Расман тенглик ҳуқуқ принципи сифатида - Юриспруденция - Рефераты

Расман тенглик ҳуқуқ принципи сифатида

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

72 KB

Расман тенглик ҳуқуқ принципи сифатида Режа : 1. Расман тенглик ҳуқуқ принципининг мазмуни. 2. Расман тенглик, умумий тенг ўлчов, адолат ва эркинликнинг уч бирлиги сифатида. 3. Расман тенглик ва “ Амалий тенглик” ҳуқуқ ва баравар чи лик.

Расман тенглик хукук принципи сифатида Турли оламларнинг ушбу ҳар хил формудалари (олам-нинг ҳар хил илмий образлари, ҳар хил фанлар томонидан яратиладиган илмий манзараси) моҳият эътибори билан умумий бир нарсани - объектив оламнинг (барча фанлар объектининг) умумий қонунларини, яъни ушбу оламнинг тартибга солинганлик ва ундаги тартиб (математик-сонли, ҳуқуқий, физик, кимёвий, бйологик ва ҳоказо) қоидалари-ни ифодалайди. Ушбу маънода ижтимоий воқеликнинг зарур тартиби мо-хияти, пришшпи, қоидаси ва нормаси сифатида расман тенг-лик ҳуқуқ фалсафасининг изланаётган'ҳақиқати ва методи-дир, деб айтиш мумкин. Расман тенглик воқеликнинг хуқуқий тартиби принципининг ўзидир. Либертар метод унга кура иш олиб боради ва у билинаётган воқеликни ўша принципга мувофиқ юридик-лаштиради, уни ҳуқуқий воқелик шаклида билиб олади ва ушбу воқелик ҳақидаги билимни фалсафий-ҳуқуқий наза-риянинг тегишли тизими сифатида ифодалайди. Ушбу методнинг билиш билан боғлиқ имкониятлари ҳуқуқнинг либертар тушунчаси ижодий (эвристик) салоҳия-тидан келиб чиқади ва унинг маъно доиралари, назарий аҳамияти чегаралари, мазкур фалсафий- ҳуқуқий назария предметининг соҳаси билан чскланади. Ҳуқуқнинг айнан мазкур тушунчаси тегишли фалсафий-ҳуқуқий билишнинг юридик-билиш нуқтаи назаридан ихтисослашганлигини, йўналганлигини ва чегараларини белгилаб бсради. Фалсафин-ҳуқуқин билнмнинг микдорнн ўзгариши (купа-йиши, аниқлаштирилиши, ҳажмининг ошиши ва бошқалар) ҳуқуқнинг умуман ҳуқуқ фалсафаси муайян концепцияси негазида, унинг методи ва предмсти асосида ётган у ски бу тушунчаси нуқгаи назаридан ва унинг чсгараларида содир бўлади. Фалсафни-ҳуқуқнн бнлимнннг сифат ўзгаришларн ҳуқуқнинг олдинги тушунчасидан унинг янги тушунчасига ўтилиши, тегишли янги

метод ва янги предметга эга бўлган янги фал-сафий-ҳуқуқий назариянинг шакллантирилиши билан боғ-лиқдир. Бундай сифат ўзгаришлари даражаси турлича бўлиши мумкин, албагга, бироқ янги тушунчалар фалсафий-ҳуқуқий билиш ривожланиши жараёнида ва фалсафий-ҳуқуқий та-факкур тараққиётида сифат жиҳатдан сакрашни ифодалай-ди. Ҳуқуқнинг янги тушунчаси ҳуқуқ фалсафаси объектлари эмпирик маълумотларининг ўзини ўрганиш, тушуниш ва талқин қилишга тегашли равишда янгича ёндашувни ҳам, улар тўғрисида жамланган назарий билимларни ҳам англа-тади. Неология (янги нарсалар тўғрисидаги таълимот) нуқ-таи назарндан ҳуқуқ фалсафаси тарнхн - ҳуқуқнинг янгн ту-шунчаларн ва улар асосида шаклланаеттан янги фалсафий-ҳуқуқий назариялар тарнхи, дейиш мумкин. Фалсафий-ҳуқуқий тафаккур тараққиётининг умумий жараёнида янгилик жиҳати ворисийлик жиҳати билан мус-таҳкам алоқадордир. Ушбу ўринда янғи нарса (ҳуқуқнинг янги тушунчаси, янги назария, янғи концепция ва бошқалар), ҳамма жойда бўлганидек, ҳуқуқ ва давлатни англаб етиш ва тушунишнинг билиш жиқатидан теранроқ, мазмунлироқ ва муқобилроқ шакли сифатида эски нарса (ҳуқуқ тўғрисидаги олдинги билимларнинг бутун жами) асосида пайдо бўлади, холос. Билиш методи сифатидаги ҳуқуқнинг янги тушунчаси унинг олдинги тушунчаларини ва тегишли назарияларини чиппакка чиқармайди, балки олдинги тушунчанинг билиш билан боғлиқ чекланган имкониятлари ва чегараларини бар-тараф этади ҳамда, шу билан бирга, унинг назарий билиш мазмунини ва якунларини сақлаб қолади. Бу билан ҳуқуқнинг янги тушунчаси олдинги фалсафий-ҳуқуқий тафаккурнинг илмий аҳамиятга эга бўлган натижаларини сақлаб қолади ва билишнинг янги, юқорироқ даражасида уларни теранроқ назарий нуқгаи назардан ва кенгроқ ҳамда муқобилроқ маз-мунда янада ривожлантиради. Расмий-ҳуқуқий тенгликка қарши қўйиладиган «фактик тенглик» реал воқелиқда бараварчилик сифатида намоён бўлади. Бараварчиликка рухсат

бериш ва уни тақиклашни ҳуқуқий тақиқ ва рухсат бериш билан таққослашда ҳуқуқ ва бараварчилик бир-бирига зидлиги ёрқин кўринади. Рухсат бериш ва бараварчиликни тақиқлаш «Фактик тенглик»нинг ўз позитив принципи ва муайян позитив мазмуни йўқ, шу сабабли турли даврлар ва ҳар хил вазиятларда «фактик тенглик» талаби ушбу талаб билан тарихан қайси аниқ ҳуқуқ ва расман-ҳуқуқий тенглик инкор этилишига боғлиқ равишда бараварчиликнинг ҳар хил (платонча, руссоча, утопик-коммунистик, марксча-социалистик ва ҳоказо) версияларини назарда тутади. Марксча-социалистик бараварчиликнинг мазмуни шуки, марксизмга мувофиқ расман тенглик - бу буржуа ҳуқуқи, буржуа «тенг ҳуқуқи» (марксизмга биноан, у коммунизмнинг биринчи босқичида умумлаштирилган ишлаб чиқариш воситаларига нисбатан бартараф этилган, бироқ индивидуаллаштиришга қодирдир. Ҳуқуқнинг бутун соционорматив тизимдаги белгиловчи аҳамияти тарихий жиҳатдан ижтимоий ва маънавий ривожланишнинг шундай даврига (айнан - буржуа даврига) мос келадики, бунда ижтимоий онг тизимида ҳуқуқий онг (юридик дунёқараш) етакчи роль ўйнай бошлайди, илгари бундай ролни мифология (соционорматав тартибга солувчининг қарор топиши даврида), сўнг дин (қадимги даврда ва ўрта асрларда), сўнгра, Янги даврда эса - ахлоқ ва сиёсат ўйнаган эди. Ижтимоий онг турли шакллари ва тегишли равишда ижтимоий нормалар (ҳамда тартибга солувчилар) ҳар хил турлари етакчилик ролининг бу тариқа тарихий алмашиниши, давлат ва унинг қонунлари (позитив ҳуқуқ) тўғрисидаги тасаввурларнинг илгарилаб борувчи юридиклашуви жараёнида ҳам кўзга ташланди. Ҳуқуқнинг турли теологак, ахлоқий, маънавий ва ҳоказо талқинларининг яққол кўриниб турган камчиликлари ижти-моий нормалар (ҳамда тартибга солувчилар) ҳар хил турла-рининг аралаштириб

юборилишидан, ҳуқуқнинг ўзига хослига инкор қилинишидан, ҳуқуқ ва давлат тўғрисидаги таълимот теологияга ва этикага боғланишидан, ҳуқуқнинг диний ёки этикавий феноменлар билан алмаштирилишидан, амалдаги ҳуқуққа (қонунга) ва давлатга муқобил бўлмаган (ноҳуқуқий) талаблар қўйилишидан ва бошқалардан иборатдир. Ҳуқуқ гўё маънавий, ахлоқий бўлиши кераклиги ҳақидаги янглиш тасаввур кенг ёйилганича қолмоқда (ҳуқуққа нисбатан бундай этикавий талабларда ахлоқ ва ахлоқийлик, қоидага кўра, бирхиллаштирилади). Бироқ бундай талаб, агар у ахлоқ (ёки ахлоқийлик)нинг қонуний ҳуқуқий талабларини қондиришнинг биз томонимиздан кўриб чиқилган ҳуқуқий усули доирасидан ташқарига чиқса, моҳият эътибори билан ҳуқуқ ҳуқуқ эмас, балки ахлоқ бўлиши, қонуннинг (позитив ҳуқуқнинг) мазмуни ҳуқуқий эмас, балки ахлоқий бўлиши кераклигани англатади. Ҳуқуқни бундай ахлоқий тушуниш нафақат ҳуқуқнинг, балки ахлоқнинг ҳам моҳиятини муқаррар бузади, чунки ҳуқуқнинг ахлоқлаштирилиши, муқаррар равишда, ахлоқнинг юридиклаштирилиши билан бирга кечади. У ҳолатда ҳам, бу ҳолатда ҳам ҳуқуқ ва ахлоқнинг мазмуни ва аҳамияти ихтиёрий белгиланади. Ҳуқуқ ва давлат тўғрисидаги ҳар хил маънавий (ахлоқий) таълимотларда ҳуқуқ ва қонунни (позитив қонунни) фарқлаш ахлоқ ва қонунни фарқлаш билан алмаштирилади. Ҳуқуққа нисбатан ахлоқий ёндашув, нари борса, унинг маънавий талқин қилиниши ва баҳоланиши орқали ахлоқан «тўғри» ҳуқуқнинг, яъни ахлоқий қонун (ахлоқий позитив ҳуқуқнинг) ва ахлоқий давлатнинг ахлоқан асосланиши ва оқланишига олиб келади. Аслида эса, изланган ҳақиқат ва назарий ривожлантирилган юридик ёндашувнинг мақсади айнан ҳуқуқий қонун ва ҳуқуқив давлат хисобланади. Унинг ютуклари ҳуқуқнинг ижтимоий нормалар тизимидаги ўзига хослигини ва давлат ҳокимиятининг ижтимоий ҳокимият бошқа

турлари билан муносабатдаги ўзига хослигини аниқяаш ва ҳисобга олишни талаб этади. Рухсат бериш ва тақиқлаш тартибга солиш шакллари сифатнда. Ҳуқуқ ва бараварчилик Расмий-ҳуқуқий тенгликка қарши қўй и шадиган «фактик тенглик» реал воқеликда бараварчилик сифатида намоён бўлади. Бараварчиликка рухсат бериш ва уни тақиқлашни ҳуқуқий тақиқ ва рухсат бериш билан таққослашда ҳуқуқ ва бараварчилик бир-бирига зидлиги ёрқин кўринади. 1. Рухсат бериш ва бараварчиликни тақиқлаш «Фактик тенглик»нинг ўз позитив принципи ва муайян позитив мазмуни йўқ, шу сабабли турли даврлар ва ҳар хил вазиятларда «фактик тенглик» талаби ушбу талаб билан та-рихан қайси аниқ ҳуқуқ ва расман- ҳуқуқий тенглик инкор этилишига боғлиқ равишда бараварчиликнинг ҳар хил (платонча, руссоча, утопик-коммунистик, марксча-социалистик ва ҳоказо) версияларини назарда тутади. Марксча-социалистик бараварчиликнинг мазмуни шуки, марксизмга мувофиқ расман тенглик - бу буржуа ҳуқуқи, буржуа «тенг ҳуқуқи» (марксизмга биноан, у коммунизмнинг биринчи босқичида умумлаштирилган ишлаб чиқариш воситаларига нисбатан бартараф этилган, бироқ индивидуал истеъмол предметларини «меҳнатига кўра» тақсимлаш учун сақлаб қолинган), изланган «фактик тенглик» эса - бу ҳар кимнинг «эҳтиёжига кўра» истеъмолчилик эҳтиёжларини қондиришдир. Коммунизмнинг қуйи фазасидан (яъни соци-ализмдан) унинг юқори фазаси (тўлиқ коммунизмга) ривожланиши, бундай мантиқ бўйича, «яна олға қараб бориш, расман тенгликдан ҳақиқий тенгликка томон бориш, яъни «ҳар ким қобилиятига яраша, ҳар кимга эҳтиёжига яраша», - деган қоидани амалга ошириш масаласи» ] ни англатади. Ушбу доктринал прогнозларга зид ўлароқ, реал социализм шароитида расман, ҳуқуқий тенглик принципи нафақат умумлаштирилган (ва

«давлатлаштирилган») ишлаб чиқариш воситаларига нисбатан, балки индивидуал истеъмол предметларини тақсимлаш соҳасида ҳам инкор этилади. Социалистик бараварчилик ҳуқуқий тенглик мумкин бўлмаган вазиятда «тенглик»нинг (норасман, «фактик» тенгликнинг) ифодачиси ва ёювчиси сифатида айнан мавжуд бўлмаган ҳуқуқнинг ўрнини босади. Социалистик бараварчилик ўзининг барча кўринишларида социалистик мулкчилик юзага келтирадиган талаблар, ишлаб чиқариш воситаларига хусусий мулкчилик (ва умуман ҳар қандай индивидуаллаштирилган мулкчилик) мавжуд эмаслиги принципи доирасида бошқариладиган муносабатларни (меҳнат ва унга ҳақ тўлаш соҳасида ҳам, турмушнинг қолган барча соҳаларида ҳам) саклаб қолиш ва ушлаб туришга даъват этилгандир. Агар ҳуқуқ ва ҳуқуқий тенглик - бу имтиёзларни инкор этиш, абстракт умумий кўлам ва барча учун расман-тенг ўлчов бўлса, у ҳолда социалистик бараварчилик хусусий мулк-ни тақиқлаш чегарасида истеъмолчилик нмтиёзларининг да-ража тизими талаблари ва қоидаларини ифодалар эди. У «меҳ-натчи бўлмаган тишламақци» принципи бўйича фақат «меҳ- натчилар»га нисбатан татбиқ этилар эди. Боз устига ушбу тизимнинг ҳар бир даражаси (тегишли табақалар, касблар ва ҳоказолар) учун ўзининг «табақавий» истеъмол ўлчови амал қилар эди. Бундай ҳар бир қатлам ичида бараварчи-лик ҳар хил ходимларнинг меҳнат шароитларидаги фарқларини бараварлаштирарди ҳамда яхшиларга қараганда ёмон-ларнинг имтиёзини ўзида ифодалар эди. Бараварчилик амал қиладиган барча жойда бундан келиб чиқадиган барча оқибатлари билан биргалиқда текис-ловчилар ва текисланувчилар ижтимоий роллари, мақоми ва функцияларининг табақалашуви ҳамда фарқланиши шуб-ҳасиздир. «Тенглар» орасида номенклатура жиҳатидан «кўпроқ тенглар» ва «энг тенглар» ажралиб туради. Айнан бараварчилик имтиёзлари уларни ҳаётда амалга оширишнинг реал жиҳатдан мумкин бўлган усулларини ифодалайди ва қўллаб-қувватлайди.

Тўғри, социалистик бараварчиликнинг барча имтиёзлари реал аҳамиятга эга бўлишига қарамай, аслида истеъмолчилик тусига эга эди ҳамда принцип жиҳатдан (ва легал равишда) ишлаб чиқариш воситаларига мулкчилик имтиёзини истисно этар эди. Умуман олганда, социалистик бараварчилик ҳукмли тақсимловчи нормалар ёрдамида истеъмол соҳасида социализм шароитида йўл қўйиладиган нормаларни текислашга ва ушбу тафовутларни хусусий мулкчиликни инкор этиш принципи талаблари доирасида тутиб туришга қаратилган эди. Ушбу мақсадларни амалга ошириш жараёнида бараварчиликка хос бўлган тақиқлар ва рухсат беришлар тартибга солувчи мухим рол ўйнади. Рухсат бериш ва тақиқ - одамлар хулқ-атворини тартибга солишнинг икки асосий усули. Турмушнинг исталган соҳасида расман эътироф этилган тартиб бирон-бир рухсат бериш нормалари ва тақиқ нормалари воситасида ифодаланади. Бунда рухсат бериш ва тақиқлар нисбати ижтимоий тартабга солишнинг ҳар қандай тизимида ўзининг ички мантиқига, тасодифий эмас, балки зарур характерга эга бўлади ва, бинобарин, хоҳиш ҳамда ўзбошимчалик билан ўзгартирилиши мумкин эмас. Бир томондан, бараварчиликдаги рухсат бериш ва тақиқлар, иккинчи томондан, ҳуқуқий рухсат бериш ва тақиклар ўз мазмуни, маъноси ва тартибга солувчи аҳамиятига кўра бир-биридан жиддий фарқ қилади. Бараварлаштирувчи тартибга солишнинг мақсади ва моҳияти - энг кам даражада реал рухсат бериш ва энг кўп даражада тақиқлашдир. Шу сабабли тақиқлар кўплигига қарамай, ижтимоий муносабатларни тартибга солиш усули сифатида айнан рухсат бериш тартибга солишнинг бараварчилик типида белгиловчи роль ўйнайди. Рухсат беришнинг айнан энг кам даражаси (турмушнинг барча, энг аввало, меҳнат ва истеъмол соҳаларида) ҳам куч билан ҳимоя қилишга, ҳам одамларнинг хулқ-атворини рухсат беришнинг тор чегараларида зўрлик билан тутиб туришга даъват этилган кўплаб тегишли тақиқловчи нормалар томонидан билвосита қўллаб- қувватланишга эҳтиёж сезади. Моҳиятан ҳуқуққа зид бўлган социалистик

қонунчиликка юят хос бўлган ва бошқарувнинг маъмурий-буйруқбозлик усуллари деб аталган усул учун зарур норматив асос бўлиб хизмат қилган турмуш ҳамда мехнатнинг «ҳаддан ташқари тартибга солинганлиги»ни рухсат беришнинг икир-чикиригача тартибга солиниши ва тақикларнинг кўпдан-кўп шохобчаси туғдирган. Тартибга солишнинг бараварчилик учун типик бўлган рухсат берувчи тартибида мантиққа кўра фақат қандайдир чекланганга, маълум бўлганга ва аниқ белгиланганга рухсат берилиши мумкин, қолган барчаси, тўғридан- тўғри рухсат берилмаган барча нарса тақиқланади, деган принцип бўйича тақиқланган бўлиб чиқади. Шундай қилиб, бараварчилик тақозо этадиган рухсат беришнинг энг кам даражаси зарурият билан биргаликда энг кўп даражада тақиқпанганни туғдиради, буида меҳнат ва ижтимоий турмушдаги барча янги, барча ижодий ва илғор нарсалар, бараварчилик нормаларининг чекланган доирасидан ташқарига чиқадиган барча нарса тақиқ остига тушади ва таъқиб қилинади. Бараварчилик талаблари жамланган ҳолда мохият эътибори билан ижтимоий тараққиётга тўсқинлик қилишнинг жуда таъсирчан норматив механизмига, ижтимоий турмуш барча соҳаларининг фаолият кўрсатишини вақтинча тўхтатиб қўйишнинг қудратли тартибга солувчи воситасига, инсон омили фаоллашувига қарши енгиб бўлмас тўсиққа айланади. Бараварчилик пассивлик ва турғунликни келтириб чиқаради. Ташаббуснинг жазоланиши - одамларнинг эркинлиги ва ижодий фаоллигини барча воситалар билан инкор этувчи бараварчиликнинг табиий ва оммавий маҳсулидир. Бяраварчилик туғдирган ва қўллаб-қувватлайдиган пассивликка ва боқимандаликка қаратилган ижтимоий-психологик ва умуман ҳаётий кўрсатма инсон омилини бузади ҳамда ижтимоий ишлаб чиқариш ўсишига ва турмуш шароити такомиллаштирилишига олиб борувчи йўлларни ёпиб қўяди. Социализм шароитида бараварчилик талабларини доимий равишда куч билан қўллаб-қувватлаш зарурияти муассасалар ва мансабдор шахсларнинг

барча норма ижодкорлиги-ни, нормаларни қўллаш фаолиятининг мазмунини, йўналишини, шаклларини ва методларини белгилаб берди ҳамда улар ваколатларининг жами ҳажмида мажбурлаш буйруқ бериш жиҳати кучайиб кетиш билан бирга кечди. Ҳуқуқда рухсат бериш ва тақиқлаш Бараварчилик тақозо этадиган рухсат бериш ва кенг тақиқларнинг чекланган чораларидан фарқ қилган ҳолда ҳуқуқий рухсат бериш ва тақиқлаш жамият барча аъзоларига унинг ривожланишининг мазкур босқичида энг кўп даражада мумкин бўлган абстракт тенг, барча учун бир хилда адолатли бўлган эркинликни ифодалашга ва кафолатлашга даъват этилган. Хуқуқий тартибга солиш усуллари ва режимлари сифатида рухсат бериш ёки тақиқпашни (ёки уларнинг бирга қўшилиши ва комбинациясининг муайян конструкциясини) танлаш ижтимоий ривожланишнинГ муайян босқичида бундай тартибга солиш эҳтиёжлари, мақсадлари ва вазифаларига, тартибга солиш объектининг ўзига хослигига, қонун чиқарувчи ва умуман давлат ҳуқуқий сиёсатининг характери ва мазмунига, мамлакатда демократия, ошкоралик, қонунийлик ва ҳуқуқ-тартиботнинг ривожланганлик даражасига, ҳуқуқий анъаналарга, аҳолининг ҳуқуқий маданияти ва ҳуқуқий онгига, ижтимоий фикрга ва ҳоказоларга боғлиқ бўлади. Кенг ёйилган тасаввурларга зид ўлароқ, умумнй тарзда ҳуқуқий тартнбга солиш мантиқи ва механизми шундайки, кўп даражадаги ҳуқуқий эркинликни ифодалаш учун ҳуқуқий тар-тибга солиш методи (усули, тартиби, режими) сифатида ҳуқуқий тақикдан, кам даражадаги эркинликни ифодалаш учун эса -ҳуқуқий рухсат беришдан фойдаланиш зарур. Бундан нима учун бараварчиликда рухсат бериш тартибга солишнинг бирламчи ва белгиловчи методи ҳисобланиши, тақиқ (гарчи кенг фойдаланиладиган бўлса ҳам) - иккиламчи ва шартли методи ҳисобланиши

аён кўриниб турибди. Гап шундаки, умуман олганда, тартибга солишнинг рухсат берувчи тартиби ва методида рухсат беришнинг қатъий белгиланган мазмуни ва ҳажми расмий ҳокимият томонидан тўғридан-тўғри ва бевосита, қаттиқ ва аниқ ўрнатилади. Бундай тартибга солишдан мақсад - ижод, тараққиёт, ҳали номаълум бўлган янги томон ҳаракат қилишни эътироф этиш ва уларга зарур кенгликни кафолатлаш эмас, балки ижобий ҳол сифатида олдиндан берилган соҳадан ниманидир танлаш ҳамда унга йўл кўйиш ва уни регламентлашдир. Модомики, тартибга солишнинг рухсат бериш тартибида тўғридан-тўғри рухсат берилмаган барча нарса тақиқланган экан, янги нарса принцип жиҳатидан қандайдир салбий нарса сифатида тақиқ остида бўлади. Шунингдек ҳуқукда ҳам рухсат бериш (изн) муҳим тартибга солувчи аҳамиятга эга бўлади, бироқ бунда айнан тақиқ бирламчи ва белгиловчи роль ўйнаши мумкин ва шундай бўлиши керак. Бараварчиликда тақиқ бирламчи рухсат бериш билан қаттиқ боғланган бўлади ва моҳиятан ўзининг тартибга солувчи такрорланиши билан рухсат берилган энг кам даражага риоя қилиш ва уни амалга оширишга даъват этилгандир. Аксинча, ҳуқукда тақиқ бирламчи, тагзаминли характерга эга ҳамда ҳуқуқ ва ҳуқуқий тартибга солишнинг айни моҳиятини ифодалайди Ушбу моҳият барча салбий (одамларнинг хатти-ҳаракатлари ва муносабатларидаги иж-тимоий зарарли) нарсаларни узил-кесил, аниқ ҳамда тўгридан-тўғри тақиқлашдан ва шу йўл билан қолган барча нарсани ижтимоий, ижобий зарарсиз нарса сифатида ўз ҳимояси остига олишдан иборатдир. Ҳуқуқ ижтимоий зарарли нарсани айнан тақиқлаши (ва тегишли санкцияси) билан ўз алоҳида ижодий ролини ўйнайди, чунки ижтимоий фойда-ли нарсани эътироф этиш ва химоя қилишнинг бундай беосита ва билвосита шакли жамият аъзоларининг тегишли эҳтиёжлари ҳамда манфаатларига мос келувчи ва ижтимоий тараққиёт учун зарур бўлган энг кўп даражада мумкин бўлган ўлчовни беради. Ҳуқуқий тақиқнинг белгиловчи характеридан қуйидаги муҳим юридик қоида келиб чиқади: ҳуқуқ (ҳуқуқий қонун) билан тўғридан-тўғри

тақшушнмаган барча нарсага рухсат берилган. Кўпинча ҳагго рухсат берилган нарса ҳам тақиқланадиган бараварлаштирувчи тартибга солиш шароитида тақиқланмаган нарсанинг қонунийлиги презумпцияси, албатта, йўқ ва бўлиши мумкин эмас. Ижтимоий зарарли нарсанинг туташ мезони эркинликнинг қонунийлаштирилган энг куп даражадаги микдори учун объектив, ижтимоий-тарихий жиҳатдан тақозо этилган чегара ҳисобланади. Ҳуқуқ ижтимоий ҳаётни умуман бундан эҳтиёт қилиши ва ҳимоя этиши керак, Ижтимоий зарарсиз барча нарсани эътироф этувчи ва қонунийлаштирувчи ушбу максимал чегара ҳуқуқий тақиқпар билан қуйилади ва белгиланади. Эркинликнинг (у ёки бу ҳаракатлар, ҳолатлар, муносабатлар ва бошқаларнинг) тўғридан-тўғри ва бевосита ижтимоий фойдалилик мезони билан объектив тақозо этилган энг кам ҳуқуқий ўлчовннинг миқдори тегишли равишда ҳуқуқий рухсат беришларда ифодаланади. Айтилганлардан, гўёки барча ҳолларда хуқуқий тақиқлар ҳуқуқий рухсатлардан маъқулроқ, деган фикр келиб чиқмайди, албатта. Аксинча, бир ҳолатда ҳуқуқий эркинликнинг эътироф этиладиган энг кўп даражасини ҳимоя қилиш учун бошқа ҳолатда хуқуқий эркинликнинг энг кам даражасини ўрнатиш зарур. Ҳуқуқ ва эркинликнинг юрқдик кафолатлари тизими айнан мана шу йўл билан қурилади. Масалан, давлат нуқтаи назаридан ташкил қилинган жамият ҳаётида оммавий-ҳукмрон ваколатларнинг алоҳида аҳамияти ҳамда шундан келиб чиқадиган, давлат ҳокимияти (ва уни ифодаловчилар)ни ташкил қилиш ва унинг фаолиятини қатьий белгиланган ҳуқуқий рамкага солиш зарурати туфайли муносабатларнинг ушбу доирасини ҳуқуқий бошқариш (давлат органлари ваколатини, мансабдор шахсларнинг ҳуқуқий ваколатини аниқлаш)нинг лозим даражадаги методи айни ҳуқуқий рухсат беришлар ҳисобланади. Ҳукмрон ваколатларга эга бўлмаган субъектлар хатти-ҳаракатини тартибга солиш тўғрисида сўз бораётган жойда, одатда, ҳуқуқий тақиқлар методи муқобилроқ хисобланади.

Ушбу бошқариш методлари зарур даражада, ички келишилган тарзда қўшилган шароитдагина ҳуқуқ ўз тартибга солувчи ролини тўла бажариши, самарали ижтимоий ривожланиш учун зарур шарт-шароитни норматив кафолатлаши, ҳокимиятнинг суисстеъмол қилинишига ғов солиши, жамият аъзоларининг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиши, турмушнинг ижодий асосларини қонунийлаштириши мумкин. Умуман олганда шуни айтиш мумкинки, тартибга солиш чораларининг ижтимоий ривожланишнинг тўхтаб қолиши ёки жадаллашиши учун хизмат қилаётган бутун норматив шкаласи бараварлаштирувчи минимумдан ҳуқуқий максимум томон боради. Бундан, бошқарувнинг бараварчилик типи ҳуқуқийси билан алмаштирилиши кишилар эркинлигини тан олиш ва уни ҳимоялаш талабларининг норматив ифодаси эканлиги маълум бўлади. Шу билан бирга ҳуқуқий тақиқлар ва рухсат беришларнинг умумий маъноси тегишли умумий мажбурий ҳужжатларнинг аниқ ва муайян ҳуқуқий нормалари сифатида аниқлаштирилиши лозимлиги аендир. Бундай аниқлаштириш эса қонун чиқарувчидан муайян ҳуқуқлар ва юридик мажбуриятларнинг, уларни амалга ошириш шакллари ва тартиботларининг, уларни ҳимоя қилиш усулларининг ва бошқаларнинг ўзаро алоқасининг муқобил норматив ифодаланишини талаб этувчи мустақил ижодий ишдир. Ҳар бир аниқ ҳуқуқий норма, муваффақиятли ҳуқуқий конструкция, изчил тартибот, лозим даражадаги процессуал шакл, амал қиладиган юридик кафолат ва ҳоказолар - бу салмоқли бошқариш-ҳуқуқий ва ижтимоий қадриятдир.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Каримов И.А. “Жамиятимиз мафкураси халқни-халқ, миллатни-миллат қилишга хизмат этсин”. Т. 1998 й. 2. Азиз хўжаев А.А. “ Демократия-халқ хокимияти демакдир ” . Т. “ Ўзбекистон ” 1996 й. 3. Файзиев М. “Мустақиллик нима?”. “ Адолат ” 1992 й. 4. Нерсесянц В. С. “ Право и закон ” М. 1983 г. 5. “Давлат ва ҳуқуқ” №1 Т. 2000 й.

Похожие

Фуқаролар маъмурий ҳуқуқ субъекти сифатида

Нодавлат нотижорат ташкилотлар маъмурий ҳуқуқ субъекти сифатида

Юридик онтология, гносеология ва аксиология муаммолари

Ҳуқуқнинг тушунчаси, моҳияти ва қиймати

Ҳуқуқ шакллари