Qadimgi sharq Yunoniston va Rim davlati va huquqi - Юриспруденция - Рефераты

Qadimgi sharq Yunoniston va Rim davlati va huquqi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99 KB

Qadimgi sharq Yunoniston va Rim davlati va huquqi Reja: 1. Qadimgi Misr va Bobilning davlati va huquqi 2. Miloddan avvalgi V va IV ming yilliklarda dehqonchilik va hunarmandchilik 3. Qadimgi Misr huquqining asosiy belgilari.

Qadimgi Misr va Bobilning davlati va huquqi Taxminan miloddan avvalgi VIII–III minginchi yillarda, ya’ni neolit inqilobi davriga kelib jamiyatda o‘zlashtiriluvchi xo‘jalik (termachilik, ovchilik, baliqchilik)dan ishlab chiqaruvchi xo‘jalikka o‘tilishi bilan jamoa-urug‘chilik tashkilotlari tashkil topadi. Davlat va huquq tarixidan oldingi davrning muhim bosqichi – bu jamoa tepasida turuvchi murakkab tuzilmalarning va ularga mos bo‘lgan ijtimoiy- me’yoriy tartibga solish mexanizmlarining tashkil topishi bilan bir qatorda, o‘z mazmuniga ko‘ra davlatdan oldingi jamiyatni boshqarishning tamomila yangi asoslarining shakllanishi bo‘lgan. Ijtimoiy mehnat taqsimotining muhim turlari bilan bir qatorda boshqaruvchilik faoliyatining ham ajralib chiqishi va sekin-asta ixtisoslashib – doimiy kasbga aylanib borishi sodir bo‘lgan. Jamiyat a’zolarining boshqaruvchi va boshqariluvchi guruhlarga bo‘linishi davlatning tashkil topishidagi oxirgi bosqich hisoblanadi. Dastlabki davlat tashkilotlari shahar-davlatlar nomini olgan. Bunday davlatlar Qadimgi Sharqda miloddan avvalgi IV–III ming yilliklardayoq tashkil topgan edi. Antik dunyoda esa sivilizatsiya va davlatchilikka o‘tish birmuncha keyinroq sodir bo‘lgan. Yevropaning ko‘pgina xalqlarida ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi va davlatning tashkil topish jarayoni o‘rta asrlarda nihoyasiga yetgan. Afrika, Polineziya va yer yuzining boshqa ba’zi joylarida to XIX–XX asrlargacha davlatdan oldingi oila-urug‘ munosabatlari mavjud bo‘lgan va bu yerlarda davlatning tashkil topishi tabiiy rivojlanish natijasida emas, balki Yevropa mamlakatlari mustamlakachiligi oqibatida yuz bergan. Ilk davlat va huquqning vujudga kelishidan oldin «Qadimgi Sharq» tushunchasiga to‘xtalib o‘tish lozim. Qadimgi zamonda yunon-rimliklar dunyosidan sharqda va janubi-sharqda joylashgan mamlakatlarning jamini «qadimgi sharq» 1 deb ataymiz. Sharq haqida gapirar ekanmiz, Yevropa bilan 1 Izoh: «Qadimgi Sharq» tushunchasi fanda janubiy-g‘arbiy, janubiy va sharqiy Osiyo, shuningdek, shimoliy va shimoliy-sharqiy Afrika mamlakatlari yig‘indisini anglatish uchun an’anaviy tarzda ishlatiladi.

bog‘liq bo‘lgan janubiy Osiyo hamda qisman Shimoliy Afrika mamlakatlari va xalqlarini, shuningdek Hindiston va Xitoyni nazarda tutamiz. Kishilik jamiyati rivojlanishidagi eng muhim ijtimoiy va siyosiy institutlar, davlat, huquq, jahon dini ilk bor Sharqda vujudga kelgan. Eng qadimgi yozuv tizimlari ham dastlab sharqda paydo bo‘lgan. Sharqdagi asosiy mamlakatlar (ikki daryo oralig‘i, Misr, Hindiston, Xitoy), keyinchalik esa boshqa mamlakatlar ham o‘zlarining geografik qulay joyda joylashganliklaridan juda barvaqt foydalana boshlaganlar. Ularning barvaqt rivojlanishi qulay muhitda joylashganligi bilan bog‘liqdir. Tabiiy sharoitlar ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy tashkilotlar taraqqiyotini tezlashtirgan. Yunon-rim dunyosi esa sharq xalqlari yutuqlaridan foydalanib ilgarilab ketadi. Sharq va G‘arbning taraqqiyot yo‘li bir-biridan farq qiladi. Sharqda xususiy mulkchilik munosabatlari, bozorga asoslangan xususiy tovar ishlab chiqarish munosabatlari muhim o‘rin egallagan. G‘arbda esa xususiy mulkchilik hukmronlik qilgan. Qadimgi Sharq va antik dunyo davlatlarining o‘ziga xos xususiyatlari ularning mohiyatini to‘g‘ri va to‘liq anglashga yordam beradi. Sharq davlatlarining kelib chiqishi va rivojlanishidagi o‘ziga xos jihatlar ularning ijtimoiy, siyosiy tuzumi va huquq tizimida namoyon bo‘ladi. Ular quyidagilardan iborat: – shahar-davlatlar faqat mehnat taqsimotining kuchayishi, qullar va quldorlar sinfining shakllanishi natijasida emas, balki murakkab boshqaruv funksiyalarini bajaruvchi shaxslarning shakllanishi natijasida tashkil topgan; – sharq davlatlarida hududni dehqonchilikka moslashtirish borasida jamoa mulkchiligi saqlanib qolgan. Yerlarning asosiy egasi davlat hisoblangan.

Natijada, ilohiylashtirilgan podsho ta’sirida podsho-cherkov xo‘jaligi tashkil topgan; – quldorchilik yengil darajada bo‘lib, qullar xo‘jayinidan tashqari davlat tomonidan nazorat etilgan va himoyalangan (masalan, Misrda qullar jinoyati uchun davlat organlari tomonidan jazolangan, xo‘jayinining shafqatsizligi uchun shikoyat qilish huquqiga ega bo‘lishgan, Hindistonda qullarning toifasi inobatga olingan); – mamlakatlardagi ijtimoiy tuzum tabaqalarga ajralgan. Biroq aniq ijtimoiy- sinfiy chegaralar bo‘lmagan; – sharq jamiyatlarining an’anaviyligi. Boshqacha aytganda, ijtimoiy-siyosiy tuzumi va huquqiy tizimi vorislik tariqasida o‘tib kelganligi; – sharq davlatlari o‘zining davlat tuzumi bilan ham antik dunyo davlatlaridan farq qilgan. Davlat boshlig‘i – ham davlat, ham din boshlig‘i sifatida qaralgan. Barcha mansablar tayinlash yoki meros tariqasida o‘tgan bo‘lsa, antik dunyo davlatlarida ko‘pgina organlar saylov asosida shakllantirilgan; – sharq mamlakatlari o‘zining huquq tizimi bo‘yicha ham antik dunyo davlatlaridan farq qiladi. Avvalo, sharq mamlakatlari huquqi bu – dastlabki huquq tizimlaridir. Ularda ibtidoiy jamoa tuzumining qoldiqlari saqlangan. Jumladan, jazo tizimida jamoaviy javobgarlik, jazo tayinlashda «talioniya» – «ko‘zga-ko‘z», «tishga-tish» tamoyili va sud yuritish ishlarida «ordaliya» sinab ko‘rish mavjud bo‘lgan. Bundan tashqari, huquq tarmoqlarga bo‘linmagan. Antik davlatlarda esa aksincha, aynan Rim huquqi sohalarga ajratilib mukammal ishlab chiqilgan va ko‘plab davlatlarning huquqiga juda katta ta’sir ko‘rsatgan. Shunday qilib, qadimgi Misrda ilk davlat Nil daryosini jilovlash va yangi yerlarni o‘zlashtirish, kanal va suv inshoatlarini qurishni boshqarish, dehqonchilik va chorvachilik ishini yo‘lga qo‘yish, urug‘ va qabilalararo ishlarni tartibga solish, jamoani, mamlakatni qo‘shni qabilalar hujumidan himoya qilish zaruriyati natijasida asta-sekinlik bilan vujudga kelgan.

Dunyoda birinchi sinfiy jamiyat va davlat Misrda tashkil topgan. Misrda davlat Afrikaning shimoli-sharqida vujudga kelgan. Nil daryosining boshlaridan to O‘rta dengizgacha bo‘lgan vodiy davlatning asosiy qismini tashkil qilgan. Sharq tomondan arab qirlari (Nil daryosi va Qizil dengiz o‘rtasidagi) va g‘arbdagi Liviya yassi tog‘liklarining bir qismi ham uning tarkibiga kirgan. Aholisi qadimgi misrliklar va boshqa o‘lkalardan ko‘chib kelgan xalqlardan iborat bo‘lgan. Miloddan avvalgi V va IV ming yilliklarda dehqonchilik va hunarmandchilik sohasidagi ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiy etgan. Natijada ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilib, davlatning tashkil topishi uchun zarur shart- sharoitlar vujudga kelgan. Urug‘doshlik aloqalari o‘rnida qishloq (qo‘shnichilik) jamoasi tarkib topgan. Xususiy mulkchilik rivojlanib borgan. Oqibatda, jamiyatda mulkiy tabaqalanish vujudga kelgan. Ijtimoiy munosabatlardagi mazkur siljishlar muqarrar ravishda qabilachilik tuzumidan davlat tuzumiga o‘tishga olib kelgan. Dastlab bir necha davlatchalar tashkil topgan. Ularni mahalliy xalq «sepat», yunonliklar esa «nom» deb ataganlar. Ular manbalarda viloyatlarga tenglashtiriladi. Nomlar qishloq jamoalarining birgalikda ish yuritish uchun birlashishi natijasida vujudga kelgan. Ma’lumotlarga qaraganda, miloddan avvalgi IV ming yillik boshlarida Misrda 42 ta kichik davlatlar bo‘lgan. Har bir nomning o‘z hokimi bo‘lib, u yunon tilida «nomarx» deyilgan. Nomarx dehqonchilik, chorvachilik, ayniqsa sug‘orish ishlarini, shuningdek harbiy va diniy ishlarni boshqargan. Umumiy manfaatlar uyg‘unligi Misr miqyosida umumlashtirish zarurati mayda davlatlarning birlashishiga yordam bergan. Tabiiyki, bu birlashish boshchilik qilishga qaratilgan urushlar jarayonida yuzaga kelgan. Dastlab ikkita katta davlat, janubda Yuqori Misr, shimolda Quyi Misr tashkil topgan. Har birining o‘z podshosi bo‘lgan. Miloddan avvalgi taxminan 3000-yilda Yuqori Misr podshosi Menes (Mina) Quyi Misrni o‘ziga bo‘ysundirgan. Poytaxti Abidos (qisqa muddatdan so‘ng Memfis shahri, keyinchalik Fiva) bo‘lgan yagona Misr podsholigiga asos solingan.

Fanda Qadimgi Misr davlati tarixini quyidagi beshta yirik davrga bo‘lish qabul qilingan: – ilk podsholik davri (miloddan avvalgi 3100–2800-y.); – Qadimgi (Qo‘hna) podsholik davri (miloddan avvalgi 2800–2250-y.); – O‘rta podsholik davri (miloddan avvalgi 2250–1750-y.); – Yangi podsholik davri (miloddan avvalgi 1584–1071-y.); – So‘nggi podsholik davri (miloddan avvalgi XI–VI asrlar). Ilk podsholik davrida qadimiy qabilaviy ittifoq shaklidagi davlat bo‘lgan. Qadimgi podsholik davrida markazlashgan kuchli davlat tashkil topgan. Qadimgi, o‘rta va yangi podsholiklari oralig‘idagi davrlar Misrning xo‘jalik va siyosiy inqiroz davri bo‘lgan. Miloddan avvalgi XXIII asrdan XXI asrgacha Misr bir nechta mustaqil davlatlarga ajralgan. Nomlar vorislik qiluvchi yirik zodagonlar qo‘lidagi yarim qaram viloyatlarga aylangan. Bu esa mutlaq hokimiyatni chegaralagan. Miloddan avvalgi XVIII asrda ozod dehqonlar va qullar tomonidan juda katta norozilik qo‘zg‘oloni bo‘lib o‘tadi. Natijada Misr giksoslar (Osiyoning ko‘chmanchi qabilalari) tomonidan osonlik bilan bosib olinadi. Ularning hukmronligi 100 yil davom etadi. So‘ngra Misr o‘z mustaqilligini, giksoslar ta’siridagi hududlarni ham qo‘lga kiritadi. Natijada yangi podsholik davrida birinchi jahon imperiyasiga aylangan. So‘nggi podsholik (Liviya-Sais) davriga kelib inqirozga yuz tutgan. Miloddan avvalgi VIII–VII asrlarda (miloddan avvalgi 663yilgacha) Efmopiya va osur podsholarining hukmronligi o‘rnatiladi. Miloddan avvalgi 525-yilda Ahamoniylar Eron tomonidan bosib olingan. Miloddan avvalgi 332-yildan yunon mustamlakasiga aylangan. Iskandar vafotidan so‘ng bu yerda yunon- makedoniyaliklar sulolasi qaror topib, Misr ellinizm davriga qadam qo‘ygan. Miloddan avvalgi I asrda Misr Rim imperiyasi ta’siriga tushib qolgan. Jamiyatning ijtimoiy pog‘onalari podsho hokimiyatining tayanchi bo‘lgan kohinlar, zamindor va harbiy zodagonlar, shaharliklar jamoalari, mayda mulkdorlar («najis» – misr tilida «kichkina» ma’nosini anglatadi), erkin kishilar (meret),

podsho xizmatchisi deb ataluvchi yarim erkin kishilar, hunarmandlar, savdogarlar, podsho qullari («xemu-nesut» – podsho qullari) va qullardan iborat bo‘lgan. Cherkov xo‘jaligi ommani fir’avnlarga itoatda bo‘lishga undashligi sababli soliq va ishlab berish majburiyatlaridan ozod etilgan. Quldorchilik munosabatlari asrlar davomida kuchaya borgan. Shunday bo‘lsa-da, qullar o‘z oilasi va mulkiga egalik qilishi, xo‘jayini ustidan ibodatxonaga shikoyat qilishi mumkin bo‘lgan. Davlatning hokimiyati tepasida podsho turgan. Qadimgi podsholik davriga kelib oliy hokimiyat meros tariqasida o‘tgan. Hokimiyat haqidagi diniy ta’limotga ko‘ra, yangi fir’avn-xudoni yaratish uchun fir’avnlarning ilohiyligi yetarli hisoblanmagan. Ilohiylik darajasiga ko‘pincha nomarxlar va kohinlar ham fir’avn mansabini egallashi mumkin bo‘lgan. Podsho shaxsi ilohiylashtirilgan. Natijada podsho so‘zi o‘rnida majoziy ma’noda «fir’avn – ulug‘ uy» iborasi ishlatilgan. Oddiy fuqaro podsho oldida hukmdorning oyog‘i ostidagi tuproqni o‘pishga, nufuzli shaxslar esa oyog‘ini yopishga haqli bo‘lgan. Fir’avn qonun chiqarish, ijro etish va sud hokimiyatiga egalik qilgan. Barcha davlat ishlari uning buyrug‘i bilan amalga oshirilgan. U o‘z qo‘riqchilariga ega bo‘lgan. Misr tarixida taxminan XXVI sulola hukmronlik qilgan. Uning hokimiyati hukmron tabaqalar, ya’ni yirik zodagonlar, harbiylar va kohinlar tomonidan nazorat etilgan. Shuningdek, diniy va axloqiy me’yorlar bilan ham ushlab turilgan. Saroyda ko‘p sonli amaldorlar faoliyat ko‘rsatgan. Davlat boshqaruvida podshodan keyingi birinchi o‘rinda turuvchi oliy mansabdor shaxs «vazir – jati» hisoblangan. Dastlab u poytaxt kohini, saroy boshqaruvi va devonxona boshlig‘i vazifasini bajargan. Uning vakolatlari asta-sekin kengaya borgan. Xususan, yer-suv ta’minotini, davlat idoralari, qo‘shin va sud organlarining boshqaruvi va nazoratini amalga oshirgan.

Yuqori mansabdor shaxslar, harbiy boshliqlar, xazinani saqlovchilar, ish boshqaruvchilar, oliy kohinlar, odatda, podsho xonadonidan bo‘lishgan 2 . Qadimgi podsholik davriga kelib harbiy, ijtimoiy ishlar, moliya-soliq va sud idoralari shakllangan. Yangi podsholik davrida markaziy boshqaruvda «Bosh xazinachi», «Butun podsholik ishlari boshlig‘i» lavozimlari joriy etilgan. Ko‘p sonli mirzalar buyruqlarni yozish bilan shug‘ullanib, xazina hisobini, dehqonlar va hunarmandlar ustidan nazoratni yuritgan. Keyingi davrlarda bosqinchilik siyosati natijasida davlat boshqaruvi harbiy xususiyat kasb eta boshlagan. Xo‘jalik boshqaruvida harbiy boshliqlarning roli kuchaygan. Oliy sud instansiyasi «Oltita buyuk uylar» deb atalib, poytaxtda joylashgan. Oliy sud hokimiyati fir’avnga tegishli bo‘lgan. U davlatga qarshi jinoyatlar bo‘yicha maxsus sudyalarni tayinlagan. Qadimgi jamoa sudlarining o‘rnini podsho sudi vakillari egallagan. Joylarda hokimiyat nomarxlar tomonidan an’anaviy tarzda boshqarilgan. Ular viloyatning xo‘jalik boshqaruviga oid buyruqlar chiqargan va umumiy kuzatuvni olib borgan. Nomarxlarning atrofida cherkov kohinlari, turli darajadagi amaldorlar faoliyat yuritgan. Ko‘p joylarda ularning hokimiyati meros tariqasida otadan o‘g‘ilga o‘tgan. Yangi podsholik davrida Yuqori va Quyi Misr fir’avn tayinlaydigan alohida noiblar tomonidan boshqarilgan. Bu mamlakatni yanada markazlashtirgan. Shahar va qal’alar fir’avn tomonidan tayinlanadigan boshliqlar tomonidan idora qilingan. Dehqonlar jamoalari oqsoqol – kserp tomonidan idora etilgan. Dastlabki davrlarda doimiy qo‘shin shakllana boshlagan. Keyingi davrlarga kelib maxsus va yollanma dehqonlar qo‘shinidan tashkil topgan. 2 Qarang: Ɇɭ Σ ɚɦɟɞɨɜ ΢ . ɏɨɪɢɠɢɣ ɦɚɦɥɚɤɚɬɥɚɪ ɞɚɜɥɚɬɢ ɜɚ ԟ ɭ ԕ ɭ ԕ ɢ ɬɚɪɢɯɢ ( Ԕ ɚɞɢɦɝɢɞɭɧɺɞɚɜɥɚɬɢɜɚ ԟ ɭ ԕ ɭ ԕ ɢɬɚɪɢɯɢ). – Ɍ., 1999. – Ȼ. 53–54.

Qadimgi Misr huquqining asosiy belgilari. Barcha qadimgi davlatlardagi kabi Qadimgi Misrda ham huquqning dastlabki manbai odat bo‘lgan. Davlat tashkil topishi bilan yozma qonunchilik paydo bo‘lgan va rivojlangan. Qadimgi grek yozuvchisi Diador va Gerodotning xabar berishicha, ilk qonun birinchi podsho Menes tomonidan, ikkinchi qonun esa Sazixis tomonidan qabul qilingan. Miloddan avvalgi XIII asrga kelib yozma qonunchilik ancha taraqqiy etgan. Ayniqsa Ramzes II podsholigi davrida jamiyat va davlatni mustahkamlashga qaratilgan ko‘plab qonunlar chiqarilgan. Miloddan avvalgi VIII asrda Bokxorisning 8 ta kitobi (qirq noma)dan iborat katta kodeksi paydo bo‘lgan. Ular qarzdorni qarz uchun qulga aylantirishni taqiqlash, yerni sotish va garovga qo‘yish shartnomalarini tuzishni belgilagan. Natijada huquqni qo‘llash kohinlardan tashqari fuqarolar tomonidan ham amalga oshirilgan. Miloddan avvalgi VI asrda podsho Amasis mahalliy hokimiyat faoliyatini tartibga soluvchi qonunlar chiqargan. Manbalarda keltirilishicha, «sud zali qonunlari», «vazirga yo‘riqnoma» kabi huquqiy hujjatlar ham mavjud bo‘lgan. Misrliklarning muqaddas kitobi «Murdalar kitobi» bo‘lgan. Huquq manbalari sirasiga odat huquqi, qonunlarni, oliy mansabdor shaxslar farmoyishlarini, podsho va jatining sud ishlari bo‘yicha chiqargan qarorlarini ham kiritish mumkin. Qadimgi Misr huquqida mulk huquqi, majburiyat huquqi, oila huquqi, meros va jinoyat huquqi nisbatan ajralib chiqqan sohalar sifatida namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga, sud jarayoni ham alohida o‘rganishga molik. Mulk huquqi predmeti sifatida yer va mehnat qurollari, harakatdagi ashyolar hisoblanadi. Butun yerlar rasman podsho mulki hisoblansa-da, yerga egalikning bir qancha huquqiy shakllari mavjud bo‘lgan. Podsho tomonidan hadya, mukofot yoki majburiyat asosida berilishi natijasida xususiy yerlar shakllangan. So‘nggi davrlarga kelib ibodatxona yerlari mustaqil boshqarilgan. Ibodatxona yerlarida foiz hisobiga ishlovchi dehqonlar yerlaridan davlat xazinasiga renta solig‘i olingan. Soliqni to‘lay olmagan dehqonlar dastlabki

davrlarda yerdan haydab yuborilgan. Miloddan avvalgi XIV asrga kelib bu holat taqiqlanib, turli tan jazolari (qamchi bilan savalash) berilishi nazarda tutilgan. Majburiyatlar asosan shartnomalardan kelib chiqqan. Shartnomalar dastlab kohinlar va mansabdor shaxslar oldida og‘zaki qasam ichish orqali tuzilgan. Miloddan avvalgi VIII asrda, Bokxoris davrida shartnomalar diniy tartibdan xolos etilgan. Shartnomalarning haqiqiyligi uchtagacha dalolatnoma, ya’ni bitim tuzish orqali mustahkamlangan. Ularning obyekti yer, urug‘ va boshqa vositalar bo‘lgan. Shartnomalarning keng tarqalgan turlari oldi-sotdi, qarz, mulkni ijaraga berish, oddiy shirkat shartnomalari (birgalikdagi faoliyat to‘g‘risidagi), yuk tashish va omonat saqlash shartnomalari hisoblanadi. Ma’lumot o‘rnida aytish lozimki, Qadimgi Misrda asosiy o‘lchov qiymati, ayriboshlash vositasi dastlab don, so‘ngra oltin va keyinchalik Osiyo kumushi hisoblangan. Oilada ko‘pgina materiarxat qoldiqlari saqlanib qolgan. Masalan, aka-singil, opa-ukalar o‘rtasidagi nikoh keng tarqalgan. Onaning otasi va akasi katta hurmatga ega bo‘lgan. Ayollar juda yuqori mavqega ega bo‘lgan. Keyinchalik oilada erning huquqlari mustahkamlanib, xotin u bilan teng huquqli hisoblanmay qo‘yilgan. Ko‘p xotinlilikka ruxsat berilgan. Nikoh shartnoma asosida tuzilgan. Nikoh va ajralish bilan bog‘liq xarajatlar erning hisobidan qoplangan. Er oilasining butun mulkini xotinga o‘tkazish to‘g‘risidagi shartnoma vazir tomonidan tasdiqlanishi shart bo‘lgan. Ajralish xotinning xohishi bilan bo‘lsa, u erdan ma’lum miqdorda mablag‘ olgan. Farzandlar ota mulkiga meros huquqiga ega bo‘lib, ular o‘rtasida teng taqsimlangan. Agar er-xotin ajralishsa, erning mulki farzandlar o‘rtasida taqsimlanishi uchun katta o‘g‘liga o‘tgan. Katta o‘g‘il imtiyozga ega bo‘lgan. Misr huquqida vasiyat ham amal qilgan. Meros vasiyat asosida alohida shaxslarga ham qoldirilishi mumkin bo‘lgan. Vasiyat asosida merosxo‘rlar zimmasiga qurbonliklar qilish yuklatilishi mumkin bo‘lgan.

Misr huquqida jinoyat deb tan olinadigan xatti-harakatlarning ancha keng doirasi ma’lum. Ularni ijtimoiy tuzumga, davlatga, diniy qoidalarni buzishga va shaxsga qarshi jinoyatlarga ajratish mumkin. Ijtimoiy tuzum, davlat, din va shaxs hayotiga qarshi jinoyatlarga eng og‘ir jazolar tayinlangan. Davlatga qarshi jinoyatlarga aybdor butun oilasi bilan javobgar bo‘lgan. Bu jinoyatlar quyidagilar hisoblangan: davlatga xiyonat qilish, qo‘zg‘olon ko‘tarish, fitna uyushtirish. Diniy qoidalarga qarshi jinoyatlar afsungarlik, qo‘shiq yaratish, muqaddas hisoblangan hayvonlarni o‘ldirish kabilar bo‘lgan. Jazolar tizimi juda og‘irligi bilan ajralib turadi. Jazoning asosiy maqsadi qo‘rqitish bo‘lgan. Ta’kidlash kerakki, davlat tashkil topishi bilan qonli o‘ch olish odati, xun olishlar bekor bo‘lgan. Jazolar tizimida o‘lim va tan jazosi eng ko‘p tarqalgan. Shuningdek, qamchi bilan urish, surgun qilish, majburiy ishlarga jo‘natish, turmada saqlash, jarima va obro‘sizlantirish jazolari ham qo‘llanilgan. Odatda, jinoyatni sodir etishdagi asosiy tana a’zosi kesib tashlangan. Masalan, davlat sirini oshkor etganning tili kesilgan. Mansabdor shaxslarni o‘zini o‘zi o‘ldirishga ruxsat berilgan. Ibodatxona mulki o‘g‘irlansa tan jazosi bilan birga zararni 100 baravargacha qoplash shart bo‘lgan. Shuningdek, aybdor qulga, erkin kishilar qaram ishchiga aylantirilishi mumkin bo‘lgan. Quyida ayrim jinoyat turlari va ularga nisbatan qo‘llanilgan jazolar haqida misol keltirib o‘tamiz. Qabrni buzib o‘g‘irlik sodir etsa, aybdorning quloqlari va burni kesilgan hamda qoziqqa o‘tqizilgan. Eriga xiyonat etish og‘ir jinoyat hisoblanib, xiyonatkor xotinning burni kesilib, sherigiga kastratsiya jazosi berilgan. Jinoyat va fuqarolik ishlari bo‘yicha sud ishlarini yuritish bir xil bo‘lgan. Ishlar jabrlanuvchining shikoyati bo‘yicha qo‘zg‘atilgan. Prokurorlik vazifasi jabrlanuvining o‘ziga berilgan bo‘lib, jazo turi va miqdorini ko‘rsatib bergan. Ko‘rsatmalar qasam ichish yo‘li bilan mustahkamlangan. Sudya kimning foydasiga ishni hal qilsa, indamay turib haqiqat timsoli – xudo Maatning tasvirini uning labiga tekkizgan.

Qadimgi Bobil davlati. Mesopotamiyaning janubiy qismi (Ikkidaryo oralig‘i)da, ya’ni fors qo‘ltig‘ining Dajla va Frot daryolari oralig‘ida ham dastlabki taraqqiyot ekin maydonlari o‘zlashtirish va suvdan samarali foydalanish yo‘lida ro‘y bergan. Pirovard natijada Dajla va Frot daryolari vodiysi serhosil mamlakatga aylangan. Qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilikning rivojlana borishi aholining tez o‘sishiga olib kelgan. Katta qishloqlar paydo bo‘lgan. Ulardan ba’zilari kattalashib, devorlar bilan o‘ralgan shaharlarga aylangan. Shu tariqa miloddan avvalgi IV ming yillikning oxiri – II ming yillikning boshlarida birinchi shahar-davlatlar vujudga kela boshlagan. Miloddan avvalgi III ming yillikning ikkinchi choragida Uruq, Kish, Ur, Lagash kabi davlatchalar aholisi ancha ko‘paygan. Ibtidoiy jamoadan qishloq jamoasiga o‘tishda quldorchilik tuzumi shakllana boshladi. Ibodatxona yerlarining jamoa yerlaridan ajralib chiqishi natijasida podsho-cherkov yerlari tashkil topgan. Qishloq jamoa boshqaruvidan shaharlarda ma’muriy apparat o‘sib chiqqan. U ijtimoiy soha vazifalarining murakkablashishi bilan yer, xo‘jalik va jamoat ishlarining hisobini yuritgan. Shu bilan u boshqa qishloq jamoalariga nisbatan xilma-xil boshqaruvchilik vazifalarini amalga oshiruvchi shahardavlatlar apparati bo‘lib qolgan. Shahar-davlatlar dastlab janubiy qismdagi shumerlar va akkad (semit, somiy)lar qabilaviy guruhlarida vujudga kelgan. Kelib joylashgan turli qabilalar guruhlari batamom qo‘shilib ketgan. Shumer sivilizatsiyasining birinchi markazi Uruq bo‘lgan, akkad-semitlarning shaharlari ichida eng qadimiysi esa Akkad bo‘lgan. Ikkidaryo oralig‘ining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishiga atrofidagi ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi qabilalarning ham ta’siri kuzatilgan. Ikkidaryo oralig‘ida mamlakatda o‘z ta’sirini o‘rnatish uchun shahar-davlatlar o‘rtasida urushlar boshlanib ketgan. Miloddan avvalgi XXVIII–XXVII asrlarda Kish shahar-davlati yuksalib, uning hukmdori birinchi bo‘lib «lugal» (katta odam, xo‘jayin) degan unvon oladi. XXVII asrda Uruq hokimi Gilgamish Kish qo‘shinini yengib, Lagash, Nippur va boshqa shahar-davlatlarni bo‘ysundirgan. Keyingi davrlarda hokimiyat qo‘ldan-

qo‘lga o‘tib turgan. Miloddan avvalgi XIV asrning oxirida Akkad davlatining asoschisi Sargon I tomonidan Fors qo‘ltig‘idagi Elam, butun Mesopotamiya va Old Osiyoni o‘z ichiga olgan janubi-g‘arbiy Osiyodagi eng yirik dastlabki markazlashgan akkad-shumer davlati barpo etilgan. U 120 yil yashagan (mil. avv. 2200-yilgacha). Miloddan avvalgi III ming yillikning oxiri – II ming yillikning boshlarida ikkidaryo oralig‘ida siyosiy tarqoqlik hukm suradi. Oraliq davrda Ur shahri tomonidan yana birlashtiriladi. Urning III sulolasi davrida Ur-Nammu Qonunnomasi qabul qilingan. Bu vaqtda Bobil kabi mustaqil davlatlar faoliyat ko‘rsatgan. O‘zaro urushlarda Bobil g‘olib chiqib amoriylar sulolasiga asos solingan. Qadimgi Bobil 3 Ikkidaryo oralig‘i tarixida chuqur iz qoldirgan. Bobil podsholigining ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy ravnaq topgan vaqti podsho Xammurapi davriga (mil. avv. 1792–1750-y.) to‘g‘ri keladi. U hududi jihatdan vodiyning katta qismini o‘z ichiga olgan keng hududda joylashgan. Biroq mustahkam bo‘lmagan. Xammurapi vafotidan so‘ng siyosiy inqiroz davri kuzatiladi. 1595-yilda xettlar va kassitlar tomonidan tugatiladi. Miloddan avvalgi II ming yillikning o‘rtalarida (miloddan avvalgi 1518–1204-y.) kassitlar sulolasi qaror topadi. Bobilning yangidan yuksalishi miloddan avvalgi VII–VI asrlarga to‘g‘ri keladi. Miloddan avvalgi 626–539-yilgacha qudratli davlat bo‘lib hukm suradi. So‘ngra davlat kuchsizlinishi natijasida eroniylar shohi Kayxusrav tomonidan butun Mesopotamiya bosib olingan va yangi Bobil podsholigi tugatilgan. Bobil miloddan avvalgi VI–IV asrlarda eronliklarga, IV asrning 30-yillaridan boshlab yunon-makedoniyaliklarga, so‘ng salavkiylarga tobe bo‘lib qolgan. Jamiyatda har bir kishining aniq o‘rni belgilangan. Butun aholi avvalo erkin kishilar va qullar (vardum)ga bo‘lingan. Quldorchilik munosabatlari qonun (Ur- Nammu va Xammurapi qonunlari) bilan belgilangan. Qullar podsho qullari, 3 Izoh: Akkadcha «babilon» – Bobili – Xudo ɞɚɪɜɨɡɚɫɢ. Podsholigi 300 yil (miloddan avvalgi 1894–1595-yillar) hukm surib, Ikkidaryo oralig‘ida chuqur iz qoldirgan.

ibodatxona qullari va xususiy egalikdagi toifalarga bo‘lingan. Erkin kishi va cho‘ri, qul va erkin ayol oila qurishi mumkin bo‘lib, tug‘ilgan bolalar erkin hisoblangan. Qarzdor uch yilgacha qulga aylantirilishi mumkin. Erkin aholi o‘z navbatida to‘la huquqli va to‘la huquqli bo‘lmagan fuqarolarga ajratilgan. To‘la huquqli fuqarolar (avilum – odam, er kishi) aholining asosiy ommasini va qo‘shinning asosiy qismini tashkil etgan. Ijtimoiy tuzumda harbiylar, «mushkenular (bo‘ysundirilganlar, akkad tilida «mayda kishilar»), saroy xizmatchilari (kohinlar), davlat manfaati uchun moliyaviy-savdo faoliyati bilan shug‘ullanuvchi (tamkar)lar, hunarmand (mutaxassis)lar ham alohida toifalarni tashkil etgan. Mushkenular avilumga nisbatan quyi pog‘onada turgan. Manbalarda keltirilishicha, ular bosib olingan davlatlar aholisi bo‘lishi mumkin. Qadimgi Bobil podsholigi markazlashgan davlat bo‘lgan. Podsho qonun chiqarish, ijro etish va sud hokimiyatiga egalik qilgan. U xudoning noibi va xizmatchisi hisoblangan. Uning hokimiyati kuchli ruhoniylar va boy shaharlar tomonidan cheklangan. Uchta muqaddas shahar – Nippur, Sippar va Bobil imtiyozli yorliqlarga ega bo‘lishgan. Ularning fuqarolariga nisbatan podsho huquqlari chegaralangan. Biroq Xammurapi qonunlari podsho hokimiyatiga nisbatan cheklovlar ko‘zda tutilmagan. Davlat apparati podsho tomonidan boshqarilgan. Ular o‘zlariga ma’qul va qulay boshqaruv mexanizmini tashkil etganlar. Bunga esa barcha, hatto eng kichik ishlarga shaxsan e’tibor berish yo‘li bilan erishganlar. Barcha boshqaruv ishlari saroyda to‘planib, saroy boshqaruv tizimi amal qilgan. Bizgacha Xammurapining 60 ga yaqin buyruq-farmoyishlari yetib kelgan. Bu davrda savdogar-tamkarlar podsho ayg‘oqchilariga aylantirilgan. Davlatda podshodan keyin nubanda (vazir) turgan. U aholining majburiyati bilan bog‘liq deyarli barcha tashkiliy ishlar (qurilish, urush, dehqonchilik)ni yuritgan. Podsho huzurida yana bir boshqa hukmdor – isakku (noib), ya’ni ko‘p shaharlar hokimi paydo bo‘lgan. Shu bilan birga, oliy va markaziy mansabdor

shaxslardan yana saroybon, bosh harbiy boshliq kabilar bo‘lgan. Saroy boshqaruvida xazinachi, saroy dasturxonchisi, mirzalar ham faoliyat olib borgan. Shuningdek, ma’lum darajada ishtirok etadigan turli darajadagi kohinlar, agentlar, sudyalar, omborxona qo‘riqchilari, kuzatuvchi va boshqalar ham mavjud bo‘lgan. Davlat boshqaruvi organlari tizimida markaziy va mahalliy boshqaruv organlariga ajratilgan. Mamlakat hududi viloyatlarga bo‘lingan. Ilgari viloyat – shahardavlatlar tepasida patesilar turgan. Podsholar keyingi davrlarda ularning o‘rnida o‘zlariga bo‘ysunuvchi – shakkanaqu deb ataluvchi kohinnoiblarni tayinlaganlar. Ular o‘z hududida soliq yig‘ish, tartibni saqlash va xalq lashkarini chaqirishga mas’ul bo‘lgan. Alohida shaharlar hokimlari – rabianumlar bo‘lishgan. Joylarda jamoaning o‘zini o‘zi boshqarish organlari saqlanib qolgan. Jamoa hududi kichik hududiy birlik – qishloqni tashkil etgan. Oqsoqollar joylarda ma’muriy, moliyaviy va sud hokimiyatini amalga oshirganlar. Xammurapi davriga qadar ibodatxona va jamoa sudlari sud tizimida asosiy o‘rin tutgan. Ularda ibodatxona kengashlari, jamoa majlislari yoki jamoa sudlari hay’atlari maydonga chiqqan. Sud tizimida oliy sudya (podsholik sudlari) ancha erta shakllangan. Keyinchalik u asosiy o‘rin egallaydi. Ular barcha katta shaharlarda joriy etilgan. Asosan podsho odamlari va mulkiga tegishli ishlarni ko‘rib hal etishgan. Podsho oliy sudya bo‘lib, hukm qilinganlarni afv etish huquqiga ega bo‘lgan. Umumiy nazoratni u olib borgan. Deyarli hamma yerda podsho noiblari jinoyatchilarni sudga chaqirish, qamoqqa olish va qidirish kabi ishlarini amalga oshirishlari mumkin bo‘lgan. Dastlabki davrlarda lashkarlar erkin jamoachi dehqonlardan iborat bo‘lgan. Ular urush vaqtlarida qurol-yarog‘i bilan kelishgan. Bu tartib keyingi davrlarda ham saqlangan. Jahon tarixida birinchi marta akkad podshosi Sargon (mil. avv. 2316–2261-y.) 5400 ta professional jangchi (redum, bairum)dan iborat doimiy armiya tuzgan. U ichki va tashqi xavfsizlikni saqlashga jalb etilgan. Qo‘shin bilan bog‘liq masalalar ham Xammurapi qonunlarilarida o‘z aksini topgan. Jangchining

xizmati abadiy hisoblangan. Odatda, jangchidan keyin o‘g‘li uning o‘rniga xizmatga jalb etib kelingan. Harbiy boshliqlar (dekum va lubuttum) qo‘shindan o‘zboshimcha harakat qila olmagan. Qo‘shin kamonchilar, og‘ir qurollangan piyodalar, aravali jangchilardan tuzilgan. Harbiylar muntazam taqdirlangan, majburiyatlar va soliqlardan ozod etilgan. Professional jangchilar mirshablik vazifalarini ham bajarganlar. Qadimgi Mesopatamiyada huquqning asosiy belgilari. Ikkidaryo oralig‘i davlatlarida huquqning eng qadimgi manbai Misrda bo‘lgani kabi odat huquqi bo‘lgan. Davlatchilik natijasida odob-ahloq qoidalari majburiy mazmun kasb eta boshlagan. Yozma qonunchilikda ibtidoiy jamoa tuzumining belgilari saqlangan. Huquq manbai – qonun juda erta paydo bo‘lgan. Podsholar qonunlarining paydo bo‘lishi davlatlarning tashkil topishi va rivojlanishining uzluksiz shart- sharoitlari, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumni yaxshilash jarayonlari bilan bog‘liqdir. Tarixiy-huquqiy hujjatlardan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: – miloddan avvalgi XXIV asrga taalluqli Lagash podshosi Uruinimgin islohoti hujjatlari; – miloddan avvalgi XXII asrga oid Ur sulolasi asoschisi podsho Ur-Nammu qonunlari; – miloddan avvalgi III ming yillikdagi Isina podshosi Lipid-Ishtar qonunlari; – miloddan avvalgi II ming yillik boshidagi Eshkunna podsholigi Bilalam qonunlari; – miloddan avvalgi II ming yillik o‘rtalaridagi O‘rta asr osur qonunlari. Bularning ichida ayniqsa Mesopatamiyaning eng muhim hujjati, podsho Xammurapi qonunlari qadimgi davr huquqiy qarashlari va huquq tizimining juda katta yodgorligidir. Xammurapini qonunlari 1901–1092-yillarda fransuz arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan qadimgi Elam poytaxti Suz shahrini qazish chog‘ida topilgan. Bu qonunlar mixxat yozuvida qora bazalt tosh ustuni sathiga o‘yib yozilgan 4 . 4 Izoh: Xammurapi qonunlarining asl nusxasi Parij (Luvr)da saqlanadi.

Ushbu qonunlar 282 ta moddadan iborat bo‘lib, Shumer va Akkad huquqining tajribasi va ko‘pgina namunalarini mujassamlashtirgan. Qonunlar to‘plami 3 qismga bo‘linadi: 1) kirish; 2) asosiy qism; 3) xulosa. Kirish qismida qonunlarni o‘rnatishdan asosiy maqsad mamlakatda adolat o‘rnatishdir, deb ko‘rsatilgan. Qonunda podsho o‘zining xalq oldidagi xizmatlarini keltiradi. Bu qonunlarni kelgusida bajaradigan podsholarni hurmatlash, ularni bajarmagan yoki bekor qilmoqchi bo‘lgan podsholarni la’natlash lozimligi to‘g‘risida gapiriladi. Qonunnomaning asosiy qismida sud va sud jarayoni (1–5-moddalar), mulk huquqining buzilishi va unga qo‘llaniladigan jazolar (6–120moddalar), nikoh, oila va meros huquqi (127–195-moddalar), jinoyat huquqi (shaxs hayoti va sog‘ligiga qarshi jinoyatlar uchun javobgarlik, 196–214-moddalar), mehnat va mehnat qurollari (215–282-moddalar) hamda boshqa munosabatlar to‘g‘risidagi me’yorlar belgilangan. Kodeksni tuzishda qadimgi odat huquqi, shumer qonunlari va yangi qonunlar asos qilib olingan. Xammurapi qonunlari boshqa sharq qonunnomalaridan farq qilib, o‘zida diniy va nasihatgo‘ylik elementlarini saqlamaydi. Shunday bo‘lsa-da, unda talion tamoyili va ordaliya kabi urug‘doshlik tuzumi belgilari saqlangan. Hozirgi davr huquqshunosligida Mesopotamiya huquqini o‘rganish uchun asosiy manba tariqasida Xammurapi qonunlariga murojaat etiladi. Xammurapi qonunlarida huquq sohalari va institutlari. Xammurapi qonunlarida yerga egalikning podsho, ibodatxona, jamoa va xususiy yer egaligi kabi shakllari bo‘lgan. Amaldorlar va harbiylarga berilgan mulk – ilku mulk deb atalgan. Keyingi davrlarda ham jamoa mulkchiligi saqlanib qolgan. Qonunlarda shartnomalardan va zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar bir-biridan ajratib qo‘yilgan. Bu davrda shartnoma huquqi keng rivojlangan. Shartnomalarning oldi-sotdi, ijara, ayriboshlash, qarz, yuk tashish, topshiriq, shirkat (ko‘pchilik), hadya va boshqa turlari ko‘pgina me’yorlar bilan tartibga solingan.

Nikoh yozma tuziladigan shartnomalar asosida rasmiylashtirilgan. Agar kishi xotin olsa va yozma shartnoma tuzmasa, bu ayol unga xotin emas (128-modda). Shartnoma er va xotinning oilasi o‘rtasida ham tuzilgan. Qullar va erkin kishilar oila qurishi mumkin bo‘lib, tug‘ilgan bolalar erkin hisoblangan. Nikoh shartnomasi tuzilishidan avval kuyov bo‘lajak qaynonasiga qalin puli – «tirxatum», kelinning oila a’zolariga to‘y sovg‘alari – «biblum», kelinning otasi qiziga sep-sidirg‘a – «sheriktum» berishi lozim bo‘lgan. Bir nikohlik amal qilgan bo‘lib, er asosli tarzda ikkinchi nikohga kirishi mumkin edi. Farzand ota-onasini so‘ksa tili, ursa barmoqlari kesilgan. Merosga dastlabki vaqtlarda eng avval o‘g‘illar, o‘g‘illar bo‘lmasa qizlar, keyinchalik qizlar ham o‘g‘illar bilan teng meros huquqiga ega bo‘lganlar. Agar o‘g‘il vafot etgan bo‘lsa, nevaralar merosxo‘r bo‘lgan. Farzandlar va nevaralar bo‘lmasa aka-ukalar, ular ham bo‘lmasa amakilar merosxo‘r sifatida maydonga chiqqanlar. Meros bolalar o‘rtasida teng taqsimlangan. Asrab olingan farzand ham teng ulush olgan. Er xotiniga sovg‘a – nudunnum bergan va u saqlanib qolgan. Xammurapi qonunlarida ibtidoiy jamoa tuzumiga xos bo‘lgan qonli qasos olish odati haqida hech narsa eslanmaydi. U o‘z o‘rnini davlat hokimiyati organlari tomonidan beriladigan jazolarga va jinoyatchining jablanuvchiga yoki uning qarindoshlariga to‘laydigan haqlariga bo‘shatib bergan. Biroq ibtidoiy jamoa tuzumiga xos bo‘lgan boshqa qoldiqlar saqlangan. Jumladan, avilumlarga nisbatan talion tamoyili; aybdor noma’lum bo‘lsa, butun jamoaning javobgarligi, ota-ona uchun farzandlarning javobgarligi, aybdorning o‘z hududidan haydab yuborilishi va h.k. Jazo tizimi ayblanuvi va jabrlanuvchining ijtimoiy mavqeiga qarab turlicha qo‘llanilgan. Jazolar birinchi navbatda Bobildagi quldorlik tuzumini ushlab turishga qaratilgan. Jinoiy jazolar turlariga qo‘shimcha sifatida sharmanda qilish, muayyan faoliyat yuritish huquqidan mahrum qilish va mansabidan bo‘shatish jazolarini ham aytish mumkin. Xammurapi qonunlarining umumiy mazmuniga qarab to‘rtta turdagi: shaxsga qarshi, mulkka qarshi, oilaga qarshi va sudga qarshi jinoyatlarni ajratib ko‘rsatish mumkin.

Qasddan odam o‘ldirish uchun o‘lim jazosi nazarda tutilgan (erini o‘ldirgan xotin qoziqqa o‘tqizilgan, 153-modda). Ehtiyotsizlik oqibatida odam o‘limiga sabab bo‘lish uchun o‘lim jazosi belgilangan. Masalan, uy imorat buzilib uy egasining o‘g‘li o‘lsa, quruvchining o‘g‘li ham o‘ldirilgan (230-modda). Shaxs sog‘lig‘iga qarshi jinoyatlarga ijtimoiy ahvoli jabrlanuvchi bilan bir xil bo‘lgan ayblanuvchilar talion tamoyili bo‘yicha jazolangan. Agar ayblanuvchi yuqori mavqega ega bo‘lsa, jarima to‘lagan. Shaxsga qarshi jinoyatlar qatorida yosh bolalarni o‘g‘rilash jinoyati ham ko‘rsatilib o‘tilgan. Albatta, bunda maqsad qul qilib sotish bo‘lgan. Agar avilumning yosh o‘g‘li o‘g‘irlansa, o‘limga mahkum etilgan (14modda). Mulkka qarshi jinoyatlarga juda og‘ir jazolar nazarda tutilgan. Saroy va ibodatxona mulkini o‘g‘irlaganlik uchun ayrim hollarda o‘lim jazosi, boshqa hollarda 30 baravar miqdorida jarima nazarda tutilgan. Agar aybdor uni to‘lay olmasa, o‘limga mahkum etilgan. Yong‘in paytida o‘g‘rilik qilgan jinoyatchi o‘tga tashlangan. Qulga nisbatan mulk huquqi qattiq himoya qilingan. Sharq davlatlarining barchasi qullarga tegishli tamg‘a bosgan. Uni kesish, kuydirish o‘lim jazosi bilan taqiqlangan. Oilaga qarshi jinoyatlarga xotinning erga xiyonat qilishi, yaqin qarindoshlar bilan jinsiy aloqada bo‘lish va beva xotinning sud ruxsatisiz ikkinchi nikohga kirishi kabilar kirgan. Bunday jinoyatlarga suvga tashlash (sinov sifatida ham), yoqib yuborish, haydab yuborish jazolari tayinlangan. Oilada ota-onalar va farzandlarni bir-biridan himoyalashni nazarda tutgan. Xammurappi qonunlariga muvofiq, sudya ilgarigi qarorini o‘zgartirsa, lavozimidan chetlashtirilgan va da’voning 12 baravari miqdorida jarima to‘lagan. Tayyorlanilayotgan jinoyat haqida xabar bermaslik, yolg‘on guvohlik berish va tuhmat qilish uchun jinoiy jazolar belgilangan. Sud ishlarini yuritishda tomonlarining ko‘rsatmalarini suv bilan sinash usuli amalda bo‘lgan. Sud qaydnomalari loytaxtachalarga yozilgan. Ularda tomonlarning ko‘rsatmalari, qasamlari, guvohlarning ismlari va sud hukmining mazmuni yozib

qo‘yilgan. Qoida bo‘yicha tomonlar bir ishni ikkinchi marta qo‘zg‘atishlari mumkin bo‘lmagan.

Adabiyotlar rо`yxati : 1. Boboyev X.B. va Odilqoriyev X. T. Umumiy tahriri ostida. “Davlat va huquq nazariyasi”. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 2000. 34-bet. 2. “O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi”. Mualliflar jamoasi. Toshkent, “Moliya”, 2002. 72-73 bet. 3. Odilqoriyev X.T. va G‘oyibnazarov Sh.G‘. hammuallifligida. “Siyosiy madaniyat”. Toshkent, IIV Akademiyasi nashryoti, 2004 42-43 bet. 4. Odiqoriyev X.T. Konstitutsiya va fuqorolik jamiyati. – T., 2002. 75-bet. 5. Saidov A. va Tojixonov U. hammuallifligida. “Islom Karimov Konstitutsiya to‘g‘risida”. Toshkent, “Akademiya”, 2001. 52-bet. 6. Sharifxodjayev M. Formirovaniye otkritogo grajdanskogo obshestva v Uzbe kistane. – T., 2002 101-bet 7. Rukavishnikov V. O.Politicheskiy kulturi i sotsialniye izmeneniya. Mujdunarodniye otnosheniye. – M., 1998..82-bet. 8. Ochilov B. E. Konstitutsiya Respubliki Uzbekistan i Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka kak osnova zashiti prav lichnosti // Pravo. 2001. - №3.

Похожие

Qadimgi Yunoniston va Rim huquqining rivojlanish xususiyatlari

Qadimgi Xitoy va Hindiston davlati va huquqi

Xitoy davlati va huquqi

Vizantiya davlati va huquqi

Yaponiya davlati va huquqi