Qadimgi Yunon (Gretsiya)da siyosiy va huquqiy ta`limotlar - Юриспруденция - Рефераты

Qadimgi Yunon (Gretsiya)da siyosiy va huquqiy ta`limotlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44.5 KB

Qadimgi Y unon (Gretsiya)da siyosiy va huquqiy ta`limotlar Reja:1. Qadimgi Yunon siyosiy va huquqiy ta`limotlarining o`ziga xos qirralari 2. Platon (Platon)ning Arastu (Aristotel)ning davlat va huquq 3. Arastu (Aristotel)ning davlat va huquq to`g`risidagi ta`limoti

Qadimgi Gretsiyada eramizdan oldingi birinchi ming yillik boshlarida davlatlar paydo bo`ladi. Mustaqil polislar-shahar davlatlar yon atrofidagi qishloqlarni ham o`z ichiga oladi. Ibtidoiy tuzumdan ilk sinfiy tuzumga o`tganda jamiyatni siyosiy jihatdan tashkillashga katta e`tibor beriladi, bu ishlar axolini sotsial tabaqalashtirishni kuchatirib yuboradi va ular o`rtasida ziddiyatlar avj ola boshlaydi. Bu sharoitda polislar ichida ham, tashqarisida ham hokimiyat uchun kurash keskinlashadi. Davlatlarni boshqarishning turli shakllari kelib chiqadi. Eramizgacha IV-V asrlarda Afinada, Abdirda demokratiya qaror topadi, Fiva, Megerada Oligarxiya, Spartada aristokratiya shakllari davlatchilikning turli yo`sindagi boshqarish shakllarini keltirib chiqaradi. Qadimgi Gretsiyada paydo bo`lgan va asta-sekin rivojlanib borgan siyosiy va huquqiy ta`limotlar tarixini uch davrga bo`lish mumkin. Ilk davr (eramizgacha IX-V asrlar) qadimgi grek davlatlarining paydo bo`lish davrini o`z ichiga oladi. Bu davrda siyosiy va huquqiy tasavvurlarning mifologiyadan ozod bo`la boshlashini, ratsionallashuvini kuzatish mumkin. bu jarayon Gomer, Gesiod va mashxur “yetti donishmandlar” ijodida o`z ifodasini topgandir. Shu davrda davlat va huquq muammolariga falsafiy yondashish ham shakllana boshlaydi (Pifagor va uning izdoshlari, Geraklit). Ikkinchi davr (eramizgacha V va IV asrning birinchi yarmi. Bu davr qadimgi grek falsafiy siyosiy va huquqiy ta`limotlarning gullagan davri. Bu davrda Demokrit, Suqrot, Ploton, Arastu falsafiy, siyosiy va huquqiy ta`limot shakllandi va rivojlandi. Uchinchi davr (IV asrning ikkinchi yarmi va II asrgacha). Bu davr tarixga ellinizm davri bo`lib. Bu davrning muxim belgisi grek davlatchiligining tanazzulga yuz tutgan davri. Grek polislari dastlab Makedoniya, so`ngra rim tasarrufiga o`ta boshlaydi. Bu davrdagi siyosiy va huquqiy qarashlar Epikur, stoiklar va Polibiy ijodida o`z aksini topdi.

Qadimgi Yunonistonda paydo bo`lgan va rivojlangan ijtimoiy-siyosiy va huquqiy qarashlar tarixini Gomer va Gesiod dostonlarini tahlil qilishdan boshlaymiz. Bu buyuk shaxslar yaratgan dostonlarda jamiyatda paydo bo`lgan ijtimoiy muammolar xudolar obrazlari orqali izchil ta`svirlagandir. Adolat, qonunchilik va polis hayotiga oid boshqa tushunchalarning mohiyati, yo`nalishlari va shakllanishi eng avvlo Zevsning faoliyati bilan bog`lanadi. Bosh Xudo Zevs barcha xudolarni iskanjaga olib, adolat o`rnatishni talab qilgan. Gomer poemalarida Zevs xuddi mana shu tartibda, ya`ni qattiqqo`l adolatli Bosh Xudo obrazida ifodalangan. Bunda adolat tushunchasi yerdagi voqealar bilan bog`langan holda izohlanadi. Yerdagi oddiy qonun-qoida asoslari odamlarni birlashtiruvchi bir kuch, umuminsoniy qadriyat sifatida namoyon bo`ladi. Gesiod (eramizgacha VII asr) asarlarida adolat, huquq-tartibot tushunchalari yanada yorqinroq ifodalangan. Uning «Teogoniya», «Mehnat va kunlar» nomli asarlarida turli tamoyillarga ega bo`lgan axloqiy-huquqiy normalar ta`riflanadi va himoya qilinadi. Masalan, uning «Teogoniya» asarida Zevs va abadiy tabiiy tartibning timsoli Femida nikohidan ikki qiz Dike-adolat xudosi va Evnomiya-qonunchilik xudosi tug`ildi. Dike adolatni himoya qiladi, uni buzuvchilarni qattiq jazolaydi. Evnomiya esa qonunchilik, tartib-intizom ilohiyat tomonidan o`rnatilgan odamlar orasida bo`lishi shart bo`lgan qonun deb hisoblab uni himoya qiladi. Dike ham, Evnomiya ham barcha ishlarni bosh xudo-otalari Zevs buyrug`i bilan bajaradilar. Demak, adolat ham, qonunchilik ham ilohiy manbachaga ega. U Bosh xudo va boshqa xudolar tomonidan boshqarib boriladi. Gesiod «Mehnat va kunlar» poemasida patriarxal tuzim ideallarini himoya qilar ekan, odamlar hayotida beshta biri-biri bilan olmashib turadigan bosqichlarini o`ziga xos tomonlarini ifodalab beradi. «Oltin asr», «kumish asri», «mis asri», «yarim xudo-qaxramonlar asri» va nihoyat o`zi yashab turgan asrni «temir asri» deb baholaydi. «Oltin asr» odamlari baxtli edilar, g`am-tashvishsiz umr kechirdilar. «Kumush asrining» qaysar, xudolarga itoat qilmagan odamlarini Zevs

qirib tashladi. «Mis asri» ning odamlari o`zaro raqobatda va chiqishmovchiliklar tufayli o`zlari biri-birini yanchib tashlashdi. To`rtinchi «Term asrining» qonli urushlarda Yarim xudo-qahramonlari ham halok bo`ldilar. Gesiod «Temir asrini» qora bo`yoqlar bilan g`amgin tasvirlaydi. Mehnat og`ir, kun ko`rish qiyin, haqiqat toptalgan, odamlar o`rtasidan insof, diyonat ko`tarilgan. Gomer va Gesiod ijodiga xos bo`lgan axloqiy, huquqiy tartib-intizomning insonlar o`rtasida qaror toptirish va ularga aql nurini bag`ishlashga qaratilgan intilishlar keyinchalik yetti donishmand faoliyatida davom ettirildi. Bu yetti donishmand-Fales, Pittak, Permandr, Biant, Solon, Kleobul va Xilon. Bu donishmandlar jamiyat adolat tantana qilishi uchun kurash olib bordilar. Ularning ayrimlari hokim yoki qonun chiqaruvchilar sifatida o`z g`oyalarini amalga oshirishga harakat qildilar. Masalan, Solon xususiy va davlat qarzlarini bekor qildi, qarz berishni adolatli asosga qo`ydi. Solon tomonidan tashkil etilgan polis demokratiyasi demos bilan zadogonlarni, boylar bilan kambag`allarni murosaga keltirish uchun ishlab chiqilgan qoidalarga asoslanar edi. Solon bir tomonning ikkinchi tomon manfaatlarini yerga urish asosida ustunlikka erishishlarini ochiq qoralaydi. Ijtimoiy, siyosiy-huquqiy tartiblarning falsafiy g`oyalar asosida qayta o`zgartirish fikrlarini ilgari surgan Pifagor (eramizgacha 580-500 yillar) va uning izdoshlari (Arxit, Lizis, Dgigolay va boshqalar), hamda qadimgi dunyoning atoqli faylasufi Geraklit (eramizgacha 530-470) demokratiyani tanqid qilib aristokratik boshqaruv usulini, aqlan va axloqiy yetuk odamlar hokimiyatini yoqlab chiqdilar. Pifagor va uning hamfikrlari dunyoqarashlari bir qadar mistik bo`lsada, ammo ular olamning asosini moddiylik belgisi sonlar tashkil etadi deb hi-soblashdi. Hamma narsaning mohiyati oxir-oqibatda sonlarga borib taqaladi. Axloqiy va siyosiy-huquqiy voqealarning ham moxiyatini sonlar xarakteristikasi-dan izlash kerak, masalan, adolat tushunchasi tenglarga tenglik bilan javob qaytarish demakdir.

Pifagorchilar ideali polis edi. Ammo polisda adolatli qonunlar mavjud bo`lishi kerak. Pifagorning ko`rsatishicha, xudodan so`ng, ota-onani va qonunni hurmat qilish kerak, xudo, ota-ona va qonun. Pifagorchilar tartibsizlik, anarxiyadan qattiq nafratlanar, insoniy munosabatlar anarxiya zulmidan ozod etilib huqiqiy tartib va garmoniyaga ega bo`lishi kerak degan g`oyani ilgari surdilar. 2. Platon (Platon)ning siyosiy va huquqiy ta`limotlari. Platonning ideal davlat va jamiyat haqidagi ta`limoti uning keyingi dialoglarida («Davlat», «Qonunlar» va boshqalar) rivojlantirildi. Uning ideyalar haqidagi qarashlarining mohiyati quyidagicha: haqiqiy borliq-bu moddiylikdan tashqari, aql bilan idrok etiladigan ideyadir. Bizning qo`zimizga ko`rinib, hissiyotimizga ta`sir qilib turgan narsalar borliqqa aloqador emas, shuning uchun ham haqiqiy bilish-bu borliqni bilishdan iborat, ya`ni ideyalarni bilishdan iborat. Borliqni hamma ham bilavermaydi, faqat faylasuflargina bunga qodir. U o`zining «Davlat» nomli asarida adolatli ideal davlatni ta`riflar ekan, davlat polisdagi ijtimoiy-siyosiy hayot bilan koinotning birikuvidan hosil bo`ladi, deydi. Platonning ta`limotiga ko`ra adolat deganda birichi navbatda har bir odam o`z ishi bilan shug`ullansin, boshqalarning ishlariga aralashmasin, polis turli ehtiyojlarning umumlashgan ifodasidir degan g`oyani ilgari suradi. Bu turli-tuman ehtiyojlarni qondirish uchun davlatda odamlar o`rtasida mexnat taqsimoti qaror topgan bo`lishi kerak Ideal davlatda ayollar erkaklar bilan baravar huquqqa ega. Platon ideal davlatida uch tabaqa faylasuflar, harbiylar va dehqon, hunarmandlarni bo`lishini e`tirof etgan. Platon o`zining «Qonunlar» nomli asarida davlatning moxiyati va qurilishi haqida batafsil to`xtalib o`tadi. Platon ideal davlatning eng muhim belgilari quyidagilardan iborat. Uning 5040 fuqarosi chek tashlash orqali yer maydoni va uy-joy oladilar, ammo bu yer va uy ularning xususiy mulki hisoblanmaydi. Barcha yerlar davlatning mulki bo`lib odamlarning farzandlaridan biriga meros bo`lib o`tishi mumkin. Mavjud mulkning ko`p va ozligiga qarab, odamlar to`rt toifaga

bo`linadilar: Boylikning ham, kambag`allikning ham ma`lum chegarasi bo`lib, bu qonun tomonidan belgilab qo`yiladi. Qullar va chet ellardan kelgan dehqon, hunarmand, savdogarlar yuqorida aytilgan 5040 fuqaro tarkibiga kirmaydi. Birinchi davlatda ham, ikkinchi davlatda ham hamma ish o`zaro kelishuv va muomila asosida olib boriladi. Yoshlar erkaklar bilan teng huquqqa ega bo`lsalarda, ammo ular oliy rahbarlikka ko`tarila olmaydilar. Platon davlatining boshida bosqichma-bosqich saylovlardan o`tgan 37 hukmdor turadi. Hukmdorlarning yoshi 50 dan 70 yoshgacha bo`ladi. 360 kishidan iborat bo`lgan saylov kengashi katta huquqlarga ega. Platonning ideal davlatida qonunchilikka e`tibor qaratgan. Qonun chiqaruvchilarga Platon maslahat berib qonunlar juda qattiq bo`lmasin, qonunga itoat etish bilan birga hukmdorlar jamiyatni erkin boshqara olsinlar, qonunlarni ishlab chiqqanda geografik muhit, iqlim, tuproq va boshqa omillar e`tiborga olinishi zarur. Platon qonunlarga rioya etmaslikni qattiq qoralaydi. Har xil shoirlar, olimlar turli-tuman yangiliklar yaratib, qonunlarni buzishavermasin. Platon o`z qarashlarida mafkuraviy masalalarga katta e`tibor berdi. Davlat va qonunlarning ilohiy va muqarrar qudratini odamlarga yetkazish, ularning ongiga singdirish kerak. Qonun-qoidalarni buzish qattiq jazolanishi kerak. Platon tomonidan ikki yarim ming yil oldin aytilgan “Qonun ustivorligi", "qonun hukumronligi" g`oyalari bizning kunimiz uchun shubhasiz juda foydali. 3. Arastu (Aristotel)ning davlat va huquq to`g`risidagi ta`limoti Aristotel Platondan keyin eng ulug` mutafakkir sifatida maydonga chiqdi. (Eramizdan oldingi 384-322 yillar). O`zining «Politiya», «Afina siyosati», «Etika» nomli asarlarida siyosiy, huquqiy qarashlarini bayon etadi. Aristotel siyosat fanini har tomonlama ishlab chiqishga, siyosatni axloq doirasida qarashga harakat qildi. Axloq siyosatning boshlang`ich nuqtasi, uning muqaddimasidir, deydi u.

Aristotel adolatning ikki xilini farqlab ko`rsatadi. Muvozanatga soluvchi adolat misoli arifmetik tenglik, ya`ni mana shu tamoyilni jamiyat taraqqiyotiga tadbiq etish. Belgilovchi adolat xuddi geometrik tenglikka o`xshaydi. YA`ni barcha haq-huquqlar, ne`matlar odamlar o`rtasida har kimning o`ziga yarasha taqsimlanishi kerak. Aristotelning etika sohasidagi izlanishlarining mohiyati shundaki, siyosiy adolat odamlar o`rtasidagi tenglik, erkinlikka asoslangan bo`lib, har bir odamning o`z ehtiyojlarini qondirishi bilan belgilanadi. Aristotel tasavvurida davlat ko`plab tarkibiy qismlarning o`zaro uyg`unligidan tashkil topadi. Davlat o`ziga xos bir tashkilot bo`lib, fuqarolarning uyushishidan tashkil topdi. Davlatning har bir turida o`ziga xos inson huquqlari ishlab chiqilgan bo`ladi. Aristotel davlatning siyosiy tashkilot ekanini ta`kidlab, davlat bu oliy hokimiyatga ega bo`lgan siyosiy tizimdir, deb uqdiradi. Davlatning to`g`ri va noto`g`ri boshqarish shakllarini ajratadi. Davlatning to`g`ri boshqarish shaklida xalqqa manfaat keltiradi. Noto`g`ri boshqarish shaklida faqat tor doiradagi odamlarga foyda keltiradi xolos. Davlat boshqarishining uchta to`g`ri shakli monarxiya, aristokratiya politiya. Davlat boshqarishning noto`g`ri shakli tiraniya, oligarxiya, demokratiyadir. Aristotel davlat boshqarish shakllarining turli xillarini ham tekshirib chiqadi. Uning fikricha, eng to`g`ri boshqarish shakli-bu politiyadir. Boshqa davlat formalari politiyadan ozmi-ko`pmi chekinishlarga asoslanadi. Davlatni noto`g`ri boshqarish shaklidan eng yomoni bu tiraniyadir. Politiya oligarxiya va demokratiyaning eng yaxshi tomonlarini birlashtiradi, ammo ularning yomon tomonlaridan butunlay xoli davlat shaklidir. Aristotel ishlab chiqqan ideal davlatning loyihasini oddiy bir faktni tajribada sinab ko`rishdek aniq bir belgilar bilan xarakterlab bo`lmaydi, deb ko`rsatadi. Ideal davlatning aholisi yetarli darajada bo`lib, aniq ko`zga tashlanib turishi kerak. Uning xududida quriqlik va dengizga yaxshi yo`naltirilgan bo`lmog`i zarur.

Barcha yerlar ikkiga bo`linadi. Bir qismi butun davlat tomonidan umumiy tarzda foydalaniladigan yerlar, ikinchisi fuqarolarning xususiy yerlari. Tinch-likni jamiyatning ravnaqi deb baholagan olim, urushlarni huquqqa qarshi hodisa deb baholaydi. Aristotel Sokrat va Platonning adolat va qonunning biri-biriga mos kelishi zarurligi g`oyasini himoya qiladi. Umuman olganda, huquq siyosiy hodisa bo`lgani uchun uni siyosiy huquq deb atasa bo`ladi. Tabiat qonunlari hamma joyda bir xil ahamiyatga ega bo`lib, tan olinishi yoki olinmasligiga qaramay mavjud bo`laveradi. Bundan tashqari, shartli huquq ham bor. U sharoitga qarab o`zgarib turishi mumkin. Tabiiy huquqlar ham shartli huquqlar ham davlat siyosatiga xizmat qiladi. Bu huquq normalari izchil, barqaror bo`lishi zarur. Qonun siyosatga mos bo`ladishi uchun avvlo qonunlar adolat asosida shakllanishi zarur. Aristotel qadimgi dunyoning eng mashhur, genial tafakkur egasi edi. Uning asarlari asrlar osha o`z kuchini yo`qotmay qolmoqda. U voqealarni chuqur, ilmiy tahlil etishda o`z ustozi Platondan ancha o`zib ketgan edi.

Похожие

Qadimgi Rimda siyosiy-huquqiy ta`limotlar

Qadimgi sharqda siyosiy va huquqiy ta`limotlar

Qadimgi Yunonistonda siyosiy va huquqiy ta`limotlar

Qadimgi Yunononiston va Rimda siyosiy va huquqiy ta`limotlar

Siyosiy huquqiy ta`limotlar tarixining predmeti va metodi