси тўлақонли намоён бўлмайди. Шу боис ҳунарманд ҳам меҳнат жараёнида маънавий қиёфасини шакллантириши лозим. Бу нутқ орқали намоён бўлади. «Сўз ҳунари» ни эгаллаган ҳунарманднинг иши бошқалардан кўра яхшироқ юришади дейди у. Кайковус фикрича, сўзамол, сўзга чечан нотиқ киши ҳамма жойда муваффақиятга эришади. Хушмуомалалик билан ишни битириб кетаверади. Кайковус машҳур “Қобуснома” асарида нотиқ муваффақият қозониши учун қуйидагиларга алоҳида эътибор беришини таъкидлайди: - тинимсиз меҳнат, ўз устида ишлаш ва ўрганиш; -нутқ ёқимлилиги ни таъминлаш . Бу ҳақда у: “Нутқинг гўзал бўлсинки, халқ уни мамнунлик билан қабул қилсин”, деб уқтиради. -нутқда ифодаланган фикр тингловчи қалбига етиб бора олсин; -сўз ёки мулоҳаза тўғри, жонли шаклланиши ва асосли бўлмоғига эришиш; - илмий асос ва далилларга бой нутқ таъсирчанли к ни орттиради; -нутқ матни жиддий тайёргарликсиз ҳавола қилинар экан, биринчидан, савияси, иккинчидан таъсир доираси паст бўлади; - “Ҳар қанча доно бўлсанг ҳам ўзингни нодон билгил, токи сенга илм ўрганиш эшиги очиқ бўлғай”; -“Амалдорлар билан амалдордек, оддий одамлар билан оддий одамлардек сўзлашгил, донишмандлик чегарасидан чиқма, сенинг сўзингни эшитган кишига оғир туюлмасин”; -“Кўп билгил-у, оз сўзла.., шундай сўзлагилки, бу сўз бекор ва зое кетмасин”; - сўз эшитишдан қочма, киши сўзни эшитиш билан нотиқ бўлади”. Унсур у лмаолий Кайковуснинг бундай фикр-мулоҳазалари нотиқлик санъати тарихида ҳамон ўз аҳамиятини сақлаб келмоқда. Юсуф Хос Ҳожиб нутқ ва сўз одоби хусусида

Шарқда Уйғониш даврининг туркий муҳитдаги дастлабки йирик сиймоси Юсуф Хос Ҳожиб Балосоғун (Қирғизистондаги Тўқмоқ шаҳри) шаҳрида дунёга келди. Юсуфнинг қачон туғилгани, вафот этган йили маълум эмас. ХI асрнинг иккинчи ярмида Шарқий Туркистон(Кошғар)да ва Марказий Осиё ҳудудида қорахонийлар салтанати мустаҳкамланди. Бу ҳокимиятнинг маркази Кошғар (Ўрдукент) бўлиб, унинг шимолида Балосоғун (Кузўрду), ғарбда Самарқанд каби йирик сиёсий ва маданий марказлар бор эди. Истеъдодли шоир, давлат арбоби, донишманд адиб Юсуф Хос Ҳожиб мана шу даврда яшади ва ижод этди. Унинг қаламига мансуб “Қутадғу билиг” (“Бахт-саодатга элтувчи билим”) асари 1069 йилда Кошғарда ёзиб тугалланган. Шоир ўз асарини қорахонийлар ҳукмдори Тавғоч Буғрохонга тақдим қилади. Бунинг эвазига эса у Хос Ҳожиблик лавозими билан тақдирланади. Бу асар ўз замонасининг тафаккури, ҳикмати ва фалсафасини акс эттирадиган қомусий манбадир. Асарда улуғ мутафаккирнинг адолат, инсоф, илму маърифат, давлатчилик ҳақидаги, инсоний сийрат ва хилқат ҳақидаги фикрлари ёритилган. Бу ҳикматлар ҳозирги кунда ҳам долзарб ва ибрат сабоғи бўлиб келмоқда. Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг” асарида нутқ маданияти, нотиқлик санъати борасида ҳам қимматли фикр-мулоҳазалар билдирилган. “Билимни буюк бил, уқувни улуғ бил» тамойили асарнинг бош ғ оясини ташкил этади. Юсуф Хос Ҳожиб тушунчасида нотиқ - зиммасига масъулиятли вазифалар юкланган шахс. У мамлакат ривожини, дунё воқеаларини таҳлил қила оладиган, чуқур билимли, сиёсий етук ва ҳушёр бўлмоғи керак. Юсуф Хос Ҳожиб нутқ маданияти ҳақида фикр юритар экан, уни қонун ижроси, қонун устуворлиги, адолат, одил ҳукм, поклик каби тушунчалар билан муштарак деб билади. Мамлакатда адолатли қонун устуворлиги халқ ҳаётини таъминловчи бош масала эканлигини таъкидлайди. Шу боис

маънавиятимиз гултожи ҳисобланган “Қутадғу билиг“ асари ҳам ҳуқуқ фани тарихида, ҳам нотиқлик санъати тарихида қимматли манбалардан бири ҳисобланади. Асарда билим ҳаётдаги барча ишларнинг асоси экани таъкидланади. Ана шу асос ижтимоий ҳаётда устувор бўлишини таъминлаш лозим. Эл раҳномалари, бошқарув тизими вакиллари бўлса, адолат билан иш юритади, мамлакатда фаровон турмушни таъмин этади, шунинг учун мутафаккир билим борасида: Яна бир ҳикмат бор: Ҳазрати Одам Билим, ақлу идрок, сабаб муҳтарам. Билимни буюк бил, уқувни улуғ Шу икков улуғлар кишини тўлиқ 1 ,- деб ёзганида мутлақ ҳақ эди. «Қутадғу билиг» асарида муаллиф илғор маънавий-маърифий, ахлоқий- таълимий, ҳуқуқий қарашларни илгари суради. Бу умуминсоний қадриятлар, мамлакатда қонун устуворлиги ва адолат тамойиллари билан бевосита уйғунлигини қайд этиш жоиз. Юсуф Хос Ҳожиб инсонни улуғлайди. Инсон билмайдиган нарса бўлмайди. Ҳар бир нарсани билиш, унинг туб моҳиятига етиш, инсоннинг қўлидан келади, деб айтади. Халқ, миллат мавқеи давлат бошқарув тизимига қараб белгиланади. Чунки давлат бошлиғи, мамлакат бошқарув тизими ижтимоий ҳаётга, кишилар маънавий, ахлоқий турмуш тарзига таъсир кўрсатиши табиий. Фаровон, осойишта турмушнинг асосини адолатли бошқарув тизими ташкил қилади. Шундай экан, юрт тинчлиги халқ фаровонлиги ҳар бир давлатнинг бош мақсадидир. Фаровон турмуш тинч ҳаётга қонун устуворлиги асосида эришилади. Қонунга бўйсуниш, адолатли тузумни мамлакатда жорий этиш қадимдан барча мамлакатлар учун бош муаммо ҳисобланган. Чунки мамлакат ижтимоий ҳаётида фуқаро қонунга бирдай итоат қилмас экан, бу 1 Юсуф Хос Ҳожиб. Қутадғу билиг. Т., “Юлдузча”, 1990, 11-бет.

шунчаки сўзлар йиғиндиси бўлиб қолиши табиий. Демак, ҳамма замонларда адолатли қонун устуворлигига эришиш, қонун ҳимоячиларига эҳтиёж сезилиб турган. Бундан салкам минг йил муқаддам яратилган «Қутадғу билиг» асарида ҳам адолатли шоҳ ва давлат бошқарув тизимида бирламчи восита ҳисобланган қонун устуворлиги бош масала сифатида ёритилиши бежиз эмас. Бунинг учун шахс билимли бўлиши ва ҳар доим илм ўрганишга интилиши лозим.”Қутадғу билиг”да таъкидланишича, эл раҳнамолари билимли бўлсаларгина адолатли иш юритадилар. Мамлакат тинчлиги, халқ фаровонлигини таъминлайди. “Билиг бирла баглар будун бошлади». «Ўқуш бирла эл-кун ишин ишлади». Билим билан беклар халққа бошчилик қилади, заковат билан эл-юрт ишларини юритади. Юсуф Ҳос Ҳожиб шу боис «Ҳазрати одам - билим, ақлу идрок сабаб муҳтарам, билимни буюк бил, уқувни улуғ, шу икков улуғлар кишини тўлиқ» 1 ,-деб ёзади. «Қутадғу билиг» асаридаги илғор маърифий, ахлоқий, таълимий, сиёсий-ҳуқуқий қарашлар, фикр-мулоҳазалар ҳозирги вақтда ҳам ўз қадр- қийматини сақлаб, умуминсоний қадриятлар қаторидан ўрин олиб келмоқда. Бунинг сабабини асар мундарижаси – бошқарув тизимини қатъий тартиб асосида олиб бориш, адолатли қонун устуворлигини таъминлаш, турли ижтимоий табақалар бурч ва фаолиятини билиш, илм-маърифат, одоб-ахлоқ масалалари талқини ташкил этишидадир. Юсуф Хос Ҳожиб илм-маърифатни саодат калити деб билади. Шу сабаб ҳар бир қадриятнинг илдизини илмдан қидиради. Ва ўқувчини қониқтира оладиган жавобларни топиб, ўринли қўллай олади. Бу - асарда дидактик усулда берилган. Айни пайтда бу қомусий манбадаги тил ва нутқ одоби ҳақидаги фикрлар ҳамон долзарблигини сақлаб келмоқда. Асарнинг еттинчи боби «Тил ардами» («Тил одоби») деб номланади. Мазкур бобда тилнинг аҳамияти, мазмунли нутқ ва тил одоби ҳақида ибратли фикр юритилган. Муаллиф: 1 Ўша асар, ўша бет.

Уқув -у билимга тилмочдир бу тил 2 , Кишига ёруғлик шу тилдан-а, бил, деб ғоят ўринли насиҳат қилади. Ёки Бу тилдан қадр ҳам топар қут киши, Ноўрин эса-чи ёрилар боши,-деб ёзади. Яъни, инсон тили туфайли бахт-саодатга эришади, қадр топади. Аксинча, тилга эътиборсизлик, ноўрин сўзлаш «бошни ёради», инсонни обрўсизлантиради. «Қутадғу билиг» асарида қуйма фикрлар, халқ мақоли, афоризмга яқин мисоллар кўплаб учрайди: Ошиқ сўзда асло бўларми фойда Зиёндан бўлак йўқ сўз ортиқ жойда. Ошиқ сўзлама ҳеч, жуда сўзла оз, Туман сўз тугунин бу бир сўзда ёз. Кумуш қолса мерос агар-чи сенга, Уни тутмагин сен бу сўзга тенг-а. Кумуш ишга тушса олқинар (тугайди), тугар, Сўзим ишга тушса, кумушлар тугар. Мутафаккир адиб эътирофича, эзгу сўзли киши мангу яшайди. Унинг номини эзгу сўзи тарих саҳифаларида асрдан асрга олиб ўтади. Шунинг учун тилга, сўзга ҳушёрликка чорлайди у: Туғилган ўлади, қоларми нишон, Сўзинг эзгу бўлса – мангусан, ишон. 2 Қолган ўринлардаги мисоллар ҳам юқоридаги манбадан олинди.

Юсуф Хос Ҳожиб бадиий сўзнинг салоҳияти, таъсир кучига эътибор билан қарайди. Асарда ҳикматли сўзлар, турли халқ мақоллари, ўткир иборалар ҳамда тилнинг тасвирий ифода воситаларидан усталик билан унумли фойдаланган. Турли бадиий санъатларда фикр-истаклари, ғоясини сингдиришга ҳаракат қилган. Ҳамма замонлар учун долзарб ҳисобланган ижтимоий-сиёсий муаммолар асар бобларида ёритилган ва донишманд адиб томонидан ечилиш йўллари кўрсатилган. ,,Қутадғу билиг’’ асари, нафақат, Х1 аср туркий халқлар маданий меросининг гултожи ҳисобланади, балки Марказий Осиё ва Шарқий Туркистонда яшаган туркий халқлар ҳамда қабилалар маданияти, урф-одати ва тилининг муҳим ёдгорлиги сифатида катта аҳамиятга эгадир. Алишер Навоий Улуғ мутафаккир ва давлат арбоби Алишер Навоий бутун умрини, ақлий фаолиятини халқ ҳамда миллат келажаги, ватан равнақига бағишлади. Миллат ва давлат келажаги учун қайғурди , бу йўлда фидокорона хизмат қилди. Алишер Навоий Ҳусайн Бойқаро ҳукмронлик қилган йилларда бош вазир лавозимига кўтарилди. Донишманд давлат арбоби сифатида мамлакат тинчлиги, халқ фаровонлиги йўлида хизмат қилди. Навоий ижодида сўз, нутқ ва нотиқлик масалаларига ҳам алоҳида эътибор берилган. Туркий тилнинг яратувчанлик қудрати, маъно нозикликларини ўз асарларида исботлаб бера олди. Алишер Навоий ижодида барча даҳо сўз санъаткорларида бўлгани каби байналмилал сўзлар кўп учрайди. Хусусан, асарларининг аксарият қисми арабча номланган. Гарчанд Навоий яшаган даврда ижодкорлар асарлари арабча номланиши русум бўлса-да, мутафаккир шоир арабча, форс-тожикча сўз ва ибораларни эзгулик мақсадида қўллади. Бироқ у она тили – ўзбек тилини кўкларга кўтарди, бу тилнинг бой имкониятларидан унумли фойдаланди. «Кўп ва хўб» ёзди. Она тилида ижод қилишни фахр деб билди.

«Фарҳод ва Ширин» достонидан олинган қуйидаги мисралар фикримиз далилидир: Олибмен тахти фармонимға осон, Черик чекмай Хитодин то Хуросон. Ёки: Турк назмида чу мен тортиб алам, Айладим ул мамлакатни як қалам. (“Лисонут-тайр”). Алишер Навоий тилни тафаккур маҳсули воситаси, инсонни ҳайвондан ажратувчи «гуҳари шариф» деб билади. Тилга ижтимоий ҳодиса деб баҳо беради. Инсон фикри дарёдир, сўз эса – дур, сўзловчи ғаввосдир. Яхши сўз инсонга жон бахш этса, ёмон сўз инсонни ҳалок этади, - дейди. Сўздин ўлукнинг танида руҳи пок, Руҳ дағи тан аро сўздин ҳалок. Мутафаккир адиб тил одоби ҳақида ҳам қимматли насиҳатлар беради: Сўзни кўнгилда пиширмагунча тилга келтирма. Ва ҳар неким, кўнгилда бор – тилга сурма. Алишер Навоий нотиқлик маҳорати борасида бетакрор фикрларни баён қилади. У нотиқлик санъатининг ички моҳиятини тушунтиради. Сўз кўнгилда пишиб етилмагунча тилга чиқмаслигини, акс ҳолда айтилган сўз, гўё нафасдек қайтарилмаслигини уқтиради: «Сўзни кўнгилда пишириб, тобламагунча тилга келтирма. Дилда бор сўз фикрларнинг ҳаммаси айтгулик бўлавермайди. Ичда ётган сўзларинг – сенинг сирларинг. Сир эса нафасга ўхшашдир. Чиққан нафасдай, унинг ҳам сира қайтарилиш имкони бўлмайди». Нотиқлик санъати ҳақидаги фикрлар Алишер Навоий асарларида кўплаб учрайди. Ҳатто мутафаккир адиб «Маҳбуб ул-қулуб» номли

фалсафий асарининг махсус фасли, яъни 24-фаслини нотиқ ва нотиқлик санъатига бағишлайди. «Насиҳат аҳли ва воизлар зикрида» деб номланган мазкур фаслда нотиқлик маҳорати ва нотиқлик санъати фазилатлари ҳақида қимматли фикрларни баён қилади: «Воиз керакки, “қолааллоҳ” сўз айтса ва “қола расулуллоҳ” мухолафатидин қайтса, худо ва расул йўлиға қадам урса. Ўзи киргондин сўнгра насиҳат била элни ҳам кивурса. Юрумаган йўлға элни бошқармоқ – мусофирни йўлдин чиқормоқдур ва биёбонға кетурмак ва бодияда итурмакдур. Усрукки, элга буюрғай ҳушёрлиқ ― уйқувчидекдурки, элга буюрғай бедорлиқ. Уйқусида сўз деган жевлигон бўлур ва ул дегондек қилмоқ не дегон бўлур» 1 , деб бу санъатга илоҳий тус беради. Навоийдан келтирилган мазкур иқтибослар навоийшунос Иноят Махсумов томонидан ҳозирги ўзбек адабий тилига ниҳоятда моҳирона табдил қилинган: “Воиз Ҳақ сўзни тарғиб қилиши, Пайғамбар сўзидан четга чиқмаслиги керак, энг аввал унинг ўзи Ҳақ ва пайғамбар йўлига кириши, сўнгра эса насиҳат билан элни ҳам шу йўлга солиши лозим. Ўзи юрмаган йўлга элни бошламоқ – мусофирни йўлдан адаштириб, биёбонга ташламоқ ва саҳрода уни йўқотмоқдир. Ўзи мастнинг элни ҳушёрликка чақириши – уйқучи кишининг одамларни бедорликка даъват этганига ўхшаш бир нарсадир” 1 . Яъни, нотиқ, аввало, иймон-эътиқодли , мусулмон, шариат арконларини биладиган, тариқат йўлига кирган шахс бўлиши лозим. Нутқида Қуръони карим ва ҳадиси шариф маъноларини тарғиб этиши жоиз. Нутқ ижод қилиш ва нотиқлик санъати фазилатлари ҳақида Алишер Навоий қатъий эътиқодли бўлиш, ҳақиқат ва адолат йўлидан бормоқни таъкидлайди: «Ваъз бир муршид ва огоҳ ишидур ва унинг насиҳатин қабул этган мақбул кишидур. Аввал бир йўлни бормоқ керак, андин сўнг элни бошқармоқ керак. Йўлни юрмай кирган итар ва ғайри мақсуд ерга етар» 2 . Ана шундай фазилатлар нутққа кўрк бағишлайди. Жонлилик касб этади. Улуғ мутафаккирнинг бу фикрлари ҳам ҳозирги ўзбек адабий тилига юқорида 1 Алишер Навоий. Асарлар, 13-том. Маҳбуб ул-қулуб . Т., 1966, 25-бет. 1 Алишер Навоий. Маҳбуб ул - қулуб. Иноят Махсумов насрий баёни. Т., Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1983, 31-бет. 2 Алишер Навоий. Асарлар, 13-том. Маҳбуб ул-қулуб . Т., 1966, 25-бет.

номи зикр этилган адабиётшунос томонида н қуйидагича насрий баён этилган: “Ваъз муршидлар – пирлар, ҳушёр кишиларнинг ишидир ва уларнинг насиҳатини қабул этган мақбул кишидир. Аввало, унинг ўзи бир йўлга тушиб олган бўлиши, кейин эса бошқа одамларни ўша томон бошлаб бориши керак. Йўлга билмай кирган йўқолади ва мақсадидан бошқа ерга етади” 3 . Алишер Навоий инсон умрини азиз ва мукаррам деб билади. Вақтни қадрлайди. Шу боис нотиқлик санъати ҳақида фикр юритганда нутқнинг ишончли бўлишини, ҳақиқат устуворлик қилиши лозимлигини бош масала деб қарайди. Акс ҳолда, тингловчиларда зерикиш пайдо бўлади. Бу нотиқ обрўсига путур етказиши табиийдир. Алишер Навоий «Воиз улдурки, мажлисиға холи кирган тўлғай ва тўла кирган холи бўлғай. Воизким, бўлғай олим ва мутақий - анинг насиҳатидин чиққан шақий. Улки, буюриб ўзи қилмағай, ҳеч кимга фойда ва асар анинг сўзи қилмағай. Назоирхон била сургувчи мақол - дастёр била йирлағувчи қаввол» деб, яна бир бор нотиқлик маҳорати фазилатларини ёрқинроқ очиб беради. Хулоса қилиб айтганда, Алишер Навоий, нафақат, бадиий ижод билан машғул бўлди. Балки жамоат ишларида фаол қатнашишни, халққа хизмат қилишни ўзининг инсонийлик бурчи деб билди. Шу боис у хоҳ вазир бўлсин, хоҳ оддий фуқаро бўлсин, ўз обрў-эътибори билан подшоҳга турли ижтимоий масалаларда мурожаат қилар эди. Йиғинларда иштирок этар, халққа тушунтириш ишларини олиб борарди. Шу сабабдан Алишер Навоий нинг нотиқлик санъатига эътибор билан қараши табиий эди. Асарларида бу санъат фазилатларини баён қилди. Қолаверса, айни замонда ҳам Алишер Навоийнинг бу мавзудаги фикрлари ўзининг долзарблиги билан аҳамиятлидир. Нотиқлик санъати ривожида, миллий давлатчилигимиз шаклланишида Навоийнинг нотиқлик маҳоратига доир фикрлари дастуриламал вазифасини ўташи табиийдир. 3 Алишер Навоий. Маҳбуб ул - қулуб. Иноят Махсумов насрий баёни. Т., Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1983, 32-бет.

Ҳусайн Воиз Кошифий Ҳусайн Воиз Кошифий 1442-46 йилларда Сабзаворда таваллуд топган ва 1505 йилда вафот этган. Ҳусайн Воиз унинг тахаллуси, асл исми Камолиддиндир. Ҳусайн Воиз Кошифий – воизлик санъати намояндаси ва назариётчиси, улуғ мутафаккир, қомусий олим. Араб, форс тилларини яхши билган. Математика, кимё, астрономия, мусиқа, адабиёт ва фиқҳ фанларининг билимдони бўлган. Ёшлигидан нотиқлик билан шуғулланган. Нишопур ва Машҳадда (1455-68), кейинчалик Ҳиротда (1468 йилдан) яшаган. Асарларини форс тилида ёзган. Навоий билан ижодий ҳамкорлик қилган ва унга бағишлаб “Мавоҳиби олия” – “Олий туҳфалар” номли асарини ёзган. Ҳусайн Воиз Кошифий фалсафа, ахлоқ, тилшунослик, адабиётшунослик, сиёсат, дин тарихи, воизлик, шеър санъати каби фанларга оид 200 дан ортиқ асар ёзганлиги манбаларда қайд этилади. Унинг ахлоқ ҳақидаги энг машҳур асарларидан бири “Ахлоқи муҳсиний” (“Яхши хулқлар”) Ҳусайн Бойқаронинг ўғли Абулмуҳсин Мирзога бағишланган. Ҳусайн Воиз Кошифийнинг “Футувватномаи Султоний ёхуд жавонмардлик тариқати” 1 номли асари таниқли адабиётшунос профессор Н.Комилов томонидан форс-тожик тилидан ўзбек тилига таржима қилинди ва нашр этилди. Мутафаккир Ҳусайн Воиз мазкур асарида нутқ одоби тўғрисида батафсил фикр юритган. Унинг фикрича, тилни асраш, ҳар томонлама ўйлаб гапириш инсоннинг донолиги, ақл-заковати маҳсулидир. Инсоннинг маънавий қиёфаси, мартабаси, шуҳрати, обрў-эътибори унинг нутқи орқали намоён бўлади. Шу сабабдан улуғ донишманд даражасига етган Ҳусайн Воиз Кошифий нутқ жараёнида тилдан, сўздан фойдаланишнинг меъёрлари ҳақида, ҳар доим тилга эътиборда бўлиш тўғрисида қуйидагича сабоқ беради: “Биринчи, ёлғон гапиришдан, зеро ёлғончи худонинг душманидир. Иккинчи, ваъдага хилоф гапириш ва мунофиқона сўз айтишдан. Учинчи, ғийбат ва бўҳтон гаплардан, чунки бўҳтон фосиқлар 1 Ҳусайн Воиз Кошифий. Футувватномаи Султоний ёхуд жавонмардлик тариқати. А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. Т., 1994.

ишидир. Тўртинчи, беҳуда баҳсу муноқашадан, айб қилишдан, гап ташишдан. Булар шайтон васвасасига киради. Бешинчи, ўзини мақташ ва таърифлашданки, бу худбинликка олиб келади. Олтинчи, навкар ва хизматкорни лаънатлашдан. Еттинчи, қарғашдан, дуойи бад қилишдан, чунки бу жону дилнинг офатидир. Саккизинчи, мазах-масхара қилиш ва ҳазил- ҳузулдан” 1 . Ҳусайн Воиз Кошифий нутқ одоби ҳақида мулоҳаза юритар экан, талаффуз равонлиги ва оҳангни ҳам эътибордан четда қолдирмайди: “Овознинг ингичкалиги бадгумонлик, ваҳмнолик далилидир. Овознинг муътадил(ёқимли) бўлиши тадбиркорлик, ҳар ишга яхши саранжом бермак нишонасидир. Овознинг димоғда чиқиши кибру аҳмоқлик ва камфаҳмлик аломатидир. Оҳисталик бирла сўзламак хўблик(гўзаллик ) ва яхшилик нишонасидир. Сўз айтиш вақтида қўл тебратмаслик зийраклик ва яхшилик нишонасидир”. Улуғ мутафаккирнинг “Футувватномаи Султоний ёхуд жавонмардлик тариқати” асарини мутолаа қилар экансиз, сўзнинг муқаддас бир неъмат эканлиги, сўз инсон ақл-заковатининг калити – инсон билан сўз бамисоли эт билан тирноқ каби зикр этилади: “Агар сўз сеникими ёки сен сўзникими, деб сўрасалар, айтгил: мен сўзники ва сўз меникидир, чунки сўз инсонлик дарахтининг мевасидир, дарахтни мевадан, мевани эса дарахтдан ажратиб бўлмайди. Агар нуқсонли сўз қайсидир, деб сўрасалар, Худо ва расулнинг сўзига мувофиқ келмайдиган сўз, деб жавоб бергил”. Ҳусайн Воиз Кошифий Алишер Навоий томонидан ҳурмат ва эҳтиром билан тилга олинган машҳур нотиқлардан бири. Ҳусайн Воиз Кошифий нотиқ сифатида ўша даврда энг машҳур кишилардан бўлиши билан бирга, ўз даврининг забардаст олими, астрономи, математиги, шоири ҳам эди. Алишер Навоий ўзининг “Мажолис ун-нафоис” асарида у ҳақда қуйидагиларни қайд этади: “Мавлоно Ҳусайн Воиз – “Кошифий” тахаллус қилур, Сабзаворлиқдур. Оз фан бўлғайким, дахли бўлмағай, хусусан, ваъз, иншо ва нужумки, анинг ҳаққидур ва ҳар 1 Ҳусайн Воиз Кошифий. Футувватномаи Султоний ёхуд жавонмардлик тариқати. А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. Т., 1994, 51-бет.

қайсисида мутааййин ва машҳур ишлари бор ва мусаннафотидин бири «Жавоҳир ут-тафсир» дурким, «Ал-бақара» сурасин бир мужаллад битибдурким, мунсифи қатъ била юз жўз бўлғай» 1 . Ҳусайн Воиз Кошифий Қуръони каримдаги биргина «Ал бақара» сурасига юз босма табоқ ҳажмдаги тафсир ёзган. Мана шу маълумотнинг ўзи ҳам Ҳусайн Воиз Кошифийнинг улуғ бир донишманд, катта бир нотиқ эканлигидан далолатдир. Ҳусайн Воиз Кошифий нутқларининг таъсирчанлиги, жозибадорлиги ҳақида унинг ўғли Фахриддин Али Сафий «Латойифут тавойиф» номли асарида қуйидагиларни эслайди: «Кунларнинг бирида аҳли мажлисга Мавлоно Сайид Ғиёсиддин деган машҳур сўз устаси кечикиб келган. Бу мажлисга Абдураҳмон Жомий ҳам ташриф буюрган экан. Сайид Ғиёсиддин кириб келиши билан Жомий ундан сўрабди: - Нечук кечикдингиз, мавлоно Ғиёсиддин? - Мени маъзур тутинг, устод, - дебди Ғиёсиддин, - келаётган эдим, масжиди жомеъда Ҳусайн Воиз Кошифий нутқ сўзлаётган экан, шунга маҳлиё бўлиб қолибман”. Ҳусайн Воиз Кошифийнинг нутқлари жозибадорлиги билан ҳар қандай кишини жалб қила олган. Ҳусайн Воиз Кошифий ахлоқ, тарих, тасаввуф, нужум, риёзиёт, фиқҳ соҳаларига доир бир қатор асар лар яратган. Унинг «Футувватномаи султоний», «Ахлоқий Муҳсиний», «Рисолаи ҳотамия», «Анвари Суҳайлий», «Жавоҳир ут-тафсир» каби асарлари фикримиз далилидир. Бу асарлар беш юз йилдан ортиқ вақт ўтса-да, шарқона одоб ва ахлоқ дастури сифатида ўз аҳамиятини йўқотган эмас. Ҳусайн Воиз Кошифий Алишер Навоийнинг мухлиси, шогирди ва дўсти бўлган. У «Тафсири Ҳусайний» ва «Жавоҳир ут-тафсир ат-туҳфат ул-Амир» номли тафсир асарларини Алишер Навоийга бағишлаган. Ўз навбатида унинг бундай сўз санъатидаги маҳоратини Алишер Навоий ҳам юқори баҳолайди. Алишер Навоий ва султон Ҳусайн Бойқаро ўз асарларини 1 Алишер Навоий. Мажолисун нафоис. Асарлар, 12-том. Т., 1966, 123 - бет.

халқ ўртасида расмий ижро этиш лозим бўлган пайтларда, бу ишга Ҳусайн Воиз Кошифийни муносиб кўрганлар. Маълумки, 1492 йилнинг 8 ноябрида улуғ мутафаккир, форс-тожик адабиётининг намояндаси, Алишер Навоийнинг устози Абдураҳмон Жомий вафот этади. Абдураҳмон Жомийнинг дафн маросимида Алишер Навоий ўзининг Жомийга бағишланган марсиясини ўқиб эшиттиришни ҳам Ҳусайн Воизга топширганлиги фикримиз далилидир.

Адабиётлар 1. Аҳмедов А.А. Нотиқлик санъати. – Т.: Ўқитувчи, 1967. 2. Бахтиёр Омон. Сиёсий етакчининг ноиқлик маҳорати. – Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Бегматов Э.А. Нотиқнинг нодир бойлиги . – Т.: Ўзбекистон, 1984. 4. Бегматов Э.А. ва б. Ўзбек нутқи маданияти очерклари. – Т.: Фан,1988. 5. Бегматов Э.А., Маматов А. Адабий норма назарияси. – Т.: Фан, 1999. 6. Воинова М.Г. Культура речи юриста. - Т.: ТДЮИ, 2003. 7. Жуманиёзов Р., Салимоа С. Ғоявий тарбияда нотиқлик санъати. – Т.: Ўзбекистон, 2002. 8. Жуманиёзов Р. Нутқий маҳорат. – Т.: Адолат, 2005. 9. Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1972. 10. Ликас А.Л. Культура правосудия. – М.: Юридическая литература, 1990. 11. Миртожиев М., Маҳмудов Н. Тил ва маданият. – Т.: Ўзбекистон, 1992. 12. Рустамов А. Сўз хусусида сўз. – Т.: Ёзувчи, 1987. 13. Тожиев Ё. ва б. Ўзбек нутқи маданияти ва услубият асослари. – Т.: ТошДУ, 1994.

Похожие

Суд нотиқлиги санъати

Ёзма юридик нутқ. Юридик терминлар тизимининг ўзига хос хусусиятлари

Адабий тилнинг функционал услублари ва юристнинг нутқ маданияти

Нутқ маданияти ва ҳуқуқ. Юристнинг нутқ маданияти фанининг мақсад ва вазифалари

Нутқ маданияти ва тилнинг тасвирий воситалари