Huquq buzarlik va yuridik javobgarlik - Юриспруденция - Рефераты

Huquq buzarlik va yuridik javobgarlik

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

102 KB

Huquq buzarlik va yuridik javobgarlik Reja: 1. Huquqiy xulq: tushunchasi, tarkibiy qismlari, motivlari, turlari. 1. Huquqbuzarlik: tushunchasi, asosiy belgilari, turlari. 2. Yuridik javobgarlik: tushunchasi, xususiyatlari, turlari. 3. Yuridik javobgarlik maqsadlari, funksiyalari va tamoyillari. Aybsizlik prezumpsiyasi. 4. Xatti-harakatning huquqqa xilofligi va yuridik javobgarlikni istisno qiluvchi holatlar.

Huquqiy xulq tushunchasi, tarkibiy qismlari, motivlari, turlari Ma’lumki, insonlarning faoliyati, xulq-atvori bir xil emas. Huquq insonning huquqiy ta’sir doirasiga kiradigan xatti-harakatini tartibga soladi. Huquq bilan tartibga solinuvchi xulq-atvor huquqiy xulq deb nomlanadi. Ayni paytda huquqiy xulqning yuridik belgilari ham mavjud : a) huquqiy tartibga solinganligi; b) davlat nazorati ostidaligi; v) yuridik oqibatlarga olib kelishi. Ijtimoiy munosabatlar ishtirokchilarining mutlaq ko‘pchiligi huquqqa mos ravishda, ya’ni mamlakat qonunlariga rioya qilib, uni buzmasdan, o‘z huquq va erkinliklaridan foydalangan holda va majburiyatlarni bajarib normal xulq-atvorni amalga oshiradilar. Bu individual va jamoaviy xulq-atvor subyektlarining asosiy va umumiy xulq shaklidir. Huquqiy xulq eng avvalo aholining ongli qismini, ya’ni qonunga itoatkor fuqarolarni qamrab oladi. Qonunni hurmat qilish esa huquqiy davlat va uning umumiy yuqori madaniyatining muhim xususiyatidir. Bunday xulq uyushgan kishilik jamiyatining, o‘zaro maqbul va ma’rifiy munosabatlarning zarur shartidir. Rimliklar fikricha: «Kimki qonunlar asosida yashasa, u hech kimga zarar yetkazmaydi». Demak, huquqiy xulq - bu yuridik normalar talablariga mos keluvchi xulqdir. Bunda huquqiy qoidalarga bo‘ysunish ko‘p hollarda sof mexanik (reflektor) emas, balki individning butun hayotiy tajribasi, uning madaniy, axloqiy va huquqiy qarashlari bilan belgilanadi. «qonun bilan man etilmagan narsalarga ruxsat beriladi» degan mashhur prinsipga asoslangan huquqiy xulq prezumpsiyasi mavjud. Huquqiy xulqning xususiyatlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi : 4) u ijtimoiy zarur va ijtimoiy foydali hodisa; 5) inson irodasi erkinligini ifodalaydi va amalga oshiradi; 6) 3) ham individ, ham davlat manfaatlari va ehtiyojlarini qanoatlantiradi; 7) jamiyatda zaruriy huquqiy-tartibotni ta’minlaydi; 8) shaxsning pozitiv javobgarligi bilan bog‘liq;

9) huquqiy davlat huquqqa zid xulqni jamiyat hayotidan siqib chiqarish orqali huquqiy munosabatlar doirasini kengaytirishga intiladi, ya’ni huquqiy xulq ommaviy hisoblanadi; 10) ixtiyoriy va ongli ravishda amalga oshiriladi. Huquqiy xulq - bu huquq normalariga mos keladigan, yuridik oqibatlarni keltirib chiqaradigan, ijtimoiy foydali ahamiyat kasb etuvchi huquq subyektlarining ongli va ixtiyoriy xulqidir. Mohiyatiga ko‘ra, huquqiy xulq shakllari huquqni amalga oshirish shakllariga to‘la mos keladi, ya’ni huquqiy xulq huquq normalarini amalga oshirilishini ifoda etadi, huquqqa rioya qilish, uni bajarish, undan foydalanish va uni qo‘llash kabi shakllarda namoyon bo‘ladi. Huquq normalariga amal qilish, yuridik majburiyatlarni bajarish, o‘rnatilgan huquqlardan foydalanish, maxsus subyektlar tomonidan huquqni qo‘llash - bular hammasi birgalikda huquqiy xulqning mohiyatini ifodalaydi. Bu yerda subyektning xulqi qanday holatlarda huquqiy, biroq jamiyat uchun istalmagan va zararli bo‘lishini farqlash zarur. Masalan, subyekt arzimas sabablar bilan bir necha marta nikohni buzib va uni bekor qilsa, bu hol rasman necha marta uylanish mumkinligini belgilamagan qonunga zid kelmasa-da, biroq bu davlat va jamiyatning oilani mustahkamlashga bo‘lgan intilishiga teskari. Shunga o‘xshash saylovlarda ovoz berishda ishtirok etmaslik huquqqa zid harakat emas, biroq ijtimoiy-siyosiy nuqtai nazardan subyektning bunday xulqini foydali deb bo‘lmaydi, chunki davlat va jamiyat baribir barcha saylovchilarning o‘z fuqarolik burchlarini bajarishlari, o‘z erklarini u yoki bu tarzda ifodalashlaridan manfaatdor bo‘ladi. Huquqiy xulq tarkibiga quyidagi elementlar kiradi : subyekt (huquq layoqatli shaxs); obyekt (ijtimoiy foydali natija); obyektiv tomoni (huquqqa zid bo‘lmagan harakat yoki harakatsizlik); 4) subyektiv tomoni (pozitiv maqsadlar, motivlar, qoidalar). Subyektiv tomon huquqiy xulqning ichki tomonini ifodalab, u huquq subyektlarining mas’uliyatlilik darajasi bilan belgilanadi.

Huquq nazariyasida huquqiy xulqning turli jihatlari, belgilari, tavsifi, xususiyatlari yetarlicha yoritilgan. Yuristlar asosan insonlarning huquqqa xilof nojo‘ya harakatlari bilan ish ko‘radilar, biroq ular shuningdek qonunlarga rioya etuvchilar qanday motivlarga asoslanadilar, normal xulq etaloni qanday, qanday holatni undan chetga chiqish deb hisoblash mumkinligini bilishlari lozim. Ham huquqiy, ham nohuquqiy xulqning ruhiyati va texnologiyasini, ularning mexanizmi va sabablarini, ichki va tashqi omillarini bilish, tushunish muhim. Xulqning ijtimoiy ahamiyatiga ko‘ra quyidagi turlari mavjud: -obyektiv ravishda zaruriy xulq (yo‘l qoidasiga rioya etish, soliqlarni to‘lash, Vatanni himoya qilish); -jamiyat uchun istalgan huquq (saylovlarda qatnashish, partiyaga a’zo bo‘lish, nikohga kirish); - ijtimoiy jihatdan yo‘l qo‘yish mumkin bo‘lgan xulq (ish tashlash, ajralish, ishini tez-tez o‘zgartirish); - ijtimoiy zararli, jamiyat uchun istalmagan xulq (jinoyatlar, nojo‘ya harakatlar). Huquqiy xulqni subyektlariga, obyektiv va subyektiv tomonlari, yuridik oqibatlariga qarab tasniflash mumkin. Subyektiga qarab: individual va guruhiy huquqiy xulq. Obyektiv tomoniga qarab: faol harakat va harakatsizlik bilan bog‘liq huquqiy xulq. Subyektiv tomoniga ko‘ra adabiyotda huquqiy xulqning quyidagi turlari va motivlari farqlanadi: 1) Ijtimoiy faol xulq - bu huquqiy normalarni amalga oshirishga, huquqiy tartibotni, qonuniylikni, barqarorlikni saqlashga, davlat, jamiyat, boshqa shaxslar manfaatlarini himoya qilishga yo‘naltirilgan, chuqur anglashilgan tashabbuskor xulqdir. Bunda subyekt huquqbuzarlikni oldini olish bo‘yicha qat’iy harakatlarni sodir etadi, jinoyatchilikka qarshi kurashda huquqni muhofaza qiluvchi organlarga yordam qiladi. Huquq normalari subyekt tomonidan uning o‘z qarashlari, ehtiyojlari, intilishlarini ifoda

etuvchi obyektiv zarur, maqsadga muvofiq qoidalar sifatida qabul qilinadi. Bu shaxsning o‘z-o‘zini anglash yuqori darajasi, uning pozitiv mas’uliyatini kuchli his etishidir. 2) Ijtimoiy passiv xulq. Subyektlar asosan huquqqa xilof harakatlarni sodir etishdan o‘zlarini tiyib turadilar: alohida faolliksiz qonunlarga befarq rioya etadilar, garchi ba’zan ular bilan ichki jihatdan rozi bo‘lmasalarda. Amalda bu majburiy xulqdir. Ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, aholining 20%i (Rossiyada) jazolanish, fosh qilinishdan qo‘rqib, qulay sharoitlarda jinoyat sodir etishdan bosh tortadilar. Demak, aholining bu qismi or-nomus, vijdon amri bilan emas, balki qo‘rquv tufayli huquqqa rioya etadilar. Faqat javobgarlikdan qo‘rqish ularni nomaqbul harakatlardan saqlaydi. Gegel «Huquq falsafasiga tanqid» asarida ta’kidlashicha: «Ko‘pincha huquqni jazolanishdan qo‘rqish yoki boshqa ko‘ngilsizliklardan qochish, masalan, yaxshi nom, or-nomus, obro‘ni yo‘qotib qo‘yish, do‘stlari, tanishlari, qarindoshlari ko‘z o‘ngida o‘z obro‘sidan ajrab qolishga yo‘l qo‘ymaslik uchun buzmaydilar». Shunga qaramasdan bu huquqiy xulq hisoblanadi, chunki bu yerda qonunga bo‘ysunish mavjud . в ) Odatdagi xulq. Ijtimoiy so‘rovlarga ko‘ra, aholining uchdan bir qismi huquqiy normalarga odatiy tarzda, ya’ni nima uchun shunday harakat qilayotganliklarini fahmlamagan holda rioya etadilar. Ular odatda o‘zlarining qonunga itoatkorliklari motivlarini tushuntirishga qiynaladilar, qoida bo‘yicha «shunday qilish kerak», «shunga o‘rgatilganman», «shunday tarbiyalanganman», «boshqacha bo‘lishi mumkin emas» deb javob beradilar. Ular uchun huquqiy xulq tabiiy, hayot tarzi bilan belgilanuvchi hodisadir. Bunday xulq ko‘p omillar ta’sirida shakllanadi: an’analar, oilaviy tarbiya, sog‘lom muhit; tartibotga, xotirjamlikka, ozodlikka intilish, shunday yo‘l tutish bilan o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarga, yutuqlarga erishish mumkin deb tushunish. г ) Konformistik (moslashuvchan) xulq . Bu xulq avvalgisidan atrofdagilarning ta’siriga ko‘p darajada bog‘liqligi sababli kam ahamiyatli hisoblanadi, «o‘zga shaxs fikri»ga bog‘liq bo‘ladi va shu sababli qoida bo‘yicha o‘zgaruvchan, mustaqil bo‘lmagan, moslashuvchan xulq hisoblanadi. «Konformizm» so‘zi lotinchadan tarjima

qilinganda moyillik, o‘xshash, mos kelish, bir xillikk, bir fikrga intilishni bildiradi. Bu asosan qat’iy fuqarolik pozitsiyasini istisno qiluvchi harakatlarning vaziyatga mos tarzidir. Motivatsiya oddiy: «oq qarg‘a bo‘lishni xohlamaslik», «umumiy qator» dan chetga chiqishni istamaslik, yaqinlar, do‘stlar, tanishlar ishonchini yo‘qotib qo‘yishdan xavfsirash, aksincha, ularning maqtoviga, qo‘llab -quvvatlashiga sazovor bo‘lishga intilish. Bunda taqlid qilish omili ham kam ahamiyat kasb etmaydi. д ) Marginal xulq. Marginallar - bu normal hayot tarzidan chetga chiqqan, hatto uning tubidagi insonlar (bombjlar, uysiz daydilar, gadoylar, xronik alkogoliklar va narkomanlar, sobiq mahbuslar, qochoqlar, ko‘chmanchilar va b.)dir. Ularning xulqi ko‘pincha huquqiy va nohuquqiy xulq chegarasida bo‘ladi. «Marginal» lotinchadan tarjima qilinganda chekka, chegara, oraliq ma’nolarini anglatadi. Bu toifa kishilarning ruhiyati nobarqaror (notinchlik, ertangi kunga ishnchsizlik, alamzadalik, o‘ta johillik, g‘azablanish va b.) bo‘ladi. Taqdiri og‘ir bu insonlar hamma narsaga tayyor bo‘ladi. Yashash, ovqat topish ilinjida ular turli huquqbuzarliklar, jinoyatlarga qo‘l uradilar. Muqim jinoiy muhitning o‘zi ularning huquqqa, axloqqa, boshqa qadriyatlarga bo‘lgan munosabatini belgilaydi. е ) Nigilistik xulq. Nigilizm muayyan qoidalar, normalar, prinsiplar, qarashlar, qonunlar, hayot tarziga salbiy munosabatni bildiradi. Bu individ ijtimoiy xulqining va dunyoni anglashning shakllaridan biridir. U qanday qadriyatlarni inkor qilishi va qaysi sohada namoyon bo‘lishiga qarab turlicha:axloqiy, huquqiy, siyosiy, mafkuraviy, diniy bo‘lishi mumkin. Nigilistik kayfiyatdagi kishilarning xulqi o‘z xususiyatlariga ega (skeptitsizm, shubhalanish, norozilik, ekstremizm, radikalizm va b.). Bunda nigilistlarning o‘zlari qoida bo‘yicha bironta ijobiy dasturlar va ularni amalga oshirish metodlarini ilgari surmaydilar. Ularning harakatlari ko‘pincha ruxsat berilgan va man etilganlik chegarasida bo‘ladi. Ular qonunlarni hurmat qilish va ularga rioya etishni «eskicha» deb hisoblaydilar,

maksimalizmga, oshirilgan talablarga moyil bo‘ladilar. Yuridik fan xulqning bu tipini e’tiborga olishi kerak. Huquqbuzarlik tushunchasi, asosiy belgilari, turlari Huquqbuzarlik - bu davlat, jamiyat va fuqarolar manfaatlariga zarar yetkazuvchi aqli raso shaxsning huquqqa zid, aybli, jazoga loyiq, ijtimoiy xavfli qilmishidir. Qilmish harakat va harakatsizlik ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Huquqbuzarlikning belgilari: 1) qilmish (harakat yoki harakatsizlik); 2) aybning mavjudligi; 3) huquqqa zidligi; 4) zararli oqibati; 5) qilmish bilan zararli oqibat o‘rtasidagi sababiy bog‘lanish; 6) yuridik javobgarlik belgilanishi . Harakat subyekt xulqining faolligi bilan farqlanadi (o‘g‘irlik, bezorilik, talonchilik, qotillik, tan jarohatini tekazish va h.). Harakatsizlik, aksincha, subyekt xulqining sustligi bilan xarakterlanadi: mansabdor shaxs tomonidan xizmat vazifalarini bajarmaslik (sovuqqonlik), birorta obyektni qo‘riqlayotgan qo‘riqchi yoki qorovulning xizmatda uxlab qolishi, insonni hayoti uchun xavfli ahvolda qoldirish, unga yordam ko‘rsatmaslik, soliqni to‘lamaslik, sudga kelmaslik va h. Shaxsning qonun bo‘yicha qilishi lozim bo‘lgan harakat, lekin shuni bajarmasligidan iborat. Huquqqa zid xulq huquqiy xulqning aksidir. U har qanday demokratik davlatda kurash olib boriladigan illatdir. Huquqbuzarlik bilan yetkaziladigan zarar yoki ziyon jismoniy, axloqiy, moddiy, shaxsiy, tashkiliy, shuningdek, ko‘p miqdorda va kam ahamiyatli, tiklanuvchi va tiklanmaydigan, o‘lchanadigan va o‘lchanmaydigan bo‘lishi mumkin.

Har qanday huquqqa zid harakat ham huquqbuzarlik sanalmaydi, u individ erkin irodasining natijasi, ya’ni anglangan va, demak, aybli bo‘lishi lozim. Masalan, bolaning, ruhiy kasal yoki muomala layoqatisiz shaxsning huquqqa zid harakati yuridik javobgarlikni keltirib chiqaruvchi huquqbuzarlik sanalmaydi. Qonunda yana shunday holatlar nazarda tutilganki, bunda u yoki bu harakat bironta huquqbuzarlik belgilariga ega bo‘lsa ham, u ma’lum shart-sharoitlar ta’sirida huquqqa zid sanalmaydi (kam ahamiyatlilik, zaruriy mudofaa, oxirgi zarurat va h.) Huquqbuzarlikning qator majburiy belgilari uning tarkibini tashkil qiladi. Huquqbuzarlikning tarkibini aniqlash sodir etilgan qilmishning yuridik kvalifikatsiyasi bo‘lib, u huquq nuqtai nazaridan shaxs taqdiriga bevosita daxldor bo‘lgan o‘ta muhim mantiqiy operatsiya hisoblanadi. Jinoyatning yuridik tarkibi: 1) huquqbuzarlik obyekti; 2) huquqbuzarlik subyekti; 3) huquqbuzarlikning obyektiv tomoni; huquqbuzarlikning subyektiv tomoni. Huquqbuzarlik tarkibining mavjudligi shaxsni yuridik javobgarlikka tortish uchun asos hisoblanadi. Bu tushunchada bir belgisining yo‘qligi to‘liq tarkibni bermaydi, bunda jinoyat ishini qo‘zg‘atish va shaxsni javobgarlikka tortish uchun qonuniy asos mavjud bo‘lmaydi. Ba’zi ishlar aynan jinoyat tarkibining yo‘qligi sababli tugatiladi. Huquqbuzarlik obyekti - bu huquqbuzar tajovuz qilayotgan, bevosita zarar yetkazayotgan narsadir. Umumiy va maxsus yoki konkret obyektlar farqlanadi. Umumiy obyekt sifatida huquqiy tartibot, davlat va jamiyat manfaatlari, mavjud ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tuzum, ijtimoiy munosabatlar bo‘lishi mumkin. Maxsus obyekt - bu konkret ne’matlar, qadriyatlardir (inson hayoti, sog‘lig‘i, or-nomusi, sha’ni, mulki, xavfsizligi va b.). Har qanday huquqbuzarlik ham umumiy, ham konkret obyektga putur yetkazadi. Huquqbuzarlik subyekti bo‘lib huquqbuzarlikni sodir etgan huquq va delikt layoqatli jismoniy va yuridik shaxs hisoblanadi. Jinoyat huquqida esa faqat jismoniy shaxs huquqbuzarlik subyekti hisoblanadi. Kichik yoshdagi bolalar va ruhiy kasal shaxslar delikt layoqatli bo‘lmaganliklari sababli huquqbuzarlik subyektlari bo‘la olmaydilar. Shu

qoida aqli norasolarga ham taalluqli. Chet el fuqarolari ham ba’zi jinoyatlarning subyektlari bo‘la olmaydilar (davlatga xoinlik, armiyada xizmat qilishdan bosh tortish, dezertirlik va b.). Individ o‘z qilmishlarining ijtimoiy ahamiyati va oqibatlarini 16 yoshdan boshlab anglay olishligi umumiy qoida deb qaraladi. Va alohida hollarda qilmishning huquqqa yaqqol xilofligi mavjud bo‘lganda 14 yoshdan boshlab voyaga yetmagan shaxs ham o‘z harakatlari uchun javobgar hisoblanadi. Huquqbuzarlikning obyektiv tomoni - bu uning tashqi belgilarining majmuidir, ular nima, qayerda, qachon, qanday yuz berdi kabi savollarga javob beradi. Bular quyidagi elementlardir: а ) real irodaviy harakat yoki harkatsizlik; b) harakat yoki harakatsizlikning huquqqa zidligi; v) zararli oqibat, ijtimoiy xavflilik; g) qilmish va yuzaga kelgan zararli oqibat o‘rtasida to‘g‘ridan- to‘g‘ri sabab-oqibatli aloqadorlik . Huquqbuzarlikning obyektiv tomonini to‘liq tavsiflash uchun ba’zi boshqa fakultativ (qo‘shimcha) belgilar va shartlar ham e’tiborga olinadi: qilmish sodir etilgan joy, vaqti, usullari; yakka yoki guruh tomonidan, qurol yoki boshqa texnik vositalarni ishlatish bilan sodir qilinishi; sistematik, takroran, alohida vahshiylik bilan sodir etilishi va h. Huquqbuzarlikning subyektiv tomoni deganda subyektning o‘z harakatlariga va uning oqibatlariga bo‘lgan ruhiy munosabati tushuniladi. Bunda jinoyatni rejalashtirishda va amalga oshirishda huquqbuzar rioya etgan maqsadlar, motivlar, ko‘rsatmalar nazarda tutiladi. Subyektiv tomonga yana avvaldan til biriktirish, kuchli ruhiy hayajonlanish, jinoyat sodir etilganidan keyingi xulq-atvorni ham kiritadilar. Huquqbuzarlikning subyektiv tomoni quyidagi savollarni nazarda tutadi: subyekt o‘z qilmishlariga qanday qaraydi, uni shunday ish tutishiga nima undadi? Bular «ayb», «ayblilik» tushunchalarida ifodalanadi. Ayb ikki shaklda namoyon bo‘ladi : 1) qasd; 2) ehtiyotsizlik.

O‘z navbatida qasd to‘g‘ri va egri (eventual) turlarga bo‘linadi. Ehtiyotsizlikning o‘zi ham 2 turga bo‘linadi : 1) jinoiy o‘z-o‘ziga ortiqcha ishonish, yengiltaklik; 2) jinoiy beparvolik yoki loqaydlik (sovuqqonlik). To‘g‘ri qasdda subyekt o‘z xatti-harakatlarining ijtimoiy xavfli ekanligini tushunadi, xavfli oqibatlarni yuzaga kelishi mumkinligini yoki muqarrarligini oldindan ko‘ra biladi va shuni istagan tarzda ish tutadi. Egri qasdda subyekt o‘z xatti-harakatlarining ijtimoiy xavfliligini anglaydi, xavfli oqibatlarni yuzaga kelishi mumkinligini oldindan ko‘ra biladi, biroq bunday oqibatlarga ongli ravishda yo‘l qo‘yadi yoki ularga nisbatan befarq bo‘ladi. O‘z-o‘ziga ortiqcha ishonish (yengiltaklik)da shaxs o‘z xatti-harakatlarining ijtimoiy xavfli oqibatlarini oldindan ko‘ra biladi, biroq ularni oldini olishga yetarli asoslarsiz o‘z-o‘ziga ishonib yengil harakat qiladi. Masalan, haydovchi texnik nosoz mashinada reysga chiqadi, avtoyo‘l hodisasi bo‘lishini oldini olaman deb yengil fikr qiladi, shunga qaramasdan yo‘l hodisasi sodir bo‘ladi. Beparvolik(loqaydlik)da shaxs o‘z xatti-harakatlarining ijtimoiy xavfli oqibatlarini yuzaga kelishi mumkinligini ko‘ra olmaydi, biroq ularni oldindan ko‘ra olishi lozim va mumkin bo‘ladi. Masalan, haydovchi reysga chiqmasdan oldin avtomobilning texnik holatini tekshirmagan, mashina texnik nosoz bo‘lgan va natijada yo‘l hodisasi sodir bo‘lgan. Bunday bo‘lmasligi uchun haydovchi o‘z majburiyatlariga mas’uliyat bilan qarashi lozim bo‘lgan - mashinaning texnik holatini tekshirishi va nosozliklar aniqlangan taqdirda ularni bartaraf etishi lozim bo‘lgan . Huquqbuzarlik turlari. Barcha huquqbuzarliklar ijtimoiy xavflilik darajasiga qarab 2 turga bo‘linadi: qilmish (nojo‘ya ish) va jinoyatlar. Huquqbuzarlikning eng xavfli turi bu jinoyatlar bo‘lib, u nojo‘ya ishlardan ijtimoiy xavflilik darajasining yuqoriligi bilan farqlanadi, shaxs, davlat, jamiyatga eng ko‘p xavfli bo‘lib, jiddiy zarar yetkazadi, JK nazarda tutiladi, ularni sodir etganlik uchun eng qattiq jinoiy jazo choralari qo‘llaniladi. Nojo‘ya ishlar -bu o‘z xarakteri va oqibatlariga ko‘ra ijtimoiy xavflilik darajasi nisbatan kam bo‘lgan va jamiyatdagi huquqiy tartibning alohida tomonlariga tahdid soluvchi huquqbuzarlikdir.

Nojo‘ya ishlarning quyidagi turlari farqlanadi : 1) fuqaroviy; 2) ma’muriy; 3) intizomiy; 4) moddiy; 5) protsessual. Fuqaroviy nojo‘ya ish (delikt) lar deganda tashkilot va shaxsning mulkiga yoki shaxsiga huquqqa zid harakatlar bilan zarar yetkazish; shartnoma majburiyatlarini bajarmaslik, mulk egasining huquqlarini buzish, huquqqa xilof bitimni tuzish kabilar tushunilib, ular mulkiy va nomulkiy munosabatlar sohasida sodir etiladi. Bu turdagi huquqbuzarliklar uchun sanksiyalar - moddiy yoki ma’naviy zararni qoplash, buzilgan huquqni tiklash, subyekt zimmasidagi majburiyatni ijro qilish, qarzni majburiy undirish va h . Ma’muriy nojo‘ya ishlar deganda jamiyatda o‘rnatilgan huquqiy tartibot, boshqaruv tizimi, ekologik obyektlar, tarixiy va madaniy yodgorliklar, sanitariya va gigiyena talablari, yong‘in xavfsizligi qoidalari, transportdan foydalanish qoidalarini muhofaza qiluvchi ma’muriy huquq normalarini buzilishi bilan bog‘liq huquqbuzarliklar tushuniladi. Bunda jazo choralari: ogohlantirish, jarima, maxsus huquqlardan mahrum qilish, ma’muriy qamoq (15 sutka) va b. Intizomiy nojo‘ya ishlar asosan xizmat munosabatlari sohasida yuz berib, ishlab chiqarish, harbiy, o‘quv, moliyaviy intizomni, tashkilotdagi ichki mehnat tartibi qoidalarini buzilishida namoyon bo‘ladi. Jazo choralari: hayfsan, lavozimni pasaytirish, mukofotdan mahrum qilish, mehnat shartnomasini bekor qilish va h. Moddiy nojo‘ya ishlar - bu ishchi va xizmatchilar tomonidan o‘z tashkilot va korxonalariga moddiy zarar yetkazilishidir. Asosan huquqni tiklovchi sanksiyalar qo‘llaniladi: maoshning bir qismini ushlab qolish, zararni qoplash majburiyati, buzilgan buyumning qiymatini tiklash va h. Protsessual nojo‘ya ishlar - bu sud majlisiga yoki tergovchi huzuriga so‘ro qqa kelmaslik, daliliy ashyoni ixtiyoriy berishdan bosh tortish va h. Sanksiyasi - manfaatdor mansabdor shaxs yoki organ huzuriga chaqiruv qog‘ozi bo‘yicha majburiy keltirish.

Yuridik javobgarlik tushunchasi, xususiyatlari, turlari Yuridik javobgarlik - bu individ ijtimoiy javobgarligining bir turi bo‘lib, uning asosiy xususiyati shundaki, u davlatning majburlov apparatiga tayanuvchi yuridik normalar, qonunlarni buzilishi bilan bog‘liqdir. Bu kuch ishlatishga suyanuvchi javobgarlikning hokimiy-imperativ shaklidir. Bu yerda hamisha jazolovchi, tarbiyalovchi va ogohlantiruvchi (preventiv) jihatlar mavjud. Yuridik javobgarlik - ijtimoiy javobgarlikning eng qat’iy va aniq rasmiylashgan turidir. Huquqbuzarlik, ayniqsa, jinoyatlar uchun javobgarlik, qoida bo‘yicha oldindan belgilab qo‘yiladi va jamiyatga ma’lum qilingan bo‘ladi. Inson u yoki bu qonundan chetga chiqish, u yoki bu huquq normasini buzish qanday xavf tug‘dirishini biladi. Ijtimoiy javobgarlikning boshqa turlarida bu narsa yo‘q. Yuridik javobgarlik murakkab va ko‘p qirrali tushuncha bo‘lganligi sababli ilmiy yuridik adabiyotda unga turli ta’riflar berilgan. Yuridik javobgarlik - bu huquq normalarida ko‘zda tutilgan sanksiyalar asosida aybdor shaxsga davlat ta’sir choralarini qo‘llash va muayyan salbiy oqibatlarni tayinlash zaruriyati bo‘lib, bunda shaxs muayyan ne’mat (shaxsiy, mulkiy, tashkiliy va b. huquq) lardan mahrum etiladi. Yuridik javobgarlik - bu davlatning huquqbuzarlikka nisbatan munosabat bildirishi, qonunda belgilangan sanksiyalarni amalga oshirish usulidir. Javobgarlikka tortish - bu huquqni amalga oshirish shakllaridan biri, aynan qo‘llashdir, chunki bunda qonun chiqaruvchi nazarda tutgan maqsad ro‘yobga chiqadi. Huquqiy norma hayotga joriy qilinadi, o‘zining mantiqiy yakuniga yetadi. Yuridik javobgarlikning asosi bu huquqbuzarlikni, jinoyatni sodir etishdir. Amaliy jihatdan yuridik javobgarlik huquqbuzar uchun moddiy, axloqiy, shaxsiy, tashkiliy, jismoniy xarakterdagi noxush(salbiy) oqibatlarning (ozodlikdan mahrum qilish, cheklash, axloq tuzatish ishlari, mol-mulkni musodara qilish, jarima, qamoq, muayyan lavozimni egallash huquqidan mahrum qilish) yuzaga kelishida namoyon bo‘ladi.

Bunda javobgarlik va jazo tushunchalari o‘zaro bog‘liq, biroq aynan bo‘lmagan tushunchalar ekanligiga e’tibor berish kerak. Sud jazodan ozod etishi mumkin, javobgarlik esa huquqiy holat sifatida mavjud bo‘ladi. Bundan tashqari, jazo shartli bo‘lishi mumkin, qonun, jamiyat, davlat oldida javobgar bo‘lgan subyekt ozodlikda qolishi mumkin. Shuningdek, avf etish instituti ham mavjud, bunda inson jazoni keyingi o‘tashlikdan ozod etiladi. Biroq, javobgarlik mazmun- mohiyatiga ko‘ra olib tashlanmaydi. Yuridik javobgarlikning xususiyatlari : 7) 1) davlat tomonidan huquqiy normalarda o‘rnatiladi, ya’ni amaldagi qonunchilik bilan nazarda tutiladi; 8) davlat majburloviga tayanadi; 9) maxsus vakolatli organlar tomonidan qo‘llaniladi; 4) huquqbuzar uchun muayyan salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi; 10) huquqiy norma sanksiyasini qo‘llash shakli hisoblanadi; 11) protsessual shaklda yuklanadi; 12) faqat sodir etilgan huquqbuzarlik uchun yuzaga keladi; 13) huquqbuzar davlat nomidan jazolanadi. Ushbu xususiyatlarni bir qator savollardan iborat o‘ziga xos formula orqali ifodalash mumkin: Kim javob beradi? Nima uchun? qanday? Kimning oldida? Nima asosida javob beradi? Yuridik javobgarlik o‘z tabiatiga ko‘ra bir xil emas, shu sababli u tarmoqlarga qarab asosiy turlarga bo‘linadi : 1) jinoiy javobgarlik; 2) fuqaroviy javobgarlik; 3) ma’muriy javobgarlik; 4) intizomiy javobgarlik; 5) moddiy javobgarlik; 6) protsessual javobgarlik; 7) konstitutsiyaviy javobgarlik.

Yuridik javobgarlik huquq normasi asosida huquq qo‘llovchi organning qarori asosida vujudga keladi. Yuridik javobgarlikning faktik asosi bo‘lib huquqbuzarlikning o‘zi hisoblanadi. Huquqbuzarlikning barcha tarkibiy elementlari mavjud bo‘lgandagina, shaxs javobgarlikka tortilishi mumkin. Ayni paytda huquqbuzarlikning o‘zi o‘z-o‘zidan, avtomatik ravishda javobgarlikka olib kelmaydi, balki javobgarlik uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Zero, yuridik javobgarlikning real amalga oshishi uchun huquq qo‘llash akti, ya’ni vakolatli organning qarori zarur bo‘ladi. Bu qarorda konkret shaxsga nisbatan qo‘llaniladigan majburlov choralarining hajmi va shakli belgilanadi, masalan, sud hukmi, vazir buyrug‘i va b. bo‘lishi mumkin. Yuridik javobgarlikning yuzaga kelish jarayonini sxematik tarzda quyidagicha ifodalash mumkin: Jinoiy javobgarlikdan ozod qilish uchun asoslar JKda ko‘rsatiladi: qilmishning ijtimoiy xavfini yo‘qligi, holatlar o‘zgarishi aniqlansa, voyaga yetmaganlarni kafillikka berish va b. Jinoiy javobgarlik - eng qattiq javobgarlik turi bo‘lib, uni sodir etganlik uchun javobgarlik faqat qonun orqali belgilanadi. Jinoyatlar ro‘yxati JKda belgilanadi, Jinoiy javobgarlikka tortish tartibi JPKda mustahkamlanadi. Jinoiy javobgarlikka tortishga faqat birdan-bir organ - sud haqli hisoblanadi. Jinoiy jazo choralari - eng qattiq davlat majburlovi hisoblanadi. Ma’muriy javobgarlik - MJKda belgilangan harakatni sodir etganlik uchun vujudga keladi. Bundan tashqari, normativ-huquqiy aktlarda ham bunday javobgarlik o‘rnatilishi mumkin. Ma’muriy ishlar davlat organlari va sudlar tomonidan ko‘riladi. Fuqaroviy-huquqiy javobgarlik - mulkiy xarakterdagi shartnomaviy munosabatlarni buzganlik yoki fuqarolik-huquqiy delikt sodir etganlik uchun vujudga keladi. Bu javobgarlikning mohiyati - shaxsni salbiy mulkiy oqibatlarga duchor qilishdir. Fuqaroviy- huquqiy javobgarlikning asosiy prinsipi - zararni to‘la hajmda qoplash.

Intizomiy javobgarlik - intizomiy nojo‘ya harakat sodir etganlik uchun vujudga keladi. Bunda bevosita man etilgan norma buzilmay, balki ijobiy qoida, ya’ni xodimning mehnat majburiyatini belgilovchi norma buziladi. Intizomiy javobgarlikning uch turi mavjud : 1.Ichki mehnat tartibi qoidalari asosida; 2.Bo‘ysunish tartibi asosida; 3.Intizomiy Ustav va Nizomlar asosida. Ilmiy adabiyotda yuridik javobgarlikning boshqa yana konstitutsiyaviy va ekologik turlari mavjudligi asoslantiriladi. Konstitutsiyaviy javobgarlikdan boshqa javobgarlikning barcha turlari an’anaviy hisoblanadi. Konstitutsiyaviy javobgarlik rivojlangan davlatlarda Parlamentning tarqatilishi, hukumatning iste’foga ketishi va b. ni tushunish mumkin. Bu javobgarlikni yana siyosiy-huquqiy javobgarlik deb ham atashadi. Adabiyotda va matbuotda hokimiyat oliy organlarining konstitutsiyaviy javobgarligi haqida maxsus qonun qabul qilinishi haqida masala ko‘tarilmoqda: insonlar, mamlakat taqdiri bilan bog‘liq og‘ir oqibatlar keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan qarorlarning qabul qilinishi, o‘z xizmat burchlarini lozim darajada bajarmaslik, suiste’molliklarga yo‘l qo‘yish (davlatning parchalanib ketishi, uning yaxlitligini buzilishi, aholini jamg‘armalardan mahrum qilish, maoshlar va nafaqalarni to‘lamaslik, urushlar, insonlarni ommaviy qurbon bo‘lishiga yo‘l qo‘yish va h. ). Yuridik javobgarlikning ikki jihati Hozirgi zamon fani uchun javobgarlikning 2 xil ma’noda: negativ(retrospektiv) va pozitiv(perspektiv) jihatdan tushunish xos. Huquqiy tizimning normal amal qilishi va shaxs xulqini amalga oshirish uchun ikkala jihat ham muhim. Retrospektiv javobgarlik shaxsning sodir etgan huquqbo‘zar-ligi uchun belgilanib, u avvaldan yuridik fan tomonidan atroflicha ishlab chiqilgan va barcha mamlakatlar

qonunchiligi bilan batafsil tartibga solingan. Bu davlat, huquq, qonun, jinoyatchilik paydo bo‘lgan vaqtdan beri mavjud javobgarlikning klassik turidir. Javobgarlikning pozitiv jihati faqat so‘nggi o‘n yillikda olimlar e’tiborini tortmoqda. Pozitiv javobgarlik deganda o‘z burchlarini lozim darajada bajarganlik, yuklangan ish uchun javobgarlik, insofli xulq uchun javobgarlikni; jamiyat, davlat, jamoatchilik, oila, atrofdagilar oldidagi javobgarlikdir. Bu axloqiy-huquqiy burch, fuqarolik pozitsiyasi, rivojlangan huquqiy ong hissidir. Ijobiy javobgarlik - bu o‘ziga va boshqalarga nisbatan talabchanlik o‘lchovidir. U subyektning real ijtimoiy-huquqiy maqomidan kelib chiqadi, shu sababli status javobgarligi deb atash mumkin. Fuqaroning umumiy yuridik maqomi Konstitutsiya va boshqa muhim qonunlarda mustahkamlanib, u shaxsning jamiyat oldidagi, boshqa kishilar oldidagi javobgarligi haqidagi qoidalar bilan belgilangan. To‘la hajmdagi javobgarlik - bu o‘tmishda, hozirda va kelgusidagi xatti-harakat uchun javobgarlikdir, u turli jihatlardan o‘rganilishi kerak. Pozitiv javobgarlikning zarurligi, huquqqa mosligi, axloqiy-huquqiy xarakterini asoslash, uning jamiyat huquqiy tizimida tutgan o‘rni va rolini aniqlash muhim. Pozitiv javobgarlik negativ javobgarlik kabi subyekt uchun muayyan salbiy oqibatlarni keltirishi mumkin. Masalan, davlat xizmatchisi attestatsiyadan o‘tmasligi mumkin va bundan muayyan tashkiliy xulosalar qilinadi (xizmatga yaroqsizlik, lavozimdan chetlatish va h.), bunda inson birorta konkret huquqbuzarlik sodir etmasada - u shunchaki o‘z burchlariga, yuklangan ishga mas’uliyat bilan, jiddiy yondashmaganligi bois jazolanadi. Xuddi shuningdek, rahbar ishidagi kamchiliklari va no‘noqligi tufayli jamoaning ishonchini yo‘qotishi va ishdan ketishga majbur bo‘lishi, o‘qishga mas’uliyatsiz qaragan talabaning o‘zlashtirmaganligi uchun talabalikdan chiqarilishi misol bo‘la oladi. Negativ javobgarlikdan farq qilib, pozitiv javobgarlik vaqtinchalik va majburiy emas, balki doimiy, ixtiyoriy va shaxsni o‘zining lozim darajadagi xulqi uchun chuqur anglangan javobgarligidir. U nafaqat subyektning o‘z harakatlari ustidan kontrolini, shuningdek, jamiyat, davlat tomonidan bo‘ladigan nazoratga ijobiy munosabatni ham taqozo etadi. Pozitiv javobgarlik negativ javobgarlikdan oldin mavjud bo‘ladi.

Jamiyatda javobgarlikning bu ikki turi uzviy o‘zaro bog‘liq, chunki ular shaxs yagona ijtimoiy javobgarligining turli jihatlari sifatida namoyon bo‘ladilar va jamiyatda qonuniylik, huquqiy-tartibotni mustahkamlanishida, huquqiy davlatchilikni qaror topishida muhim rol o‘ynaydi. Pozitiv javobgarlik darajasi qancha yuqori bo‘lsa, negativ javobgarlikka tortilish hollari shuncha kam bo‘ladi. Ularni bir-biriga qarshi qo‘yib bo‘lmaydi, ular bir-birini to‘ldiradi va mustahkamlaydi. Biroq, umumiy rivojlanish yo‘nalishi negativ javobgarlikdan pozitiv javobgarlikka tomon yuz beradi . Yuridik javobgarlik maqsadlari, funksiyalari va tamoyillari. Aybsizlik prezumpsiyasi Yuridik javobgarlikning maqsadi umumiy ko‘rinishda - bu konstitutsiyaviy tuzum, huquqiy tartibot, fuqarolar huquq va erkinliklarini qo‘riqlash, tor ma’noda esa, - bu huquqbuzarni jazolash, jamiyatning qolgan a’zolarini bo‘lishi mumkin bo‘lgan huquqqa zid harakatlar va ularning oqibatlaridan saqlashdir. U individni huquq, qonun, intizomga hurmat bilan qarash ruhida tarbiyalaydi. Yuridik javobgarlik institutining mavjudligi - bu jamiyatning turli jinoiy elementlar tajovuzidan o‘zini o‘zi himoya qilish usulidir. Yuridik javobgarlikning maqsadlari uning funksiyalarida ko‘rinadi : 2) 1)qonuniylik va huquqiy-tartibotni qo‘riqlash va mustahkam-lash (asosiy funksiyasi); 3) jazolovchi funksiya; 4) jarimaviy funksiya; 5) ogohlantiruvchi(preventiv) funksiya; 6) tarbiyaviy funksiya; 7) kompensatsiyaviy (huquqni tiklash) funksiya. Yuridik javobgarlikning asosiy prinsiplari: 1) qonuniylik prinsipi . Yuridik javobgarlik faqat vakolatli organlar tomonidan qonunda belgilangan asoslarda va o‘rnatilgan tartibda amalga oshiriladi.

2) Asoslantirilganlik prinsipi . Жавобгарлик ҳуқуқбузарлик оқибатида келиб чиқади . Бунда ҳуқуқбузарлик таркибининг барча элементлари ва белгилари ҳамда зарур далиллар бўлиши даркор , булар бўлмаса шахсни жавобгарликка тортиш асоси ҳам бўлмайди . 3) Jazoning muqarrarligi prinsipi. Birorta huquqbuzarlik yoki jinoyat jazosiz qolmasligi kerak: jazoning qattiqligi emas, balki uning muqarrarligi muhim; barcha huquqqa zid harakatlar ochilishi, aybdorlar javobgarlikka tortilishlari lozim. 4) Adolatlilik prinsipi. Jazo turi va chorasi huquqbuzarlikning og‘irligiga, holatlariga va aybdorning shaxsiga mos kelishi, bir huquqbuzarlik uchun ikki marta javobgarlikning istisno qilinishi; barchaning qonun va odil sudlov oldida tengligini nazarda tutadi. 5) Insonparvarlik prinsipi - jazolash jismoniy azoblarni, aybdorning insoniy qadriyatlarini tahqirlashni nazarda tutmasligi kerak; u yengillashtiruvchi holatlarni va huquqbuzarlik motivlarini hisobga olishi kerak; shartli hukm qilish, hukm ijrosini kechiktirish imkoniyatini nazarda tutadi. 6) Aybsizlik prezumpsiyasi - har bir fuqaro uning aybi qonunda belgilangan tartibda isbotlanmagunga qadar aybsiz deb sanaladi. Rivojlangan huquqiy tizimga ega har qanday demokratik davlatda aybsizlik prezumpsiyasi amal qiladi, bunga ko‘ra har bir fuqaro uning aybdorligi qonuniy tartibda o‘rnatilmagungacha va sud hukmi bilan tasdiqlanmagunga qadar sofdil, intizomli hisoblanadi. Bunda ayblilikni isbotlash vazifasi shaxsni ayblayotganlar zimmasida bo‘ladi, ayblanuvchining o‘zi o‘zining aybsizligini isbotlash majburiyatiga ega emas. Fuqaroning aybsizlik prezumpsiyasi - shaxsning huquq va erkinliklarini mustahkam kafolatidir. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi (26-moddasi) da aybsizlik prezumpsiyasi ifodalangan: «Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda, oshkora ko‘rib chiqilib, uning aybi aniqlanmagunga qadar u aybdor hisoblanmaydi ».

5. Xatti-harakatning huquqqa xilofligi va yuridik javobgarlikni istisno qiluvchi holatlar . Yuridik javobgarlik va nojo‘ya ishning huquqqa xilofligini istisno qiluvchi holatlar : 1) aqli norasolik; 2)zaruriy mudofaa (shaxs, jamiyat, davlat manfaatlari himoyasidan kelib chiqib, zarar yetkazuvchiga zaruriy mudofaa doirasida qarshilik ko‘rsatish yoki zarar yetkazish); 3)oxirgi zarurat (shaxs, jamiyat, davlat manfaatlariga xavf bo‘lganda bu xavfning oldini olishga qaratilgan choralar doirasidagi harakatlar); 4)ijtimoiy xavflilik darajasi bo‘lmagan huquqbuzarlik sodir etilganda; 5)buyruq yoki farmoyishni bajarish va h .

Adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: O‘zbekiston.2003. 2. Karimov I.A. O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari.T., O‘zbekiston.2002. 76 b. 3. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlaqatni modernizatsiya va isloh etishdir. Xalq so‘zi, 2005 yil 29 yanvar. 4. Karimov I.A. Yangi hayotni eskicha qarash va yondashuvlar bilan qurib bo‘lmaydi. Xalq so‘zi. 2005 yil 17 fevral. 5. Islamov Z.M. Davlat va huquq. Umumiy masalalar. Davlat nazariyasi. T. Adolat. 2000.270-b. 6. Islamov Z.M. Obshestvo. Gosudarstvo. Pravo. -T.: 2001. TDYUI nashri. 7. Islamov Z.M. Uzbekistan: na puti k modernizatsii. T.: TGYUI, 2005. - 160 s. 8. Alekseyev S.S. Pravo. M.: Statut, 1999. 9. Problemi teorii gosudarstva i prava. M.: Yurayt, 2001 .

Похожие

Yuridik javobgarlik

Yuridik javobgarlik

Yuridik javobgarlik. Huquqbuzarlik

Ma'muriy javobgarlik

Jinoiy javobgarlik va uning asoslari