Qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar - Юриспруденция - Рефераты

Qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

156 KB

Qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar Reja: 1. Qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi holatlar tushunchasi va turlar i 2. Kam ahamiyatli qilmishlar 3. Zaruriy mudofaa 4. Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida zarar yetkazish. 5. Tajovuzga nisbatan zaruriy mudofaaning huquqiy shartlari 6. Oxirgi zarurat 7. Tajovuzga nisbatan zaruriy mudofaaning huquqiy shartlari 8. Buyruq yoki boshqa vazifani ijro etish

Qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi holatlar tushunchasi va turlar i Sudda ko`rilib, jinoiy javobgarlikka loyiq deb topilgan ishlar o`zining obyektiv va subyektiv belgilariga ko`ra jinoiy qilmishdan iborat bo`ladi. Ayrim hollarda bunday qilmishlar ijtimoiy xavfli bo`lmasdan, balki ijtimoiy foydali bo`lishi ham mumkin. Bunday harakatlar jinoyat huquqida qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar deb ataladi. Jinoyat huquqida qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi shunday holatlar mavjudki, ular tashqi tomondan jinoyatga o`xshasada, biroq jinoiy javobgarlikka loyiq, jinoyat qonuni bilan qo`riqlanadigan munosabatlarga zarar yetkazuvchi ijtimoiy xavfli qilmish, deb topilmaydi, aksincha, ijtimoiy foydali hisoblanadi. Qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi holatlar deyilganida jinoyat belgilari mavjud bo`lsa ham, jinoyat deb hisoblanmaydigan harakatlar tushuniladi. Bunday holatlarning Jinoyat kodeksidagi belgilanishi insonparvarlik va adolat tamoyillariga amal q ilinganligidan darak beradi. Bunday holatlar ijtimoiy foydalilik hisoblanadi va ularning sodir etishiga qonunda yo`l qo`yilgan. Jinoyat kodeksida qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlarning belgilanishi: bir tomondan jinoiy repressiya choralarining kamayishiga olib kelsa, ikkinchi tomondan fuqarolarning huquqiy faolligini kuchaytiradi. O`zbekistan Respublikasi Jinoyat kodeksining 35-moddasida bunday holatlarning umumiy tushunchasi va turlari berilgan. Ushbu moddaning birinchi qismida: «..qilmishda ushbu kodeksda nazarda tutilgan alomatlar rasmiy jihatdan mavjud bo`lsa-da, lekin u ijtimoiy xavfli, g`ayriqonuniy yoki aybli bo`lmasa, qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar deb topiladi»,— deyilgan. Ushbu moddaning 2-qismida esa qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlarning turlari ko`rsatilgan. Bularga : 1) 1) kam ahamiyatli qilmishlar (36-modda); 2) 2) zaruriy mudofaa (37-modda); 3) 3) oxirgi zarurat (38-modda);

4) 4) ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida zarar yetkazish (39-modda); 5) 5) buyruq yoki boshqa vazifani ijro etish (40- modda); 6) 6) kasb yoki xo`jalik faoliyatiga bog`liq asosli tavakkalchilik (41- modda) kiradi. Kam ahamiyatli qilmishlar Hayotda shunday qilmishlar uchraydiki, unda qonunda nazarda tutilgan alomatlari mavjud bo`lsa-da, o`zining kam ahamiyatliligi tufayli ijtimoiy xavfliligi juda kam bo`ladi, jabrlanuvchi uchun yetkazilgan zararning miqdori deyarli ahamiyatga ega bo`lmaydi. Shuni e`tiborga olib, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 36-moddasida kam ahamiyatli qilmishlar tushunchasi berilib, bunday harakatlar qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar turkumiga kiritilgan. Kam ahamiyatli qilmishlar qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar turkumiga kiritilgan bo`lsa-da, huquqqa xilofligi, aybning mavjudligiga ko`ra boshqa qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlardan farq qiladi, boshqa turlariga bunday xususiyatlar xos emas va ular ijtimoiy foydali huquqiy harakatlardir. Kam ahamiyatli qilmish sodir etilganida ijtimoiy xavfli oqibat yuz bermaydi yoki qonun bilan qo`riqlanadigan obyektga juda oz zarar yetkaziladi. Qilmishni kam ahamiyatli deb hisoblashda obyektiv (qilmishni sodir qilish sharoiti, kelib chiqqan oqibatning jabrlanuvchi uchun ahamiyatga ega emasligi yoki oqibat kelib chiqmaganligi) va subyektiv (aybning darajasi, jinoyat qonuni bilan qo`riqlanadigan ijtimoiy munosabatga nisbatan jiddiy zarar yetkazish maqsadining yo`qligi, harakatning aynan oz miqdorda zarar yetkazishga qaratilganligi va h.k.) holatlarning jami e`tiborga olinishi kerak. Masalan, voyaga yetmagan shaxsning birovning bog`idan o`zi iste`mol qilishi uchun oz miqdorda meva o`g`irlashi, gullarni uzib olishi, zotli hisoblanmagan kaptar o`g`irlashi, sho`xlik, o`zini ko`rsatish kabi harakatlar shular jumlasidandir.

Qilmishni kam ahamiyatli deb topish uchun bunday qilmish bilan bog`liq barcha holatlar (ayb shakli, jinoyat sodir etish usuli, motiv, vaziyat va jinoyat sodir etish bosqichlari, jinoiy oqibat og`irligi, jinoyat ishtirokchilari, ularning ishtiroki darajasi va harakati)ni tahlil qilib chiqish kerak. Qilmishni kam ahamiyatli, deb topishda asosan uning ijtimoiy xavflilik darajasiga e`tibor berish kerak. Masalan, shaxs jabrlanuvchini o`ldirishga harakat qilsa-da, unga hech qanday zarar yetkazmasa, shaxsning bunday qilmishi kam ahamiyatli deb topilmay, balki odam o`ldirishga suiqasd deb topilishi kerak. Qilmishning kam ahamiyatli ekanligi aniqlansa, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 83-moddasi 1-qismi 2-bandiga binoan ish bekor qilinadi. Zaruriy mudofaa Zaruriy mudofaa institutining tushunchasi va belgilarining jinoyat huquqida berilishi ijtimoiy adolatni amalga oshirishda g`oyat katta ahamiyatga egadir. Jinoyat huquqida zaruriy mudofaa tushunchasi qonun bilan muhofaza qilinadigan obyektlarni jinoiy tajovuzlardan muhofaza qilish jarayonida tajovuzkorga shunday zarar yetkazish yo`li bilan amalga oshiriladigan huquqiy mudofaani o`z ichiga oladiki, bunday mudofaa zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqib amalga oshirilganida mudofaalanuvchi shaxsning jinoiy javobgarligini kelitirib chiqaradi. Jinoyat kodeksining 37-moddasida zaruriy mudofaaning qonuniyligi doirasi va shartlari, zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqishning huquqiy holati nazarda tutilgan. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 37-moddasiga ko`ra : NOTA BENE! Zaruriy mudofaa holatida sodir etilgan, ya`ni mudofaalanuvchi yoxud boshqa kishining shaxsi yoki huquqlarini, jamiyat yoki davlat manfaatlarini qonunga xilof tajovuzlardan tajovuzchiga zarar yetkazgan holda himoya qilish chog`ida qilingan harakat, agar zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqilmagan bo`lsa,

jinoyat deb topilmaydi. Zaruriy mudofaa holatida qilingan harakat qonunga xilof hisoblanmaydi, chunki hayotga, sog`li qqa , jinsiy erkinlikka , mulkka va boshqa jinoyat qonuni bilan qo`riqlanadigan obyektlarga qilingan tajovuzlardan himoya qilish har bir fuqaroning burchi hisoblanadi va zaruriy mudofaa holatida tajovuzchiga zarar yetkazish jinoyat hisoblanmaydi. Har bir fuqaroning o`zi, boshqa shaxslar, davlat manfaatlarini va qonun bilan qo`riqlanadigan har qanday boshqa ijtimoiy munosabatlarni himoya qilish huquqi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida (20, 27- va boshqa moddalarida) mustahkamlab qo`yilgan. Xususan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 27-moddasida Respublika fuqarolari sha`ni va obro`siga, hayoti va sog`lig`i, shaxsiy hayoti, erkinligi va qadr-qimmatiga qarshi tajovuzlardan sudda himoyalanish, shaxsning sha`ni va obro`siga qarshi tajovuzlardan zaruriy mudofaalanish huquqiga ega ekanligining belgilanganligi ushbu masalani hal etish uchun rahbariy ahamiyat kasb etadi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat qonunida birinchi marta har qanday fuqaro boshqa shaxslar yoki hokimiyat organlariga yordam so`rab murojaat qilish yoxud tajovuzdan o`zga yo`sinda qutulish imkoniyati bor-yo`qligidan qat`i nazar, to`g`ridan to`g`ri zaruriy mudofaani qo`llash huquqiga egaligi belgilab qo`yiladi (Jinoyat kodeksi 37-moddasining 3-qismi). Haqiqatan ham jinoyatchilikka qarshi kurash olib borishda jinoyat qonun bilan qo`riqlanadigan obyektga qilingan tajovuzdan qochib qutulish orqali emas, balki jinoyatning oldindani olishga qaratilgan qat`ilik bilan qilingan harakatlar orqali erishiladi. Zaruriy mudofaa huquqi har bir fuqaroning jinoyat qonuni bilan qo`riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga nisbatan qilingan tajovuzlardan himoya qilish huquqini kafolatlovchi konstitutsiyaviy qoida hisoblanadi. Bizning fikrimizcha, zaruriy mudofaa huquqi himoya huquqi bilan ta`minlangan manfaatlarga qarshi qasddan, shu bilan birga birgalikda, ehtiyotsizlikdan sodir etilgan tajovuz natijasidir.

Fuqarolarning sha`ni va qadr-qimmati jinoyat qonuni bilan muhofaza qilinadi, ushbu obyektlarga qilingan tajovuz jinoyat deb topiladi (Jinoyat kodeksi 139,140-moddalari). Shuning uchun jinoyat qonuni bilan muhofaza qilinadigan bunday manfaatlar mudofaalanuvchi qonunda mustahkamlangan zaruriy mudofaaning huquqiyligi shartlariga rioya qilinganida, zaruriy mudofaa choralari bilan himoya qilinishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumi 1996-yil 20-dekabrda qabul qilingan “Ijtimoiy xavfli tajovuzlardan zaruriy mudofaa huquqini ta`minlovchi qonunlarni sudlar tomonidan qo`llanilishi to`g`risida”gi qarorining 1-bandida ham shunday nuqtayi nazar nazarda tutilgan. Jinoyat huquqi nazariyasida, mudofaalanuvchining ijtimoiy xavfli tajovuzlardan qonun bilan mustahkamlangan shartlarga rioya qilib amalga oshiradigan harakatlari faqat qonun bilan muhofaza qilinadigan manfaatlarni himoya etish maqsadida amalga oshirilgan bo`lsa, zaruriy mudofaa deb topilishi lozim. Ijtimoiy xavfli tajovuzlardan tajovuzchiga zarar yetkazish orqali himoya qilish, jinoyatchilikka qarshi kurashda ham ahamiyatga egadir. O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudi plenumining yuqorida nomi keltirilgan qarorida ayrim sudlar tajovuzga uchragan shaxs, undan qochib qutulish, boshqa fuqarolarga va hokimiyat vakillariga yordam so`rab murojaat qilish yoki boshqa usullar bilan tajovuzdan saqlanish imkoniyatiga ega bo`lsa, bunday tajovuzga qarshi faol ravishda mudofaalanish huquqiga ega bo`lmaydilar, degan noto`g`ri fikrga asoslanadilar deb ta`kidlanadi. Shu munosabaat bilan Plenum sudlar shuni e`tiborga olishlari kerakki, fuqarolar qonun talabiga muvofiq ijtimoiy xavfli tajovuzdan qochib qutulish yoki boshqa usullar bilan saqlanish imkoniyatiga ega bo`lishlaridan qat`i nazar, tajovuz qiluvchiga zarar yetkazish yo`li bilan aktiv himoyalanish huquqiga egadirlar, deb ko`rsatilgan 1 [69] . Yuqorida aytilganlardan xulosa qilib aytish mumkinki, zaruriy mudofaa holatida qilingan harakat jinoyat hisoblanmaydi, chunki u ijtimoiy xavfli bo`lmay, aksincha, ijtimoiy foydali harakatdir. 1 [69] “Ўзбекистон Республикаси Олий суди пленуми қарорларининг тўплами. 1991-1997 йил.”, // “Шарқ”, Т:.1997 й., 69-бет.

Zaruriy mudofaada ijtimoiy xavflilik xususiyatining yo`qligi shundaki, zaruriy mudofaani qo`llash orqali shaxsning hayoti, sog`lig`i, jinsiy erkinligi (daxlsizligi), mulki va qonun bilan qo`riqlanadigan boshqa ijtimoiy munosabatlarga nisbatan qilingan tajovuz bartaraf qilinib, kelib chiqishi mumkin bo`lgan zarariy oqibatlarning oldi olinadi. Tajovuz qiluvchining hayoti va sog`lig`i tajovuz vaqtida qonun bilan qo`riqlanmaydi. Zaruriy mudofaani qo`llash har bir shaxsning shaxsiy huquqidir va bunday huquqni amalga oshirish faqat uning o`zigagina bog`liq bo`lib, bu huquq zaruriy mudofaani qo`llash vaqtida amalga oshiriladi. Ammo ayrim turkumdagi shaxslar uchun zaruriy mudofaani qo`llash shaxsning yuridik majburiyati hisoblanadi. Bularga qonunda to`g`ridan-to`g`ri ko`rsatib qo`yilgan yoki xizmati yuzasidan jinoyatchilikka qarshi kurash olib borish, odamlarni qutqarish, jamoat tartibini saqlash vazifasi yuklatilgan shaxslar kiradi. Jinoyat qonuniga zaruriy mudofaa institutining kiritilishi, qonun himoyasidagi manfaatlarni g`ayriqonuniy tajovuzlardan mudofaa qilishda har bir fuqaroning faol qatnashishini ta`minlash maqsadiga xizmat qiladi.. Zaruriy mudofaani qo`llashning zarurati va asoslari jinoyat qonuni bilan qo`riqlanadigan obyektlarga (shaxsga, davlat va jamoat manfaatlariga) ijtimoiy xavfli tajovuz qilinganligidir. Shaxsning o`ziga yoki boshqa shaxslarning manfaatlariga jinoiy tajovuz qilinganligi zaruriy mudofaani qo`llashning asosi bo`lib hizmat qiladi. Qonunda jinoyatning subyekti yoshiga yetmagan yoki aqli noraso shaxslarning ijtimoiy xavfli tajovuziga nisbatan ham zaruriy mudofaaning qo`llanishiga yo`l qo`yiladi. Shuningdek,, qonunda birinchi marta (Jinoyat kodeksi 37-m. 4-q.) zarar yetkazish maqsadida qasddan hujum qilish istagini qo`zg`atish zaruriy mudofaa hisoblanmasligi ko`rsatilgan. Bu yerda shunday holatlar nazarda tutilganki, bunda aybdor muayyan bir shaxsga zarar yetkazish maqsadida uning “jig`iga(asabiga) tegadi, keyinchalik u bilan hisob-kitob qilish maqsadida uning javob harakatlarini sodir qilishini xohlaydi.

Bunday h ollarda aybdor yetkazilgan zarar uchun umumiy asoslarda javobgarlikka tortiladi. Jinoyat kodeksi va O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining Plenumi qarorida shaxs o`zining g`araz niyatlari (urishish, azob berish, o`ch olish) tufayli hujumning kelib chiqishiga sabab bo`lgan bo`lsa, bunday harakatlarni zaruriy mudofaa yo`sinda qilingan deb topish mumkin emas, bunday holatlarda sodir etilgan xatti-harakatlar umumiy asoslarda kvalifikatsiya qilinishi lozim deb ta`kidlangan. Zaruriy mudofaaning mohiyati shunda namoyon bo`ladiki, qonun muhofazasidagi manfaatlarga qarshi qaratilgan g`ayriqonuniy tajovuzdan mudofaalanuvchi tajovuz qiluvchiga shunday zarar yetkazadiki, yetkazilgan zarar zaruriy mudofaa instituti bo`lmaganida jinoiy javobgarlikka sabab bo`lardi. Aynan shuning uchun zaruriy mudofaaning qonuniy yoki g`ayriqonuniyligi jinoyat qonuni bilan tartibga solinadi. Zaruriy mudofaa holatida tajovuzchiga muayyan zararning yetkazilishi mudofaalanuvchining qilmishi tufayli vujudga kelgan ijtimoiy xavfning oldindani olibgina qolmay, agar u qonunda belgilab qo`yilgan talablarga javob bersa, bunday faoliyatning ijtimoiy foydali, deb ham topilishiga ham asos bo`ladi. Zaruriy mudofaa tajovuz va himoyadan iborat ekanligi sababli uning huquqiyligi shartlari ham tajovuzdan zaruriy mudofaalanishning huquqiy shartlari va himoyaga xos zaruriy mudofaaning huquqiy shartlariga bo`linadi. Shunday qilib, zaruriy mudofaa institutining yuridik tabiati to`g`risidagi masalaga ikki xil yondashuv mavjud: Birinchidan, bu masalani amaldagi konstitutsiyaviy, ma`muriy, jinoyat qonunlari nuqtayi nazaridan kelib chiqib hal etiladi. Ikkinchidan, bu fikr zaruriy mudofaa qanday amalda bo`lishi kerak, ya`ni bu institut qanday tartibga solinishi kerak, qaysi soha qonunlari bilan mustahkamlanishi kerak, degan nuqtayi nazardan kelib chiqadi. Tajovuzga nisbatan yetkazilgan zarar o`z-o`zidan ham zaruriy mudofaaning qonuniyligini ko`rsatmaydi. Zaruriy mudofaa qonuniy bo`lgan deb topish uchun

jinoyat huquqi nazariyasida zaruriy mudofaaning huquqiy shartlari deb atalgan bir qancha shartlar mavjud bo`lishi lozim. Zaruriy mudofaaning huquqiy shartlarini ikki guruhga: 1) tajovuzga nisbatan; 2) mudofaaga nisbatan bo`lish mumkin. Tajovuzga nisbatan zaruriy mudofaaning huquqiy shartlari. Tajovuzga nisbatan zaruriy mudofaaning huquqiy shartlaridan birinchisi – shaxsga, uning huquqlari, jamiyat va davlat manfaatlari yoki boshqa jinoyat qonuni bilan qo`riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga nisbatan bo`lgan ijtimoiy xavfli tajovuz bo`lishi kerak (bunda tajovuzning shakliga e`tibor berish kerak). Yuqorida qayd etilganidek, jinoiy javobgarlik yoshiga to`lmagan yoki aqli noraso shaxslar tomonidan sodir etilgan tajovuzlar ham ijtimoiy xavfli hisoblanadi. Zaruriy mudofaa mansabdor shaxslarning g`ayriqonuniy harakatlariga qarshi ham amalga oshirilishi mumkin (masalan, qonunga xilof ravishda ushlab turish, qonunga xilof ravishda sog`liqqa zarar yetkazish, qonunga xilof ravishda turar joyga bostirib kirish va hokazolar). Zaruriy mudofaa Tajovuzga nisbatan Mudofaaga nisbatan

Tajovuzga nisbatan zaruriy mudofaaning huquqiy shartlaridan ikkinchisi — tajovuzning muqarrarligi, ya`ni haqiqatan mavjud bo`lishidir. Muqarrarlik deganda tajovuz boshlangan, lekin tugallanmagan ijtimoiy xavfli harakat tushuniladi. Masalan, qonun bilan qo`riqlanadigan obyektga zarar yetkazgan yoki zarar yetkazishi mumkin bo`lgan harakatning mavjudligidadir. Ijtimoiy xavfli tajovuzga muvofiq keluvchi zaruriy mudofaa huquqiyligining muhim sharti uning mavjudligi, ya`ni tajovuzning boshlang`ich va yakuniy holatini aniqlashdan iborat. Tajovuzning boshlanishi deganda O`zR Jinoyat kodeksida ko`rsatilgan jinoyat belgilarini ifodalovchi harakat yoki harakatsizliklarning xronologik jihatdan sodir etish tushuniladi. Tajovuzning faktik tugallanishi esa zarar yetkazish vujudga kelgan yoki jinoiy oqibat kelib chiqqan vaqt bilan belgilanadi. Ijtimoiy xavfli tajovuzning boshlang`ich va yakuniy holatini aniqlash zaruriy mudofaada huquqiylik holatining borligi yoki yo`qligi to`g`risidagi masalani hal etish uchungina emas, shuningdek,, qonun muhofazasidagi obyektlarga ijtimoiy xavfli tajovuz sodir etilganida yoki shunday tajovuzdan mudofaalanishda zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish faktini aniqlash uchun ham kerak. Shu munosabat bilan Oliy sud plenumi qarorida: «Zaruriy mudofaa holati faqatgina ijtimoiy xavfli tajovuz yuz bergan vaqtning o`zigagina emas, balki tajovuzning yana boshlanish xavfi mavjud bo`lgan hollarda ham vujudga keladi. Zaruriy mudofaa holati tajovuz tugagandan so`ng ham bo`lishi mumkin, agar himoyalanuvchi ish holatlariga ko`ra tajovuz tugagan vaqtini anglay olmagan bo`lsa, hujum vaqtida tajovuzga nisbatan va boshqa ashyolarning himoyalanuvchi qo`liga o`tib qolishining o`zi tajovuz tugaganligidan dalolat bermaydi», deb ko`rsatib o`tilgan. Zaruriy mudofaa holati tajovuzning tugashi bilan tugaydi. Tajovuzning tugashi bilanoq hujumning muqarrarligi yo`qoladi, shu bilan birgalikda zaruriy mudofaa huquqi to`xtatiladi. Tajovuz tugaganidan so`ng biron-bir obyektni himoya qilib , zaruriy mudofaa qo`llanishi mumkin emas.

Tajovuz: a) ixtiyoriy yoki majburiy; b) mudofaalanuvchi tomonidan uning qaytarilishi; v) tajovuzchining o`z maqsadiga yetishi orqali tugallanishi mumkin . O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumi zaruriy mudofaa to`g`risidagi qoidani qo`llash to`g`risidagi rahbariy qarorida quyidagicha izoh berilgan: Zaruriy mudofaa faqat ijtimoiy xavfli tajovuz sodir etilayotgan vaqtda emas, balki real hujum bo`lish xavfi mavjud bo`lganda ham sodir etilishi mumkin. NOTA BENE! Tajovuzdan oldindan yoki u tugaganidan so`ng biror zaruriyat bo`lmagan holda tajovuz qiluvchiga zarar yetkazilishi zaruriy mudofaa deb hisoblanmaydi. Bunday holatlarda javobgarlik umumiy asoslarga ko`ra hal qilinadi. Uchinchi sharti — tajovuzning realligi, ya`ni tajovuzning himoyalanuvchi xayolida bo`lmay, balki haqiqatan ham (obyektiv) ro`y berganligidir. Bu holatlarda zaruriy mudofaa choralarini qo`llagan shaxsga barcha holatlar yuz bergan vaziyat haqiqatda ham tajovuz yuz berayapti, deb taxminlashga asos bo`lsa va shaxs o`zining taxminlari xatoligini bilmagan va bilishi ham mumkin bo`lmagan bo`lsa, uning harakatlari zaruriy mudofaa holatida sodir etilgan deb topilishi kerak. Agar vujudga kelgan vaziyat shaxsga tajovuzning yo`qligini tushunish uchun asos bo`lsa, u xayolan hujum qilayotgan shaxsga zarar yetkazsa, himoyalanuvchining javobgarligi istisno qilinmaydi, balki aybning ehtiyotsizlik shakli mavjud bo`lib va mudofaalanuvchi ehtiyotsizlik orqasida zarar yetkazilganligi uchun javobgarlikka tortiladi. Hozirgi kunda olimlar o`rtasida tajovuzga nisbatan zaruriy mudofaaning to`rtinchi sharti sifatida – tajovuzning harakteri, ya`ni huquqqa xilofligi shartini isbotlashga qaratilgan fikrlar ham mavjud. Mudofaaga nisbatan zaruriy mudofaaning huquqiy shartlari quyidagilardan iborat: Zaruriy mudofaadagi « mudofaa » elementi « tajovuz »dan ijtimoiy foydali maqsadga yo`naltirilganligi, mudofaalanish ehtiyoji bilan amalga oshirilganligi,

shuningdek,, faqat mudofaalanuvchining bunday huquqqa ega ekanligi bilan farqlanadi. Zaruriy mudofaada himoyalanishga qaratilgan harakatlar ijtimoiy xavfli bo`lsa-da, u qonunda belgilangan mudofaalanuvchining tashabbusi bilan amalga oshiriladigan faol xatti-harakatlardan iboratdir. Lekin shunday holatlar ham mavjudki, ular zaruriy mudofaa deb hisoblanmasligi kerak. Masalan, tajovuz qilinayotgan vaqtda mudofaalanuvchining harakatlari tajovuzdan chekinish, qochish kabi «passiv» harakterga ega bo`lsa va bunda tajovuzchiga zarar yetkazilgan bo`lsa ham. (Masalan, tajovuzchi mudofaalanuvchini ushlash maqsadida uning orqasidan quvgan vaqtida yiqilib jarohat olgan bo`lsa, bunday harakatlar nafaqat zaruriy mudofaa, balki jinoyat deb ham tan olinmaydi.) Mudofaaga nisbatan zaruriy mudofaaning birinchi sharti — mudofaa faqat Jinoyat kodeksi bilan qo`riqlanadigan munosabatlarga tajovuz qilish muqarrar bo`lganida amalga oshirilishi mumkin. Zaruriy mudofaa ijtimoiy foydali maqsadga yo`naltirilgan bo`lishi kerak. Zaruriy mudofaa shaxsning subyektiv huquqi bo`lib, u nafaqat o`z hayotini, balki davlat va jamiyat manfaatlarini ham himoya qilishi mumkin. Shaxsning qilmishi ijtimoiy foydali bo`lmasa yoki jinoyat qonuni bilan qo`riqlanadigan munosabatlarga tajovuz qilishga qaratilgan bo`lsa, bunday qilmish jinoyat deb baholanmog`i lozim. Ikkinchi sharti — mudofaa vaqtida zarar uni hayotdan mahrum qilish, sog`lig`iga zarar yetkazish, mulkini nobud qilish va hokazo faqat tajovuzchiga yetkazilishi mumkin. Agar tajovuz natijasida mudofaalanuvchi tomonidan boshqa shaxslarga zarar yetkazilgan taqdirda, uning qilmishi: - - jinoyat kodeksida belgilangan talablarga javob bersa , oxirgi zarurat sifatida ; - - sodir etilgan jinoyatda barcha zaruriy shartlar mavjud bo`lgan hollarda xayoliy mudofaa qoidalari bo`yicha zaruriy mudofaa yoki ehtiyotsizlik orqasidan sodir etilgan jinoyat sifatida;

- - umumiy shartlar asosida qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan jinoyat sifatida; - - aybsiz holda zarar yetkazish sifatida, bunday hollarda qilmish O`zR Jinoyat kodeksiga binoan javobgarlikka tortish uchun asos bo`lmaydi, deb kvalifikatsiya qilinishi mumkin Uchinchi sharti — mudofaa holatida zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqilmasligi lozim. Himoyaga xos bo`lgan zaruriy mudofaa huquqiyligining muhim sharti – himoyaning aniq sharoitda tajovuzning xususiyati va xavfliligiga mos bo`lishidir. Jinoyat-huquqiy nazariyada zaruriy mudofaaning bu belgisi “tajovuz va himoyaning mutanosibligi” deb nomlanadi. Mudofaaning tajovuzning xususiyati va xavfliligi darajasiga muvofiq kelishining asosiy talabi - mudofaaning jinoiy tajovuz ichki tomoniga mos kelishidir. Qilmishning ichki tomoni – uning ijtimoiy munosabatlarga jinoiy zarar yetkazishga yo`naltirilganligi orqali izohlanadi. Qonunda agar zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqilmagan bo`lsa , himoya huquqiydir, deb belgilab qo`yilgan. Tajovuzning xususiyati va xavflilik darajasiga butunlay muvofiq kelmaydigan mudofaa, zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish deb topiladi (Jinoyat kodeksi 37-moddasi 2-qismi). Zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqilishiga quyidagi ikki holatda yo`l qo`yilishi mumkin: a) mudofaalanuvchi tomonidan himoyaning o`z vaqtida amalga oshirilmasligi; b) himoyaning tajovuz xususiyati va xavfliligiga umuman muvofiq kelmasligi. Respublikamiz jinoyat qonuniga muvofiq, zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish oqibatida zarar yetkazilgan bo`lsa-da, u jazoni yengillashtiruvchi holat deb qaraladi (Jinoyat kodeksi 100-moddasi va 107-moddasi). Zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish natijasida Jinoyat kodeksida belgilangan obyektlarga zarar yetkazilgan bo`lsa , jinoiy javobgarlik, boshqa obyektlarga zarar yetkazilgan bo`lsa , ma`muriy , fuqarolik huquqiy javobgarlikni keltirib chiqarishi mumkin.

Zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish obyektiv va subyektiv belgilarga ega. Zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqishning obyektiv tomoni mudofaaning tajovuz xususiyatini va xavflilik darajasiga mos kelmasligini bildiradi. Subyektiv tomondan esa zaruriy mudofaa doirasidan chetga chiqish aybning qasd shakli bilan, xususan, zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqishga nisbatan qasd va jinoyat oqibatiga nisbatan ehtiyotsizlik bilan tavsiflanadi. Zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqilgan yoki chiqilmaganligini aniqlashda subyektiv tomonning maqsadi, ya`ni aynan tajovuzdan mudofaalanishning maqsadiga e`tibor berish lozim. Agar bunday maqsad bo`lmasa, qilmish zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish deb kvalifikatsiya qilinmasligi kerak. Ijtimoiy xavfli tajovuzni qaytarish vaqtida tajovuzchiga ehtiyotsizlik orqasida zarar yetkazilgan bo`lsa, u mudofaalanuvchini jinoiy javobgarlikka tortish uchun asos bo`lolmaydi. Respublika Oliy sudi Plenumi qarorida ta`kidlanishicha, «Sudlar zaruriy mudofaa alomatlari bor yoki yo`qligi masalasini hal etishda himoyalanish va hujum vositalarini hisobga olishdan tashqari, tajovuzchi tomonidan himoyalanuvchiga tug`dirilgan xavfning harakteri, himoyalanuvchining kuchlar nisbatiga ta`sir ko`rsatuvchi ishdagi barcha holatlar(hujum qiluvchi va himoyalanuvchilarning soni, ularning yoshi, jismoniy quvvati, quroli, joy, vaqt va boshqalar)ni hisobga olishi zarur. Agar tajovuz bir guruh shaxslar tomonidan sodir etilgan bo`lsa, mudofaalanuvchi hujum qiluvchilarning har biriga guruhdagi hamma tajovuzchilar harakatining harakteri va xavflilik darajasiga qarab tegishli himoya choralarini ko`rishga haqli. Tajovuz tufayli vujudga kelgan kuchli ruhiy hayajonlanish holatida mudofaalanuvchi mavjud xavfning harakterini hamma vaqt ham aniq anglay olmasligi va mudofaaning tajovuzga nisbatan nomuvofiq usulini tanlashi mumkin.

Agar mudofaalanuvchi yetkazgan zarar oldi olingan zarardan ko`p bo`lsa va uning oldindani olish uchun yetarli bo`lgan bo`lsa, uning harakatini zaruriy mudofaa chegarasidan chiqqan deb bo`lmaydi. Zaruriy mudofaaga bo`lgan huquqning subyekti bevosita o`ziga yoki boshqa shaxslar, jamiyat va davlat manfaatlariga qarshi qaratilgan tajovuzga nisbatan mudofaalanuvchi shaxs hisoblanadi. Bunda subyektning muomala layoqati, uning ijtimoiy holati va mavqei, oddiy fuqaro yoki chet el fuqarosi ekanligi ahmiyatga ega emas. Zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqishning subyekti esa qonunda jinoyat subyektiga qo`yilgan talablarga javob berishi kerak, ya`ni aybdor 16 yoshga to`lgan , aqli raso jismoniy shaxs bo`lishi kerak. Zaruriy mudofaa shaxsning subyektiv huquqi hisoblanib, tajovuz yo`naltirilgan shaxs huquqni muhofaza qiluvchi organlarga xabar berish imkoniyatii bor-yo`qligidan qat`i nazar, mudofaalanish huquqiga ega. Lekin ayrim vazifani egallab turgan shaxslarga nisbatan bunday huquq ularga qonun bilan qo`riqlanadigan majburiyat sifatida yuklatilgan( masalan, militsiya, MXX xodimlari, harbiy xizmatchilar, inkassatorlar va hokazolar). Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida zarar yetkazish. Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash odil sudlovning amalga oshirilishini ta`minlash jinoyat qonunchiligi oldida turgan vazifalarni bajarish maqsadida belgilangan. Shuning uchun ham qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarga zarar yetkazgan shaxsni ushlash ijtimoiy foydali hisoblanadi. Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash shaxsning majburiyati emas, balki burchi hisoblanadi. Shaxs, huquqni muhofaza qiluvchi davlat hokimiyati organlari, mahalla qo`mitalari, boshqa shaxslarga yordam so`rab murojaat qilish imkoniyati

mavjudligidan qat`i nazar, ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlab berish huquqiga egadir. Jinoyat kodeksi 39-moddasida ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida zarar yetkazish tushunchasi berilgan bo`lib, uning 1-qismida ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni hokimiyat organlariga topshirish maqsadida ushlash vaqtida unga zarar yetkazish, agar uni ushlash uchun zarur bo`lgan choralarning chegarasidan chetga chiqilmagan bo`lsa, jinoyat deb topilmasligi ko`rsatilgan. Jinoyat huquqida ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlashning quyidagi asosiy jihatlar(aspektlari)i mavjud: 1) 1) jinoyat qonunida jinoyat sodir etgan shaxsni ushlash huquqiga ega shaxslar doirasi chegaralanmagan; 2) 2) ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash hokimiyat organlari ayrim mansabdor shaxslarining burchi ekanligi Respublika qonunlari va boshqa normativ hujjatlarida aniq ko`rsatib o`tilgan; 3) 3) bunday harakatlar ijtimoiy foydali deb topiladi, shuningdek,, qonuniylik va javobgarlikning muqarrarligi prinsiplaridan kelib chiqadi; 4) 4) ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni ushlash bunday shaxsning jinoiy faoliyatini to`xtatish va yangi jinoyat sodir etish imkoniyatlarini bartaraf etishning asosiy huquqiy vositasi hisoblanadi. Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida zarar yetkazishning huquqiyligi shartlari - bir tomondan , ushlash huquqining amalga oshirilishini, ikkinchi tomondan g`ayriqonuniy qilmishlarni bartaraf etilishini kafolatlaydi. Bunday shartlar ikki institutga: ushlashga va ushlash vaqtida yetkazilgan zararga tegishlidir. Ushbu shartlarning huquqiyligi: ushlash uchun asoslarning mavjudligi va subyektlari; uni amalga oshirish usul va vositalari; ushlashning maqsadi va vaqti; uning bajarilgan deb hisoblanishi kabi elementlarning mavjudligiga bog`liqdir. Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash uchun quyidagi asoslar bo`lishi kerak:

1) 1) shaxsning jinoyat sodir etganligi. Bunday asos bo`lib ayrim hollarda sudning qonuniy kuchga kirgan hukmi xizmat qilsa, ba`zi hollarda jinoyat sodir etish faktining o`zi yetarli hisoblanadi. 2) 2) jinoyat sodir etgan shaxsning uni huquqni muhofaza qiluvchi organga topshirmoqchi bo`lgan shaxsdan qochishi hisoblanadi. Ushlash jinoyat-protsessual xususiyatga ham ega bo`lib, shaxsni ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan deb topishning asoslari: shaxsning jinoyat ustida yoki bevosita uni sodir etganidan keyin qo`lga tushganligi; jinoyat sho h idlari, shu jumladan, jabrlanuvchilar tomonidan jinoyat sodir etgan shaxs tariqasida to`g`ridan to`g`ri ko`rsatilganligi; uning o`zida yoki kiyimida, yonida yoki uyida sodir etilgan jinoyatning yaqqol izlari topilganligi; shaxsni jinoyat sodir etishda gumon qilish uchun asos bo`ladigan ma`lumotlarning mavjudligi, uning qochmoqchi bo`lganligi yoki doimiy yashash joyining yo`qligi yoxud shaxsining aniqlanmaganligi hisoblanadi (O`zR JPK 221- moddasi). Ushlashning subyektlari, ya`ni ushlanishi mumkin bo`lgan shaxslar deganda ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan va immunitetga ega bo`lgan shaxslar tushuniladi. Xususan, deputatlar, sudyalar va prokurorlar ushlab turilishi hamda militsiyaga yoki huquqni muhofaza qiluvchi boshqa organga olib kelinishi mumkin emas (ular jinoyat ustida yoki bevosita uni sodir etganidan keyin qo`lga tushgan holatlar bundan mustasno). Albatta, jinoyatchini ushlab berish huquqi jinoyatchilikka qarshi kurashishning foydali vositalardan biridir. Agar fuqarolarimiz jinoyat sodir qilgan shaxslarni ushlab berish huquqidan faol foydalansalar, qonunga xilof qilmishlarga ko`z yumib turmasalar, jinoyatchilikka qarshi kurashish samaradorligi oshadi. Jinoyatchini ushlash huquqi, aniqrog`i, burchi jinoyatchilikka qarshi kurash kasbi bilan bog`liq majburiyat hisoblangan shaxslar(ichki ishlar, prokuratura, MXX organlari xodimlari)ga yuklatiladi. O`zR JPKning 222-moddasiga muvofiq,

militsiya yoki boshqa surishtiruv organlari xodimi, shuningdek,, muomala layoqatiga ega bo`lgan har qanday shaxs ushbu kodeksning 221-moddasida ko`rsatilgan asoslar mavjud bo`lgan taqdirda, jinoyat sodir etishda gumon qilingan shaxsni ushlash va yaqin oradagi militsiya yoki huquqni muhofaza qiluvchi boshqa organga olib kelishga haqlidir. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 39-moddasi 4-qismida: «Maxsus vakolatli shaxslar bilan bir qatorda jabrlanuvchi va boshqa fuqarolar ham ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni ushlash huquqiga egadirlar», deb ta`kidlanadi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 39-moddasida: «Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni hokimiyat organlariga topshirish maqsadida ushlash vaqtida unga zarar yetkazish, agar uni ushlash zarur bo`lgan choralarning chegarasidan chetga chiqilgan bo`lsa», ushlash choralari chegarasidan chetga chiqish deb topilishi ko`rsatilgan. Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlashning huquqiyligi elemetlaridan biri – ushlash vaqtida belgilangan (huquqiy) uslub va vositalardan foydalanishdir. Ushlash uslubi deganda ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash maqsadida unga ta`sir etishning turli xil taktik usullari (masalan, jismoniy yoki ruhiy zo`rlik ishlatib, aldash yoki ishontirish yo`li bilan) tushunilsa, ushlash vositalari esa ushlash jarayonida ishlatiladigan turli xil qurollar, predmetlar va texnik anjomlar yig`indisidan (o`qotar qurol, qo`l kishani, arqon va h.k.) iboratdir. U yoki bu usul yoki vositalardan foydalanish shakli va darajasi – aniq hollarda ijtimoiy xavflilik darajasi, shaxsning ijtimoiy xavfliligi hamda ushlashdagi vaziyat va shart-sharoitlar bilan bog`liq. Masalan, og`ir yoki o`ta og`ir (odam o`ldirish, bosqinchilik va h.k.) jinoyatni sodir etgan shaxslarni ushlashda qo`liga kishan solinishi mumkin, uncha og`ir bo`lmagan jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan bu usul qo`llanilmaydi.

Ushlash vositalari va usullari yuqorida ko`rsatilgan mezonlarga mos kelmagan taqdirda ushlash g`ayriqonuniy deb, qarshilik ko`rsatuvchi shaxsning qilmishi esa jinoiy emas deb baholanishi mumkin. Shaxsning erkinligini qisqa muddatga cheklash tarzidagi ushlab turish shaxsni hokimiyat organlariga topshirish maqsadida amalga oshirilganida qonuniy hisoblanadi, boshqa maqsad (masalan, o`g`irlangan mulkni qaytarib olish maqsadida ushlab turish) ko`zlangan taqdirda shaxsning bunday qilmishi jinoyat deb topiladi. Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash elementlaridan yana biri ushlashni amalga oshirish vaqti hisoblanadi. Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlashga bo`lgan huquq imjtimoiy xavfli qilmish tugallanishi bilan vujudga keladi va jinoiy javobgarlikka tortish muddatining yoki ayblov hukmini ijro etish muddatining o`tib ketishi bilan to`xtaydi. Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlashga bo`lgan huquq jinoyat ishini yuritishga to`sqinlik qiladigan quyidagi holatlar mavjud bo`lganda hisobga olinmaydi: 1) 1) ish qo`zg`atilgan va tergov harakatlari yoki sud muhokamasi o`tkazilgan ish bo`yicha jinoiy hodisa yuz bermagan bo`lsa; 2) 2) shaxsning qilmishida jinoyat tarkibi bo`lmasa; 3) 3) shaxsning sodir etilgan jinoyatga daxli bo`lmasa; 4) 4) e`lon qilingan amnistiya akti sodir etilgan jinoyat yoki shaxsga daxldor bo`lsa; 5) 5) shaxsga nisbatan aynan shu ayblov bo`yicha ishni tugatish haqida sudning qonuniy kuchga kirgan ajrimi(qarori) yoki vakolatli mansabdor shaxsning jinoyat ishi qo`zg`atishni rad etish yoxud ishni tugatish haqida bekor qilinmagan qarori bo`lsa; 6) 6) ish faqat jabrlanuvchining shikoyati bilan qo`zg`atilgan hollarda uning shikoyati bo`lmasa, JPKning 325-moddasida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno ;

7) 7) shaxs ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan vaqtda jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin bo`lgan yoshga to`lmagan bo`lsa (O`zR JPK 83-moddasi va 84- moddasi 1-qismi). Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida zarar yetkazishning huquqiyligi elementlarini izohlash bilan birga, qilmishning ijtimoiy xavflilik darajasi, aybning shakli, jinoyatning tugallangan yoki tugallanmaganligi, shuningdek,, ishtirokchilik shakli ham inobatga olinishi lozim. Ijtimoiy xavfli hisoblanmagan ma`muriy huquqbuzarlik yoki intizomiy qilmish sodir etgan shaxsni, shuningdek,, jinoyat sodir etish uyida bo`lgan shaxsga ushlash vaqtida zarar yetkazilishiga yo`l qo`yilmaydi. Albatta ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida zarar yetkazishning qonuniylik darajasini belgilovchi bir qancha shartlari bor. Birinchi sharti – ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni hokimiyat organlariga topshirish maqsadida ushlashdir. Ya`ni ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash – ijtimoiy foydali hisoblanadi. Ijtimoiy foydalilik tushunchasi ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash zarurati bilan birga shaxsni hokimiyat organlariga topshirish maqsadida zarar yetkazish holatini ham o`z ichiga oladi. Jinoyat sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida o`ch olish maqsadida unga zarar yetkazgan bo`lsa, bunday hollarda ushlab bergan shaxs yetkazgan zarari uchun umumiy asoslarda javobgarlikka tortiladi. Shaxsni ushlash maqsadini aniqlash uchun konkret ish bo`yicha barcha holatlarni, xususan, ushlashni amalga oshirgan shaxs faoliyatining motivlari, ushlashda tanlangan usul va vositalar, shart-sharoit, yetkazilgan zararning harakteri va og`irlik darajasi, shuningdek,, qasdning yo`naltirilganligini ifodalovchi boshqa holatlar tahlil qilinishi kerak. Ikkinchi sharti –ushlanayotgan shaxsning sog`lig`i yoki mulkiga muayyan zarar yetkazilishiga yo`l qo`yiladi. Albatta, shaxsni ushlayotganda uni hayotidan mahrum etish mumkin emas, ushlashdan maqsad jinoyatchini tegishli hokimiyat organlariga topshirishdir (Insoniyatga qarshi yoki terroristik xatti-harakatlarni bir necha marta sodir etgan, jazoni og`irlashtiruvchi holatlarda qasddan odam

o`ldirgan shaxsni ushlash vaqtida vaziyatga qarab uning hayotiga zarar yetkazilishi mumkin). Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsga zarar yetkazishning shartlaridan yana biri ushlanishi mumkin bo`lgan shaxslar doirasining belgilanganligidir. Ya`ni qonunda ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxslarnigina ushlash mumkinligi belgilab berilgan. Bunday shaxslarni ushlash vaqtida zarar faqat ularning o`ziga yetkazilishi kerak, zarar uchinchi shaxslarga yetkazilgan taqdirda bunday qilmish ish holatlariga qarab oxirgi zarurat yoki mustaqil tarkibli jinoyat sifatida baholanishi mumkin. Uchinchi shart – ushlash vaqtida zarar yetkazish jinoyatchining qochishiga yo`l qo`ymaydigan yagona vosita bo`lishi lozim. Agar shaxsni ushlashda boshqa imkoniyatlar bo`lgan bo`lsa-yu, u imkoniyatlardan foydalanilmay unga zarar yetkazilsa, aybdorning harakatlari Jinoyat kodeksining 39-moddasi 1-qismida ko`rsatilgan holatlarga to`g`ri kelmaydi. Zarar yetkazish ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlashning eng so`nggi imkoni, majburiy chora bo`lishi kerak. Zarar yetkazishning «majburiylik» holatini aniqlash maqsadida tergov va sud organlari quyidagilarni tahlil qilishlari kerak: a) ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsning jinoiy javobgarlikdan qochish imkoniyatiga ega yoki ega emasligi; b) bu borada ushlashga qarshilik ko`rsatuvchi shaxsning faolligi, qarshilik ko`rsatish choralari, qilmish sodir etilgan joydan qochishi, shuningdek,, ogohlantirilgandan keyin ham o`z faoliyatini to`xtatmasligi; v) ushlashni amalga oshiruvchi shaxsning imkoniyati, ushlashni zarar yetkazmasdan amalga oshirishi e`tiborga olinishi lozim. Bunday imkoniyatni aniqlash uchun ushlashni amalga oshiruvchi va ushlanuvchi shaxslarning soni, yoshi, jinsi, qurollanganligi, jismoniy kuchi va shu kabilar inobatga olinishi kerak. To`rtinchi shart – ushlash zararlar nisbati teng bo`lgan holdagina qonuniy hisoblanadi, ya`ni ushlash vaqtida yetkazilgan zarar sodir etgan jinoyatning

ijtimoiy xavflilik darajasiga va harakteriga ushlash holatiga nisbatan to`g`ri kelmasligi mumkin emas. Ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida unga yetkazilgan zararning qonuniyligini baholashda ushlash vaqtidagi shart-sharoitlar hamda vaziyat, qilmishni sodir etgan shaxsning ushlanishdan qochish maqsadida qilgan harakatlari, ushlovchining kuchi va imkoniyatlari, xavflilik darajasi, ruhiy holati bilan bog`liq bo`lgan boshqa holatlar hisobga olinadi. Xususan, odam o`ldirgan shaxs qarshilik ko`rsatmasa yoki uning qarshiligi ahamiyatsiz bo`lsa, unga zarar yetkazish ushlash chegarasidan chiqmasligi kerak. Mabodo shaxs jinoiy javobgarlikdan qochib, uni ushlamoqchi bo`lgan shaxsga tajovuz qilsa, ushlashni amalga oshiruvchi shaxs zarar yetkazishning yo`l qo`yilgan chegarasidan chetga chiqish huquqiga egadir. Bunday harakat yetkazilgan zarar zaruriy mudofaa deb kvalifikatsiya qilinishi kerak. Demak, ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida zarar yetkazishning qonuniyligi shartlarini ikki guruhga bo`lib o`rganish mumkin. Ushlashning qonuniyligi va asoslanganligini belgilovchi shartlar: a) ushlash uchun asoslarning jinoyat qonuni bilan taqiqlangan jinoiy qilmish sodir etilgan vaqtda vujudga kelishi ; b) j inoyat sodir etgan shaxsning odil sudlovdan yashirinish maqsadida qochishi . Ushlashni amalga oshirayotgan shaxsning harakatlarini ifodalovchi shartlarga: 1) 1) zararning jinoyat huquqiy ushlashni amalga oshirayotgan shaxs tomonidan yetkazilishi; 2) 2) ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida qo`llaniladigan usul va vositalarning ehtimoliy bo`lmasligi kerak. Ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni ushlashga qaratilgan chora- tadbirlar qilmish va shaxsning ijtimoiy xavflilik darajasiga mos kelishi kerak. Ushlangan shaxsga u yetkazgan zararga nisbatan kam yoki teng darajada zarar yetkazilgan bo`lsa, u holda jinoyat sodir qilgan shaxsni ushlagan shaxs jinoiy

javobgarlikka tortilmaydi. Nisbatan aybdor va ushlagan shaxsning harakatlarida tenglik bo`lmagan bo`lsa, ushlash choralari chegarasidan chetga chiqish holati mavjud bo`ladi. O`zbekistan Respublikasi Jinoyat kodeksining 39-moddasi 2-qismiga ko`ra, ushlash choralari chegarasidan chetga chiqish deganda ushlash vositalari va usullariga, qilmish va uni sodir etgan shaxsning ijtimoiy xavflilik darajasiga, shuningdek,, ushlash sharoitiga butunlay mos kelmaydigan va natijada ushlanayotgan shaxsga qasddan zarar yetkazilishini tushunish lozim. Ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni ushlash choralaridan chetga chiqish – zarar yetkazishning majburiyligi va nisbatan tenglik belgilaridan tashqari yuqorida sanab o`tilgan boshqa shartlar mavjud bo`lgandagina huquqiy hisoblanadi. Albatta, ko`p hollarda jinoyatchini ushlash vaqtida unga ma`lum bir zarar yetkazilishi mumkin. Zaruriy choralar chegarasidan chetga chiqish deb topish uchun jinoyatchini ushlagan shaxs yetkazgan zarar va jinoyatchi tomonidan yetkazilgan zararlarning teng emasligi shart, lekin bu tengsizlik jinoyatchini ushlagan shaxs uchun yetarlicha aniq va ravshan bo`lgan bo`lishi lozim. Ushlash vaqtida ushlash choralari chegarasidan chetga chiqish oqibatida yetkazilgan zarar nafaqat ochiq va ravshan, balki ushlash zaruriyatining oqibatida vujudga kelgan bo`lishi zarur. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 101-moddasida ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlashning zarur choralari chegarasidan chetga chiqib, qasddan odam o`ldirganlik uchun, 108-moddasida esa ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlashning zarur choralari chegarasidan chetga chiqib, badanga qasddan og`ir shikast yetkazganlik uchun javobgarlik nazarda tutilgan. Ko`rsatilgan jinoyat — huquqiy normalarning tahlili, Jinoyat kodeksida jinoyatchini ushlash choralari chegarasidan chetga chiqish oqibatida uning badaniga og`ir shikast yetkazilishigacha ruxsat beriladi, degan xulosa qilish imkonini beradi. Ushlash choralaridan chetga chiqishda ehtiyotsizlik bilan har

qanday darajadagi shikast yetkazish hamda tajovuz qilayotgan shaxsni ehtiyotsizlik orqasida o`ldirilganligi uchun mudofaalanuvchi javobgarlikka tortilmaydi. Tergov va sud amaliyotida u yoki bu qilmishni zaruriy mudofaa, oxirgi zarurat yoki ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida zarar yetkazish deb topishda ularni sodir etilish belgilariga ko`ra farqlash masalasida ma`lum bir qiyinchiliklar mavjud. Shu bilan birga, qilmishni to`g`ri kvalifikatsiya qila olish - birinchidan, jinoiy javobgarlikka tortiluvchi shaxsning huquqiy maqomini belgilash; ikkinchidan, Jinoyat kodeksi oldida turgan vazifalarning bajarilishini ta`minlash; uchinchidan, huquqni muhofaza qiluvchi organlarning obro`-e`tibori va nufuzini ko`tarish uchun muhimdir. Shu sababli tergov va sud organlari ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida zarar yetkazish institutini zaruriy mudofaa va oxirgi zaruratdan farqlashda quyidagilarga e`tibor berishlari lozim: 1) 1) ushlashga bo`lgan huquq ijtimoiy xavfli qilmish sodir etilishi bilan vujudga kelsa, zaruriy mudofaa mudofaalanuvchi shaxsga qarshi yo`naltirilgan tajovuz sodir etilishi bilan, oxirgi zaruratga bo`lgan huquq esa nafaqat shaxsdan, balki xohlagan manbadan kelib chiquvchi xavfning paydo bo`lishi natijasida yuzaga keladi; 2) 2) ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash bo`yicha tashabbus barcha hollarda bunday huquqqa ega bo`lgan shaxslar tomonidan amalga oshiriladi, zaruriy mudofaa va oxirgi zaruratda esa shaxs bunday sharoitga kirib qolishi tufayli zarar yetkazishga majbur bo`ladi. Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash huquqi bunday qilmish sodir etilishi bilan vujudga keladi va amalga oshiriladi, zaruriy mudofaa va oxirgi zarurat esa tajovuz yoki xavfning amalga oshirilishi fakti bilan shartlangan bo`ladi. Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlashdan asosiy maqsad – bunday shaxsni hokimiyat organlariga topshirish bo`lsa, zaruriy mudofaa va oxirgi zaruratda maqsad – tajovuzchini yengish va xavfni bartaraf etish hisoblanadi.

Oxirgi zarurat Qilmishning jinoiyligini istisno etuvchi holatlardan yana biri oxirgi zaruratdir. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 38-moddasida: NOTA BENE! Oxirgi zarurat holatida, shaxsning yoki boshqa fuqarolarning shaxsiga yoxud huquqlariga, jamiyat yoki davlat manfaatlariga ta h did soluvchi xavfni qaytarish uchun qonun bilan qo`riqlanadigan huquq va manfaatlarga zarar yetkazgan holda sodir etilgan qilmish, basharti, shu xavfni o`sha holatda boshqa choralar bilan qaytarishning iloji bo`lmasa hamda yetkazilgan zarar oldi olingan zararga qaraganda kamroq bo`lsa, jinoyat deb topilmaydi, deb belgilab qo`yilgan. Oxirgi zarurat quyidagi holatlarda vujudga kelishi mumkin: 1. 1. shaxsning xulq-atvori; 1. 2. ekstrimal shart-sharoitlardagi shaxs organizmining fiziologik holati; 2. 3. hayvonlarning tajovuzi; 3. 4. harakatdagi mashina va mexanizmning tuzalmas holati ; 4. 5. tabiiy, texnogen va shunga o`xshash favqulodda holatlar . Jinoyat qonuni bilan qo`riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga xavf solayotgan tajovuzni yo`qotish bilan bog`liq bo`lgan harakatlar jinoyat qonuni bilan qo`riqlanadigan boshqa ijtimoiy munosabatlarga zarar keltirishdan iborat bo`lgani kabi, oxirgi zarurat qonuniyligining ham asosiy shartlari mavjuddir. Bu shartlarni tahdid solayotgan xavfga va undan himoyalanishga tegishli bo`lgan shartlarga ajratish mumkin. Oxirgi zaruratning huquqiy shartlari Tahdid solayotgan xavfga nisbatan Mudofaaga nisbatan

Oxirgi zaruratning tahdid solayotgan xavfga nisbatan huquqiy shartlari haqida gapirganda, uning ijtimoiy xavfliligi, mavjudligi va haqiqiyligi kabi belgilariga to`xtalib o`tish lozim. Oxirgi zaruratning tahdid solayotgan xavfga nisbatan huquqiy shartlari: Birinchi sharti oxirgi zarurat holati xavf manbaining vujudga kelishi bilan namoyon bo`ladi. Xavf manbai turli xil voqealar bo`lishi mumkin. Ularga inson tomonidan sodir etilgan harakatlar, tabiiy ofat (zilzila, suv bosishi, yong`in va hokazolar), hayvonlarning (qutirgan itning, ho`kizning) odamlarning hayoti va sog`lig`iga tahdid solishi mumkin bo`lgan agressiv harakatlari kiradi. Turli xil nosoz mexanizm va qurilmalar ham xavf manbai bo`lishi mumkin. Ta h did solishi mumkin bo`lgan xavf manbalarining to`la ro`yxatini tasavvur qilib bo`lmaydi. Shuning uchun jinoyat qonuni bilan qo`riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga xavf tug`diruvchi barcha hodisalar, voqealar, harakatlar oxirgi zarurat holatini keltirib chiqaruvchi manbalar hisoblanadi. Xavf manbai shaxsning xulq-atvori bo`lgan taqdirda tergov va sud organlari sodir etilgan qilmishning subyektiv tomoniga e`tibor berishlari kerak. Agar shaxsning qilmishi bir necha xatti-harakatdan iborat bo`lsa, uning dastlabki va keyingi qilmishlaridagi maqsad hisobga olinishi kerak. Shaxs dastlabki xatti- harakatini qasddan sodir etib, keyinchalik vujudga kelgan ijtimoiy xavfli oqibatni bartaraf etish maqsadida yana bir ijtimoiy xavfli qilmish sodir etsa, uning so`nggi qilmishi oxirgi zarurat holatida sodir qilingan deb topilishi kerak. Masalan, shaxs boshqa bir shaxsga og`ir tan jarohati yetkazib, keyinchalik esa uning hayotini qutqarib qolish uchun avtomashinani olib qochsa, shaxsning keyingi qilmishi oxirgi zarurat deb kvalifikatsiya qilinib, jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Ikkinchi sharti xavfning mavjudligi.

Xavfning mavjudligi, xavfning vujudga kelishi yoki jinoyat qonuni bilan qo`riqlanadiran ijtimoiy munosabatlarga real xavf mavjudligini bildiradi. Taxminiy, ma`lum bir vaziyatda vujudga keladigan, bartaraf etilgan yoki xayoliy xavf mavjud deb hisoblanishi oxirgi zarurat holatini vujudga keltirmaydi Uchinchi sharti xavfning ha qiqiy bo`lishi lozim. Agar shaxs turli sabablarga ko`ra xavfning mavjud emasligini bilishi lozim bo`lmagan yoki mumkin bo`lmagan bo`lsa, uning bu xayolan xavfni bartaraf qilishga qaratilgan harakati ham jinoyat deb hisoblanmaydi. Xavfning haqiqiyligi deganda , uning obyektiv va real tarzda mavjud bo`lishini tushunish kerak. Agar xavf haqiqiy bo`lmasdan, shaxs uning mavjudligi haqida noto`g`ri taxmin qilgan bo`lsa, shaxsning bunday qilmishi taxminiy oxirgi zarurat deb baholanib, javobgarlik masalasi faktik xatoga oid umumiy qoidalarga ko`ra hal qilinadi. Shaxsning bunday qilmishi quyidagicha baholanishi kerak: Oxirgi zarurat holati sifatida shaxs o`zining taxminlari xatoligini bilmagan va bilishi mumkin bo`lmagan hollarda, uning harakati shaxs o`zining taxmini xatoligini bilmagan bo`lsa, lekin ishning holati bo`yicha bilishi lozim va mumkin bo`lsa, ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan jinoyat sifatida baholanadi. Oxirgi zarurat holati nazariy va amaliy jihatdan ishlab chiqilgan mezonlarga javob berishi kerak. Bunday mezonlar - qilmishning ijtimoiy foydaliligi, majbur bo`lganlik tufayli sodir etilishi, boshqa shaxslarga yetkazilishi mumkin bo`lgan zararni bartaraf etishga qaratilganligi, oxirgi zaruratning qonunda belgilangan doiradan chetga chiqmasligi va h.k. Qilmishning ijtimoiy foydaliligi uning shaxs, jamiyat yoki davlat manfaatlarini ko`zlab sodir etilganligini bildiradi. Qilmishning majburiyligi deganda, vujudga kelgan vaziyatda qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarga zarar yetkazish xavfni bartaraf etishning oxirgi yagona usuli ekanligi tushuniladi. Qonun bilan qo`riqlanadigan boshqa manfaatlarga zarar yetkazmasdan xavfni bartaraf etish imkonining mavjudligi oxirgi zaruratning haqiqiyligini istisno etadi. Agar shaxs bunday imkoniyat

mavjudligini bilmagan va bilishi mumkin ham bo`lmasa, uning qilmishi oxirgi zarurat deb baholanishi mumkin. Oxirgi zarurat holati belgilariga to`g`ri keladigan qilmish sodir etilganida faqat uchinchi shaxslar huquq va manfaatlariga zarar yetkazishi kerak. Uchinchi shaxslar deganda oxirgi zarurat bo`yicha bartaraf etilgan xavf bilan aloqador bo`lmagan shaxslar, jamiyat va davlat manfaatlari hisoblanadi. To`rtinchi sharti muayyan holatdagi xavfni boshqa vositalar bilan bartaraf etib bo`lmasligi sababli boshqa ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkaziladi. Agar boshqa mudofaa choralari orqali xavfni bartaraf qilish mumkin bo`lsa, oxirgi zarurat holati bo`lmaydi. Chunki xavfni bartaraf etishga qaratilgan harakat ijtimoiy munosabatlarga tahdid solayotgan xavfni bartaraf etishning yagona yo`li, vositasi, yechimi bo`lishi shart. Yetkazilgan zararning muvofiqligi oxirgi zaruratning huquqiy shartlaridan biri bo`lib, yetkazilgan zararning bartaraf etilgan zararga nisbatan kamroq bo`lishini bildiradi. Bunday shart oxirgi zarurat holatida zarar tajovuzchiga emas, balki qonun bilan belgilangan boshqa manfaatlarga yetkazilishi tufayli shunday qilib belgilangan. Yetkazilgan va bartaraf etilgan zararning mosligi – zarar yetkazilgan va himoya qilingan huquq va manfaatlar muvofiqligini bildiradi. Tergov va sud organlari yetkazilgan va bartaraf etilgan zararning miqdor va sifat jihatdan mos kelishining quyidagi tamoyillariga ahamiyat berishlari kerak: Yetkazilgan zarar bartaraf etilgan xavfdan ko`ra ko`p bo`lsa, bunday hollarda tergov va sud organlari yetkazilgan zararning bartaraf etilgan xavfdan ko`ra kamroq bo`lishiga e`tibor berishlari kerak. (Masalan, shaxsning hayoti va sog`lig`ini himoya qilish maqsadida uning mulkiga zarar yetkazilishi.) Sifat jihatdan bir xil zarar yetkazilsa, ya`ni yetkazilgan va bartaraf etilgan zarar bir xil manfaatlarga yo`naltirilgan bo`lsa. Bunday hollarda yetkazilgan zarar bartaraf etilgan xavfdan miqdor jihatdan kam bo`lishiga e`tibor berish kerak. ( Masalan, og`ir tan jarohat yetkazilishini bartaraf etish maqsadida shaxsga yengil tan jarohat yetkazilishi.)

Bartaraf etilgan xavfning xususiyati va darajasi jihatdan farq qiluvchi zarar yetkazilishiga e`tibor berish kerak. Masalan, Jinoyat qonuni bilan qo`riqlanadigan bir necha obyektlarni himoya qilish maqsadida undan ham muhimroq boshqa obyektga zarar yetkazilishi. ( Masalan, bir necha shaxslarga og`ir tan jarohat yetkazilishining oldindani olish maqsadida shaxsning hayotiga suiqasd qilish.) Oxirgi zaruratning mudofaaga nisbatan huquqiy shartlari: Birinchi shart . Oxirgi zarurat holatida shaxsning huquq va manfaatlari himoyalanishi kabi boshqa shaxslarning, jamiyat va davlatning ham manfaatlari mudofaalanadi. Ikkinchi shart . Oxirgi zarurat holatida yetkazilgan zarar oldi olingan zararga qaraganda kamroq bo`lishi kerak. Oldi olingan zararga nisbatan oxirgi zarurat holatida yetkazilgan zarar teng yoki haddan ortiq bo`lsa, shaxs oxirgi zarurat holati chegarasidan chetga chiqqan hisoblanadi. O`zbekistan Respublikasi Jinoyat kodeksining 38-moddasi 2-qismida: «Shaxsning oxirgi zarurat holatida sodir etgan qilmishi basharti, oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqilmagan bo`lsa, qonuniy deb topiladi», — deb qayd etilgan. Uchinchi shart . Oxirgi zaruratning zaruriy mudofaa holatidan farqi birinchi holatda zararning uchinchi shaxs manfaatlariga yetkazilishi zaruriy shart hisoblanadi. Amaldagi jinoyat qonunida birinchi marta (Jinoyat kodeksining 38-moddasi, 3-qismi) oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqish tushunchasi berildi. Agar boshqa vositalar orqali xavfning oldindani olish mumkin bo`lsa yoki yetkazilgan zarar oldi olingan zarardan oshib ketsa, qonun bilan qo`riqlanadigan huquq va manfaatlarga bunday zarar yetkazish oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqish deb topiladi. Shaxsning qilmishni oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqmasdan sodir etishini oxirgi zaruratning huquqiyligi shartlaridan biri deb hisoblash mumkin. Qilmishni oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqish deb topish borasida tergov va sud organlari oxirgi zarurat holatining mavjudligi, «majburiylik» va «muvofiqlik» belgilaridan tashqari yuqorida sanab o`tilgan barcha huquqiy shartlar

mavjudligiga e`tibor berishlari kerak. Bundan tashqari, oxirgi zarurat doirasidan chetga chiqish deb kvalifikatsiya qilish uchun shaxs qilmishining subyektiv tomonini ham inobatga olish zarur. Kuchli ruhiy hayajonlanishda shaxs o`zining qilmishini har doim ham to`g`ri baholay olmasligi mumkin. Oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqishda shaxs qilmishi subyektiv tomonining maqsadi ijtimoiy foydali ahamiyatga ega bo`lib, kamroq zarar yetkazish vositasida ko`p miqdordagi zararni bartaraf etishni bildiradi. Oxirgi zaruratni amalga oshirish barcha shaxslarning subyektiv huquqidir. Bu borada qonunda hech qanday cheklov mavjud emas. Ayni vaqtda xavfni bartaraf etish ma`lum bir shaxslarning xizmat majburiyati hisoblanadi. Masalan, militsiya, MXX, davlat yong`inni nazorat qilish organlari xodimlari va h.k. Bunday hollarda ushbu shaxslarning qilmishlari umumiy qoidalar bo`yicha kvalifikatsiya qilinishi kerak. Oxirgi zarurat holatida sodir etilgan qilmishning qonuniyligini baholashda oldi olinishi lozim bo`lgan xavfning xususiyati va xavflilik darajasi , shunday xavfning haqiqatan mavjud yoki mavjud emasligi va yuz bergan vaqtning yaqinligi, xavfni qaytaruvchi shaxsdagi mavjud imkoniyatlar, vujudga kelgan vaziyatdagi ruhiy holati va ishning boshqa holatlari hisobga olinadi. Sud-tergov amaliyotida ruhiy yoki jismoniy zo`rlik ta`siri ostida jinoyat sodir etish hollari ham uchrab turadi. Jinoyat qonunchiligi tarixida birinchi marta bunday holatlarning qonuniy yechimi O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 38-moddasi 5-qismida aks ettirildi, jismoniy yoki ruhiy zo`rlik natijasida huquqlar va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarga zarar yetkazilganlik uchun javobgarlik masalasi sud tomonidan oxirgi zarurat holatini hisobga olgan holda hal qilinadi. Majburlash deganda shaxsning o`z xohishiga qarshi biron-bir qilmishni sodir etishga majbur etish maqsadida amalga oshiriladigan barcha ruhiy yoki jismoniy ta`sir choralari tushunilishi lozim.

Agar shaxs jismoniy yoki ruhiy majburlash ta`siri ostida jinoyat sodir etsa- yu, ammo oxirgi zaruratning barcha shartlariga amal qilsa, uning qilmishlari jinoyat deb topilmaydi. Jismoniy yoki ruhiy zo`rlik uchinchi shaxslarning huquq va manfaatlariga zarar yetkazuvchi majburlov ostidagi shaxsning erkin xulq-atvoriga turli xil ta`sir ko`rsatishi mumkin. Xususan, shaxsning o`zi harakatlarini tanlash erkinligi butunlay cheklangan yoki bunday cheklanganlik nisbiy xususiyatga ega bo`lishi mumkin. Shaxs faoliyatining turli xususiyatdaligi ularni har hil huquqiy baholashga olib keladi. Xususan , agar shaxs o`zining xatti-harakatini boshqara olmagan (masalan, to`liq izolatsiya yoki gipnoz ostida bo`lish) hollarda majburlanuvchi shaxs qo`l ostidagi jinoyat quroli bo`lib, u o`z harakatlarini tanlash imkoniyatidan mahrum bo`ladi va shuning uchun ham u jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Agar shaxs o`zi xatti-harakatini boshqarish imkoniyatiga ega bo`lgan bo`lsa (masalan, zarar yetkazish xavfi mavjud bo`lganda) majburlangan shaxsning qilmishi oxirgi zarurat bo`yicha baholanishi lozim. Agar shaxsning qilmishi oxirgi zaruratning huquqiy shartlariga mos kelmasa yoki uning chegarasidan chetga chiqqan bo`lsa, majburlangan shaxsning xatti-harakati mustaqil tarkibli jinoyat sifatida kvalifikatsiya qilinishi lozim. Bunday vaziyatda shaxsning majburlov ostida sodir etgan qilmishi jinoiy javobgarlikni yengillashtiruvchi holat sifatida ko`rilishi kerak (Jinoyat kodeksi, 55-modda, 5- qism). Sud yoki tergov amaliyotida u yoki bu qilmishni o`xshash institutlar hisoblangan oxirgi zarurat yoki zaruriy mudofaa deb kvalifikatsiya qilish masalasida ma`lum bir qiyinchiliklar mavjud. Bu borada qilmishni to`g`ri kvalifikatsiya qilish jinoyat qonunchiligi oldida turgan vazifalarni bajarish, zarar yetkazgan qilmish huquqiyligi chegarasini belgilash hamda shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish uchun muhimdir. Oxirgi zarurat va zaruriy mudofaaning farqlari: xavf manbaiga ko`ra, ya`ni zaruriy mudofaada xavf manbai shaxsning ijtimoiy (jinoiy) xavfli qilmishi bo`lsa, oxirgi zaruratda xavf manbai bo`lib nafaqat

shaxsning ijtimoiy xavfli qilmishi, balki yengib bo`lmas kuch natijasida yuzaga kelgan (fors-major) holatlari ham bo`lishi mumkin. sodir etish usuliga ko`ra, ya`ni zaruriy mudofaada tajovuzdan qochib yoki hokimiyat organlari yoxud boshqa shaxslarga yordam so`rab murojaat qilish imkoni bo`la turib ham zarar yetkazilishi mumkin, oxirgi zaruratda esa zarar yetkazish xavfni bartaraf etishning birdan-bir usuli hisoblanadi. Shuningdek,, zaruriy mudofaada himoya faqat faol harakat orqali ifodalansa, oxirgi zaruratda xavfni bartaraf etish harakatsizlik bilan ham, ya`ni harakat yoki harakatsizlik bilan amalga oshiriladi. Yetkazilgan zarar (subyekti): zaruriy mudofaada zarar faqat tajovuz qiluvchi shaxsga yetkaziladi, oxirgi zaruratda esa zarar uchinchi shaxsga yetkaziladi. Yetkaziladigan va bartaraf etiladigan zararning o`zaro munosabatiga ko`ra, ya`ni zaruriy mudofaada yetkazilgan zarar bartaraf etilgan zarar bilan teng yoki undan ko`proq bo`lishi mumkin, oxirgi zaruratda esa ko`proq zararni bartaraf etish maqsadida kamroq zarar yetkazish hisoblanadi. Buyruq yoki boshqa vazifani ijro etish Jinoyat kodeksining 40-moddasida, shaxsning buyruq yoki boshqa farmoyishni, shuningdek,, mansab vazifalarini qonunan bajarishi tufayli zarar yetkazilgan bo`lsa, jinoyat deb topilmaydi, deb ko`rsatilgan. Buyruq yoki boshqa vazifani ijro etish qonuniy hisoblansa: buyruq deganda, muayyan hokimiyat organi, tashkilot, korxona, idora boshlig`ining o`z vakolatlari doirasida muayyan bir harakatni bajarish yoki bajarmaslik to`g`risida (yozma yoki og`zaki) buyruq berishi tushuniladi. Buyruq vakolatli shaxsning ijro etish majburiyati yuklangan shaxsga bergan ma`lum bir harakat(harakatsizlik)ni bajarish haqidagi qonun va qonunosti aktlarga asoslangan talabidir. Aynan shu ta`rif buyruqni boshqa ta`sir choralari- iltimos, ishontirish, majburlovdan ajratib turadi.

Buyruq bilan birga «tavsiyalar», «farmoyishlar» va «farmonlar» ham berilishi mumkin. Bular masalalarni hal qilish, ularni qabul qilish vakolatiga ega bo`lgan shaxsning huquqiy maqomi bo`yicha o`zaro farqlanadi. Bu aktlarning asosiy umumiy jihati – ularning ijro etish majburiyati yuklangan shaxs tomonidan bajarilishidir . Qonun tomonidan buyruq yoki boshqa farmoyishlarning shakli aniq belgilanmagan bo`lib, ular yozma, og`zaki yoki namoyishkorona(konklyudent) shaklda bo`lishi, shuningdek, , texnik aloqa vositalari orqali yuborilishi mumkin. Lekin ayrim hollarda buyruqning faqat yozma shaklda bo`lishi talab qilinadi. Bunday talablarga rioya etilmasligi uning haqiqiy emas deb topilishiga sabab bo`ladi. Boshqa farmoyishlarga ta`rif berishda shuni inobatga olish lozimki, farmoyishlar berish usullari unchalik ahamiyat kasb etmaydi. Buyruq yoki boshqa farmoyishlar, agar ular boshliqning vakolati doirasidan chiqilmagan bo`lsa, ijro etilishi majburiydir. Buyruq yoki boshqa farmoyishlardan farqli ravishda xizmat majburiyatlari mansab vakolatiga qarab xodimlardan bajarilishi talab qilinadigan funksional majburiyatlar doirasini o`zida aks etadi. O`zR qonunchiligiga ko`ra, xizmat majburiyatlari ish beruvchi va xodim o`rtasidagi mehnat shartnomasida belgilangan yozma shaklda bo`lishi kerak. Aks holda ular g`ayriqonuniy deb hisoblanishi mumkin. Bundan tashqari, farmoyishlar va boshqaruv aktlari belgilangan mazmunda qabul qilinishi, ya`ni qonun talablariga mos holda tuzilishi kerak. Buyruq yoki boshqa farmoyishni ijro etish huquqiylik shartlariga mos kelgan taqdirda qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi holat deb topilishi mumkin. Buyruq, farmoyish yoki boshqa xizmat majburiyatlari Jinoyat kodeksidagi talablarga zid bo`lmagan harakat yoki harakatsizlik orqali bajarilishi kerak. Aks holda bunday harakat yoki harakatsizlik mustaqil jinoyat sifatida kvalifikatsiya qilinadi.

Buyruq yoki boshqa vazifani ijro etishning huquqiyligi belgilari quyidagilardir: birinchidan, buyruq va boshqa farmoyishlarni ijro etuvchi shaxslar shu buyruq va boshqa farmoyishlar beruvchi shaxsning bo`ysunuvida (qaramog`ida) bo`lishi kerak; ikkinchidan, buyruq va boshqa farmoyishlarni tegishli shaklda bajarish uni bajaruvchi shaxsning majburiyati, ya`ni xizmat burchi hisoblanadi; uchinchidan, buyruqni ijro etuvchi shaxs tomonidan sodir qilingan qilmish harakat yoki harakatsizlik shaklida bo`lishi mumkin; to`rtinchidan, buyruq va boshqa farmoyishlarni ijro etishda Jinoyat kodeksi bilan qo`riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga ma`lum darajada zarar yetkazilishi kerak. Bajaruvchi tomonidan yetkazilgan zarar uchun o`sha buyruq yoki farmoyishlar bergan shaxs javobgarlikka tortiladi, bunday hollarda bajaruvchi jinoyatni sodir etishning quroli sifatida xizmat qilib yoki boshqa farmoyishlarni ijro etgan qilmishi uchun javobgarlikka tortilmaydi. Buyruqning huquqiy shartlari va buyruqni ijro etishning huquqiy shartlarini ajrata olish kerak ; beshinchidan, buyruqning huquqiy shartlari: Buyruq yoki boshqa farmoyishlar mansabdor shaxs tomonidan uning vakolat doirasida berilishi kerak. Buyruq qonunda ko`rsatilgan tegishli shaklda (yozma, og`zaki, texnik vositalar orqali) berilishi kerak. Buyruq g`ayriqonuniy deb hisoblanmaydi (bunday holda uning jinoiyligi haqida gap ketishi ham mumkin emas); oltinchidan , buyruqni ijro etishning huquqiy shartlari: a) buyruqni ijro etuvchi shaxs tomonidan jinoyat qonuni bilan qo`riqlanadigan manfaatlarga zarar yetkazilganidagina buyruq ijro etuvchi shaxsning javobgarligi hal qilinadi;

b) ijro etuvchi buyruq bilan belgilangan harakatlar doirasidan chetga chiqmasligi kerak; c) buyruqni ijro etuvchi faqat qasddan yetkazilgan zararli harakatlari uchun javob beradi. G`ayriqonuniy ravishda berilgan buyruq yoki farmoyish yoxud mansab vazifasini bajarmagan yoki buzgan shaxs jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 40-moddasi 2-qismida jinoiyligi oldindandan ayon bo`lgan buyruq yoki boshqa farmoyishni bajarib, jinoyat sodir etgan shaxs umumiy asoslarda javobgarlikka tortilishi haqida bayon qilingan. Bunday hollarda jinoiy buyruq yoki boshqa farmoyishni bajarishdan oldindan uni bajarayotgan shaxs uning jinoiyligini bilishi va bila turib jinoiy buyruq yoki boshqa farmoyishni bajarishi lozim. Ijrochi buyruqning jinoiyligini oldindandan bila turib uni bajarsa, bunday holat ishtirokchilik sifatida baholanib, buyruq beruvchi tashkilotchi, uni ijro etuvchi esa bajaruvchi shaxs deb topiladi. G`ayrihuquqiy yoki jinoiyligi ma`lum bo`lgan buyruq, farmoyish yoki boshqa xizmat majburiyatlarini bajarmaslik yoki buzish, agar bunday qilmish qonunda jinoyat deb belgilangan bo`lsa ham (Jinoyat kodeksining 279, 280- moddalari), jinoiy javobgarlikni istisno qiladi. Shaxs buyruqni, farmoyishni yoki mansab burchlarini, basharti ular shaxsga noto`g`ri berilgan bo`lsa, ijro etgani yoki buzgani uchun javobgarlikka tortilmaydi. Agar uning qilmishi boshqa jinoyat tarkibi belgilarini o`zida ifodalagan bo`lsa, javobgarlikka tortiladi. Buyruq, boshqa farmoyishlar yoki mansab majburiyatlarining g`ayriqonuniyligi ularning jinoiy yoki huquqqa xiloflik xususiyatidan kelib chiqadi. Kasb yoki xo`jalik faoliyatiga bog`liq asosli tavakkalchilik Bugungi kunda barcha sohalarda, shuningdek,, fan va texnikaning intensiv ravishda rivojlanib borayotganligi munosabati bilan yangi-yangi texnologik

jarayonlarni va alohida texnik, ishlab chiqarish operatsiyalarini uzaytirish, ilmiy tadqiqotlar olib borish va ularni hayotga tadbiq qilish davomida biz xohlasak- xohlamasak, jinoyat huquqi tomonidan qo`riqlanadigan obyektga nisbatan bir qancha hollarda ancha zarar yetkazayotgan yoki yetkazishi mumkin bo`lgan zararga ongli ravishda, tavakkalchilik asosida yo`l qo`yamiz. Ma`lum bir tavakkalchilik bilan amalga oshiriladigan tajriba, eksperimentlarsiz ishlab chiqarish tashkil qilinmas ekan, texnika, tibbiyot kelajakda rivojlanmaydi. Albatta, biror eksperiment, tajriba o`tkazilganda, tavakkal qilmasdan bo`lmaydi, tavakkalchilikda esa maqsadga erishishga yuz foiz ishonch bo`lmaydi. Shu munosabat bilan ham qonun chiqaruvchi Jinoyat kodeksiga yangi norma sifatida qilmishni istisno qiluvchi holat — kasb yoki xo`jalik faoliyatiga bog`liq asosli tavakkalchilikni kiritdi. Respublikamiz yangi jinoyat qonuniga bunday harakatni qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi holat sifatida alohida modda sifatida kiritilishining ahamiyati katta. Chunki bunday harakat zamirida ijtimoiy foydali xususiyat, ilmiy- texnikaviy, ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan zaruriy faoliyat orqali keltirilishi mumkin bo`lgan jiddiy zararning oldindani olishga hamda imkon qadar ijobiy natijalarga erishishga qaratilgan inson ongi va mehnati yotadi. Bu fan, texnika taraqqiyotini ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun olimlar va ishlab chiqarish xodimlari tomonidan tajribalar o`tkazish davrida yo`l qo`yiladigan xato va kamchiliklardan qo`rqmasligi va mana shu xato, kamchiliklari uchun javobgarlikka tortilishdan qo`rqmasliklari maqsadida qilingandir. Tavakkalchilik ijtimoiy foydali maqsadlarga boshqa harakatlar bilan erishish mumkin bo`lmaganida va tavakkal qilgan shaxs jinoyat qonuni bilan qo`riqlanadigan manfaatlarga yetkazilishi mumkin bo`lgan zararni bartaraf etish uchun yetarli choralarni ko`rgan bo`lsa, asosli deb topiladi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 41-moddasiga ko`ra : NOTA BENE! Ijtimoiy foydali maqsadga erishish uchun kasb yoki xo`jalik faoliyatiga bog`liq asosli tavakkalchilik qilib, huquqlar va qonun bilan qo`riqlanadigan

manfaatlarga zarar yetkazish jinoyat deb topilmaydi. Quyidagi bir qator shartlar mavjud bo`lgandagina kasb yoki xo`jalik faoliyatiga bog`liq asosli tavakkalchilik qonuniy hisoblanadi. Birinchi sharti - tavakkalchilikning ijtimoiy foydali maqsadlarga yo`naltirilganligidir. Ya`ni tavakkalchilik shaxsiy maqsadga emas, ijtimoiy foydali natijalarga erishishga qaratilgan bo`lishi kerak. Shaxsiy maqsadlarga yo`naltirilgan tavakkalchilik asosli deb hisoblanmaydi. Bu borada shaxsiy maqsadlarni shaxsiy motivlardan farqlay olish muhim. Bizga ma`lumki, motiv – u yoki bu qilmish sodir etish istagini tug`diruvchi sabab. Shu sababli shaxsiy motiv ijtimoiy foydali bo`lishi ham mumkin. Masalan, olqishlarga sazovor bo`lish uchun shaxsni o`limdan qutqarish. Demak, ijtimoiy foydali maqsad – qilmishni kasb yoki xo`jalik faoliyati bilan bog`liq tavakkalchilik sifatida kvalifikatsiya qilish, unga to`g`ri huquqiy baho berish hamda jinoiy javobgarlik masalasini hal qilish uchun muhimdir. Ikkinchi sharti- tavakkalchilik zamonaviy ilmiy-texnika bilimlari va tajribalariga mos kelishi lozim, shunday tajribalarni e`tiborsiz qoldirish mumkin emas. Tavakkalchilik bilan bog`liq qilmishlarning zamonaviy bilim va tajribalarga mosligi haqidagi qonun talablari, avvalambor, bunday qilmishlarning subyektiv bilimlar va subyektiv tajribalarga muvofiq bo`lishini bildiradi. Uchinchi sharti- o`z oldiga qo`yilgan maqsadga tavakkal qilmay erishishning iloji bo`lmasa, shaxs boshqalarning huquq va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlariga zarar yetkazilishining oldindani olish uchun tegishli choralarni ko`rgan bo`lsa, bunday tavakkalchilik asosli deb topiladi. Ya`ni bunday hollarda shaxs o`z-o`ziga ishonish orqali harakat qilmasdan, balki aniq hisob-kitob olib boradi va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarga zarar yetkazilishining oldindani olishga harakat qiladi. Oldindani olish choralarini ko`rish zarurligi obyektiv va subyektiv mezonlar asosida belgilanadi.

Obyektiv tomondan xavfsizlik choralarini ko`rish zarurligi shundan iboratki, tavakkalchilik bilan bog`liq harakatlarni amalga oshirish sharoiti aynan shu choralarning ko`rilishini talab qiladi (masalan, yong`in bilan bog`liq tajribalarni o`tkazishda yong`in xavfsizligini ta`minlash choralarini ko`rish). Subyektiv tomondan xavfsizlik choralarini ko`rish zarurligi shuni bildiradiki, shaxs kelib chiqishi mumkin bo`lgan salbiy oqibat va uning hajmini anglay oladi, shu sababli zarar kelib chiqmasligi yoki ahamiyatsiz bo`lishi uchun ham u shunday choralarni ko`radi. Yuqorida sanab o`tilgan barcha shartlar mavjud bo`lgan taqdirdagina tavakkalchilik asosli va huquqiy hisoblanadi, yetkazilgan zarar esa jinoiy emas deb topiladi. Bu borada yetkazilgan zararning hajmi ahamiyatga ega bo`lib, agar u erishilgan ijtimoiy foydali maqsaddan kamroq bo`lsa jinoiy javobgarlikni keltirib chiqarmaydi. Kasb yoki xo`jalik faoliyatiga bog`liq asosli tavakkal qilishdan ko`zlangan ijtimoiy foydali natijaga erishilmagan va “yetkazilgan zarar” ijtimoiy-foydali maqsadga erishish natijasida olinishi mumkin bo`lgan natijadan ko`proq bo`lgan taqdirda ham tavakkalchi shaxsni javobgarlikka tortishga sabab bo`lmaydi. Tavakkalchilik, agar muayyan maqsadga erishish uchun qilinmasdan, unga eksperimentlar o`tkazmasdan turib ham erishish mumkin bo`lsa va tavakkalga yo`l qo`ygan shaxs huquq va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarga zarar yetkazishining oldindani olmagan bo`lsa, asossiz deb topiladi. Ayni vaqtda tavakkalchilik odamlarning halok bo`lishi xavfi, ekologiya holatining buzilishi yoxud boshqa og`ir oqibatlarning kelib chiqishi mumkinligini bila turib qilingan bo`lsa, masalan, sifatsiz oziq-ovqatlarni sotuvga chiqarish, katta maydondagi yerlarni zaharlash xavfi, suv shaxobchalarining zaharlanishi va hokazolar ro`y bersa asosli tavakkalchilik hisoblanmaydi. Demak, quyidagilar: A) ko`pchilik shaxslar hayoti uchun xavfli tarzda amalga oshirilgan ; B) ekologik halokat yoki ommaviy qashshoqlik xavfini tug`diruvchi ;

D) boshqacha og`ir oqibatlarni keltirib chiqaruvchi tavakkalchilik asosli deb topilmaydi . Odamlarning halok bo`lish xavfi deganda , tavakkalchilikni amalga oshirish oqibatida ikki yoki undan ortiq odamlarning hayoti xavf ostida qolishi tushuniladi. Ekologik halokat – insonlar faoliyati natijasida tabiatga zarar yetkazilishi va bu zarar insoniyatning keyingi hayoti uchun jiddiy xavfni keltirib chiqarishini bildiradi ( masalan, gaz, neft avariyalari, keng masshtabli o`rmon yong`inlari). Boshqa og`ir oqibatlar deganda , bir necha shaxslar sog`lig`iga og`ir shikast yetkazilishi, transport tizimining uzoq muddatda izdan chiqishi, portlash yoki yong`in natijasida uylar va boshqa inshootlarning vayron bo`lishi va shu kabi holatlar tushuniladi. Qonun doirasida belgilangan asosli tavakkalchilik chegarasidan chetga chiqish esa O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 55-moddasi “ e ” bandiga , ya`ni shaxsning ijtimoiy foydali maqsadi bo`lganligi tufayli jazoni yengillashtiruvchi holatlar qatoriga kiritilgan. Kasb yoki xo`jalik faoliyati bilan bog`liq asosli tavakkalchilik holatida zarar yetkazishni oxirgi zarurat holatida zarar yetkazishdan farqlay olish uchun quyidagi belgilarga e`tibor berish kerak: Oxirgi zaruratda xavf manbai mavjud bo`lib, qilmishning o`zi zararni bartaraf etishga qaratilgan bo`ladi, asosli tavakkalchilikda esa qilmish tahdid soluvchi xavf bilan shartlanmaydi, u ijtimoiy foydali maqsadga erishishga yo`naltirilgan bo`ladi. Oxirgi zaruratda yetkazilgan zarar bartaraf etilgan zarardan kamroq bo`lishi kerak, asosli tavakkalchilikda esa zararning hajmi tavakkal qiluvchi shaxs qilmishini baholashda unchalik ahamiyatga ega emas. Tavakkalchilik bilan bog`liq qilmishlar asosida zarar yetkazish ehtimoliy bo`lib, oqibatning kelib chiqishi zarur hisoblanmaydi, oxirgi zaruratda esa zarar yetkazish ko`proq zarar yetkazilishidan qutulishning yagona vositasidir.

Mavzu yuzasidan foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi . 2. 2. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. 3. 3. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat ijroiya kodeksi. 4. 4. O`zR Jinoyat protsessual kodeksi. 5. 5. O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi. 6. 6. Jinoyat huquqi (Umumiy qism) T:.-Adolat. 1998y. 7. 7. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga sharhlar T:.- Adolat. 1997y. 8. 8. "Уголовное право. Общая част ”. (Учебник для ВУЗов ) . Под об щ. редакцией доктора юр. наук, проф., З.А.Незнамова) // “ Инфра-Норма ” , М :.1999г. 9. 9. Г.М. Миньковский, А.А. Магомедов, В.П. Ревин "Уголовное право России". ( Учебник. Под. ред. док. юрид. наук. проф. В.П.Ревина ) // "Брандес", М:.1998г.. 10. 10. «Уголовное право. Общая часть». (Учебник. Под. ред. Н.И. Ветрова, Ю.И. Ляпунова» «Новый юристРазгильдяев Б.Т. "Задачи Уголовного права Российской Федерации и их реализация" Саратов, 1993 - стр 4,5 11. 11. Курс уголовного права". Общая часть. Том 1: Учение о преступлении. Учебник для вузов. Под. ред. док. юрид. наук. проф. Н.Ф. Кузнецовой и конд. юрид. наук. доцента И.М. Тяжковой. - М: Изд. Зерцало, 1999г. 12. 12. Кузнецова Н.Ф. "Профилактическая функция уголовного закона"// Уголовное право. 1998г.. № 1Ғ28.. 13. 13. "Уголовное право Российской Федерации". Общая часть: Учебник // Под. Ред. Б.В. Здравомыслова – Изд. 2-е, перераб. и доп. – М.: Юристъ, 1999г. 14. 14. Келина С.Г., Кудрявцев В.Н. «Принципы советского уголовного права». М.,1988 1 Г.М. Миньковский, А.А. Магомедов, В.П. Ревин "Уголовное право России". Под. ред. док. юрид. наук. проф. Ревина В.П., Учебник - М.: Изд. "Брандес"

15. 15. Уголовное право Изд МГУ. 1998г.

Похожие

Tezkor-qidiruv faoliyati xodimlari va ularning oila a’zolarining, shuningdek tqfni amalga oshirishga ko’maklashgan shaxslarni ijtimoiy-huquqiy himoyasi

Jinoyat va jinoyatchilik tushunchasi

Reabilitatsiya

Tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarining asoslari va ularni tayinlash

Huquq buzarlik va yuridik javobgarlik