Qadimgi Xitoy va Hindiston davlati va huquqi - Юриспруденция - Рефераты

Qadimgi Xitoy va Hindiston davlati va huquqi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

97 KB

Qadimgi Xitoy va Hindiston davlati va huquqi Reja: 1. Qadimgi Hindiston davlati. 2. Qadimgi Hindiston huquqining asosiy belgilari. 3. Nikoh-oila munosabatlari. 4. Qadimgi Xitoyning davlat tuzumi.

Qadimgi Xitoy va Hindiston davlati va huquqi Qadimgi Hindiston davlati. Bundan 4000 yil ilgari Hind havzasida vujudga kelgan Xarappa va Mohenjo-Daro (hozirgi nomlari, ularning qadimgi nomlari yetib kelmagan) qadimgi sivilizatsiyaning katta shaharlari hisoblangan. Arxeologik qazishmalarning guvohlik berishicha, miloddan avvalgi III ming yilliklarda bu yerda shaharlar hunarmandchilik markazlari sifatida maydonga chiqqan, dehqonchilik va savdoning rivojlanishi, mulkiy tabaqalashuv kuchaygan. Miloddan avvalgi II ming yillik o‘rtalarida ilk hind shahar-davlatlari va madaniyati tushkunlik davrini boshidan kechirgan. Uning markazlari inqirozga yuz tutgan. Bu jarayon shimoliy-g‘arbdan hind-ariy qabilalarining kirib kelishi bilan nihoyasiga yetgan. Miloddan avvalgi II ming yillikning o‘rtalaridan I ming yillikning birinchi yarmigacha bo‘lgan davr tarixshunoslikda veda 1 davri deb yuritiladi va Hindiston tarixining aynan shu bosqichida sinfiy jamiyat va davlatning tashkil topishi yuz bergan. Ishlab chiqarish sohasidagi ulkan yutuqlar jamiyatning tabaqalashuviga olib kelgan. Ijtimoiy tengsizlikning kuchayishi bilan qabilaning saylab qo‘yiladigan harbiy boshlig‘i – roja barcha boshqaruv organlarini o‘ziga bo‘ysundirib, mansabning meros tariqasida o‘tishiga erishadi. Rojaning saylanishiga ta’sir ko‘rsatgan xalq majlislarining roli ham rojalar hukmronligi kuchayishi bilan kamaya boshlagan. Ular rojalarning yaqinlaridan iborat zodagonlar majlisi bo‘lib qolgan. Qabilaviy boshqaruv organlari asta-sekin davlat organlariga aylantirilgan. Davlat boshqaruvining yuqori lavozimlariga katta zodagonlar tayinlangan. Zodagonlar orasida podsholik kohini – puroxita, munajjim va roja maslahatchisi ham bo‘lgan. Qabilaning ko‘ngilli qo‘shini harbiy boshliq (senani, senapati) boshchiligidagi doimiy qo‘shinga o‘sib chiqqan. Shu tariqa urug‘-qabila tuzumi o‘rnini davlatchilik tuzumi egallagan. 1 Izoh: Vedalar – gimnlar, qo‘shiqlar, afsunkor va diniy duolardan iborat katta to‘plam. Bunday to‘plamlardan 4 tasi: Rigveda, Samaveda, Yajurveda va Atxarveveda saqlanib qolgan. Eng qadimgi qismlari miloddan avvalgi II ming yillikka mansubdir.

Ta’kidlash kerakki, Qadimgi Hindistonda ilk davlat birlashmalari miloddan avvalgi I ming yillikda sodda qabilaviy davlatchalar shaklida tashkil topgan. Taxminan miloddan avvalgi IX–VIII asrlarda ancha yirik davlatlar tashkil topa boshlagan. Miloddan avvalgi VI asrgacha shimoliy Hindistonda juda ko‘p podsholiklar mavjud bo‘lgan. Masalan, Gang havzasining o‘zida 16 ta mayda davlat bo‘lib, ulardan biri – Magadxa shu davrning eng yirik va kuchli davlati bo‘lgan. Ayniqsa, miloddan avvalgi VI–III asrlarda Mauriylar sulolasi davrida bu davlat deyarli butun Hindiston hududini birlashtirib, juda qudratli davlatga aylanadi. Uning asoschisi grek-makedon bosqinchilariga qarshi kurashda xalq harakatlariga boshchilik qilgan mashhur hind arbobi Chandragupta (mil. avv. 321– 298-y.)dir. Mauriylar sulolasi hukmronligi alohida bosqich sifatida qaraladi. Bu davrda ko‘pgina davlat institutlariga asos solingan. Shunday bo‘lsa-da, u turli davrlarda turli xalqlar va qabilalarning yig‘indisidan iborat bo‘lib kelgan. Natijada, kuchli qo‘shin va mustahkam boshqaruv apparati bo‘lishiga qaramay, davlat birligini saqlay olishmagan. Keyingi davrni qadimgi Hindiston tarixida ancha beqaror davr deyish mumkin. Miloddan avvalgi II asrda Hindiston bir qancha mayda davlatlarga bo‘linib ketadi. Miloddan avvalgi 190-yillarda uni Yunon-Baqtriya podsholaridan Demetriy qo‘shinlari, 100-yillarda saklar (skiflar) bosib oladi. Shimoliy Hindistonda Hind- Skif davlati vujudga keladi. Yangi era arafasida Shimoliy-G‘arbiy Hindistonga Parfiya qo‘shinlari bostirib kirgan. Keyinchalik bu yerni Kushonlar bosib olgan. Kushonlar davrida Hindiston kuchli davlatga aylanadi. Kushonlar milodning III asrigacha hukmronlik qilganlar. III asrdan boshlab Gang vohasidagi Magadxa davlati yana kuchayadi. Uning asoschisi Gupta bo‘lib, sulola ham shu nom bilan atalgan. Magadxa davlati Guptaning nabirasi Chandragupta I davrida (320–335-y.) Osiyodagi eng qudratli davlat bo‘lib, uning vafotidan keyin parchalanib ketgan.

V asr oxirida Hindistonga shimoli-g‘arbdan kidariylar, so‘ng eftalitlar bostirib kirgan. V asrga kelib Hindistonda guptalar tuzgan davlat yana mayda davlatlarga bo‘linib ketadi. Shu tariqa Hindistonning qadimgi tarixi o‘z nihoyasiga yetadi. Qadimgi hind jamiyatining ijtimoiy tabaqalanishi sinflar (quldorlar va qullar) shakllanishiga emas, balki alohida toifalar – varna 2 larning vujudga kelishiga bog‘liq. Qadimgi Hindistonda quyidagi varnalar mavjud bo‘lgan: braxmanlar, kshatriylar, vayshiylar, shudralar 3 . Ulardan braxmanlar va kshatriylar hukmron mavqeni egallaganlar. Vayshiylar va shudralar imtiyozsiz varnalar hisoblanadi. Jamiyatda eng xo‘rlangan kishilar – chandallar deb yuritilgan. Undan tashqari shudralardan juda kam farq qiluvchi qullar – dasalar ham mavjud bo‘lgan. Har bir varnaning yashash tarzini belgilovchi o‘z qonuni – dxarmasi o‘rnatilgan. Bir varnadan ikkinchisiga o‘tish taqiqlangan. Jinoiy jazo yuqori varna vakillariga ancha yengillik bergan. Milodning I asrlarida feodal munosabatlar tashkil topa boshlaydi. Bu davrda varnalarning kasta (tabaqa)larga aylanish jarayoni vujudga kelgan. Kastalar ijtimoiy guruhlarga – tabaqalarga aylangan. Qullar manfaati davlat tomonidan qonun yo‘li bilan himoyalangan. Davlat tuzumida ilk shahar-davlatlarning hukmdorlari – rojalar yer, din, soliq, harbiy boshqaruv va tashqi xavfsizlik ishlari bilan shug‘ullanganlar. Dastlabki davrlarda saylangan rajalar, vaqt o‘tishi bilan barcha podsholiklarda meros tariqa o‘tuvchi hokimiyatga egalik qilganlar. Podsho saylovchi oqsoqollar kengashi monarx huzuridagi maslahatchi organ – parishadga aylanib borgan. Davlat boshlig‘i knazliklar doirasida – roja, umummiqyosda esa podsho hisoblangan. Taxt meros tariqasida o‘tgan. Podsho hayotligidayoq merosxo‘r 2 Izoh : Ularni ko‘pincha portugalliklar iborasi bilan «kasta» deb ataydilar. Lekin, bu nom hindlarning «jati»siga to‘g‘ri keladi. «Jati» yanada ko‘proq parchalangan biqiq guruhlarni, o‘zlariga biror kasbni tanlab olganlarning shunday guruhlarini bildiradi. 3 Izoh: Braxmanlar – din homiylari, kohinlar (Oliy xudo – Braxman); kshatriylar – harbiylar, hukmdorlar; vayshiylar – dehqonlar, hunarmandlar, savdogarlar; shudralar – xizmatchilar, kambag‘allashgan dehqonlar hamda ozodlikka chiqarilgan qullar.

tayinlangan. Mauriylar davrida podshoga «chakravartina» – yagona hukmdor deb qarash rasmiylashgan. Podsho davlat boshqaruv tizimining cho‘qqisida turgan. Moliya va sud ma’muriyatiga boshchilik qilib, eng oliy sudya hisoblangan. Davlat amaldorlarini lavozimga tayinlagan va lavozimidan ozod etgan. Podsho hokimiyati jamoaning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga qadar bo‘lib, despotik xarakterda bo‘lmagan. Manu qonunlariga ko‘ra, uning asosiy majburiyati fuqarolarni qo‘riqlash va obodonlashtirish bo‘lgan. Podsholar qonun (edikt) chiqarish vakolatiga ham ega bo‘lgan. Miloddan avvalgi III asrda Mauriylardan Ashoka (mil. avv. 293–268-y.) davriga kelib hukumat farmonlari vedalar qatori huquq manbalari qatoridan o‘rin olgan. Podsho maslahatchilari (mantrinalar, maxamatralar) alohida mavqega ega bo‘lib, ulardan iborat tartibda parishad tuzilgan. Parishadning tarkibi aniq o‘rnatilmagan, a’zolari asosan harbiy va diniy zodagonlardan iborat bo‘lgan. U ikkinchi darajali ishlar yuzasidangina mustaqil qarorlar qabul qilgan. Mauriylar sulolasi davrida u butun boshqaruv tizimini tekshirish va podsho buyruqlarini bajarish funksiyalarini egallagan. Podsho u bilan hisoblashishi lozim bo‘lgan. Parishaddan tashqari maxfiy kengash ham mavjud bo‘lib, u ishonchli kishilardan iborat tarkibda tuzilgan. Favqulodda holatlarda va kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni hal etishda ikkala kengash a’zolari birgalikda yig‘ilishi mumkin edi. Mamlakat boshqaruvida barcha sohalarni boshqaruvchi amaldorlar tayinlana boshlagan. Mansablar asosan tayinlash va meros bo‘yicha egallangan. Mansabdor shaxslar faoliyati podshoning maxsus ayg‘oqchilari tomonidan tekshirish va nazorat etish maqsadida kuzatib borilgan. Podsho va saroy xo‘jaligi maxsus guruh tomonidan yuritilgan. Iqtisodiy soha adxyakshalar tomonidan tartibga solingan. Mauriylar imperiyasining ma’muriy hududiy tuzilishi va mahalliy boshqaruv tizimi haqidagi ma’lumotlarga ko‘ra, yirik davlatning faqat bir qismigina bevosita podsho va saroy boshqaruvida bo‘lgan. Davlat hududi asosiy va oddiy provinsiya

(janapad)lar, viloyat (pradesh)lar va okrug (axala)larga bo‘lingan. Asosiy provinsiyalar to‘rtta bo‘lib, shahzodalar tomonidan boshqarilgan. Provinsiyalar ma’lum mustaqillikka ega bo‘lishgan. Asosiy provinsiyalarda mahalliy amaldorlar shahzodalar tomonidan taftishchilarni jo‘natish orqali tekshirib turilgan. Hukmdorning vazifalariga hududini himoya qilish, tartibni saqlash, soliqlarni yig‘ish, qurilish ishlarini ta’minlash kabilar kirgan. Janapadlar tepasida yirik davlat amaldorlari – rajuklar turgan. Kichikroq hudud – okruglarga okrug boshliqlari rahbarlik qilgan. Okrug boshlig‘ining zimmasiga qishloq ma’muriyati ustidan nazorat qilish majburiyati yuklangan. U shahardan daromad olgan. Qishloq viloyatlarining 4 ta turi mavjud bo‘lib, ular 800, 400, 200 va 100 ta qishloqni o‘z ichiga olgan. Okrugning asosiy shaharlarida devonxonalar bo‘lib, u yerdan butun okrugga farmoyishlar jo‘natilgan. Eng quyi ma’muriy birlik – qishloq-jamoa (gana)lar oqsoqollar tomonidan boshqarilgan. Jamoaning muhim masalalari jamoa yig‘inlari orqali hal etilgan. Qadimgi Hindistonning sud tizimida podsholik va ichki jamoa sudlari faoliyat ko‘rsatgan. Oliy sud instansiyasi podsho yoki u vakolat bergan 3 sudyadan iborat maxsus sud hay’ati (sabxa) tomonidan amalga oshirilgan. Podsho oliy sudya sifatida har yili amnistiya e’lon qilish huquqiga ega bo‘lgan. Barcha ma’muriy hududiy birliklarda 3 sudyadan iborat sud hay’atlari tuzilgan. Bundan tashqari jinoyat ishlarini maxsus sudyalar ko‘rib hal etgan. Bugungi kundagi singari ichki ishlar idoralarining funksiyalari shahar hokimiyat organlari tomonidan amalga oshirilgan. Ko‘pgina ishlar norasmiy kastali sudlarda ko‘rib hal qilingan. Davlatning rivojlanishida qo‘shin katta rol o‘ynagan. Qo‘shin doimiy jangchilar, yollanganlar va alohida birlashmalardan iborat tartibda to‘ldirilgan. Qo‘shin jamoat tartibini saqlash funksiyasini ham bajargan. U davlatning butunligini himoya qilishga doimo hushyor turishi lozim bo‘lgan. Shuning uchun harbiy bo‘linmalar qishloqlarga joylashtirilgan. Olingan o‘ljalarning asosiy qismi jangchilar o‘rtasida taqsimlangan.

Qadimgi Hindiston huquqining asosiy belgilari. Qadimgi Hindiston davlati va huquqi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari avvalo huquq manbalarida o‘z aksini topgan. Qadimgi Hindistonning huquq manbalari sifatida vedalarni, dxarmashastralar, artxashastralarni, Manu qonunlarini va podsholar ediktlarini ko‘rsatish kerak. Qadimgi Hindiston huquqi manbalari vedalar, dxarmashastra (diniyhuquqiy, axloqiy yo‘l-yo‘riq)lar, artxashastralar (siyosat va huquq haqidagi asarlar) hisoblanadi. Artxashastra o‘ziga xos yozma yodgorlik bo‘lib, uni Iskandar Maqduniyning zamondoshi mashhur mansabdor shaxs jamlagan. Davlatni idora qilish to‘g‘risidagi bu ajoyib asarda mamlakatning markazlashtirilgan va byurokratlashtirilgan davrining sharoitini aks ettiradigan bir qancha muhim maslahatlar va yo‘l-yo‘riqlar, farmoyishlar mavjud. Dxarmashastralar dastlab braxmanlar tomonidan shogirdlari uchun qo‘llanma sifatida tuzilgan. Keyinchalik u artxashastralardan ham muhim huquq manbaiga aylangan. Eng qadimgi dxarmashastralar bo‘lmish Gautama, Baudxayana, Apastamba va Vasishtxa «dxarmasutralar» (sutratizma) degan nom bilan yuritilgan. Ular taxminan miloddan avvalgi I ming yillikning ikkinchi yarmida va yangi era oralig‘ida paydo bo‘lgan. Ana shu dxarmashastra asosida miloddan avvalgi II asr va milodning II asrida vujudga kelgan Manu qonunlari 4 qadimgi hind qonunchiligida alohida o‘rin tutadi. U braxmanizm maktablaridan biri tomonidan tuzilgan bo‘lib, diniy kuch berish maqsadida afsonaviy podsho Manu nomi bilan atalgan. Manu qonunlari tuzilishiga ko‘ra 12 ta bob, 2685 ta moddadan iborat. Undagi me’yorlar 2 misrali she’riy shaklda yozilgan. U mazmuniga ko‘ra diniy, axloqiy va huquqiy me’yorlar yig‘indisidan iborat. Huquqiy me’yorlar ko‘proq IV, VII, VIII va X boblarda belgilangan. 4 Izoh: Bu qonunlarning paydo bo‘lish vaqti hali to‘liq aniqlanmagan. Ko‘pgina olimlar ularni miloddan avvalgi II asr va milodning II asri oralig‘ida paydo bo‘lganligini ko‘rsatadi. Huquqshunos olim H. Muhamedov ushbu fikr haqiqatga yaqinligi ta’kidlaydi.

Huquq manbalari ichida odat huquqi ham muhim o‘rin tutgan. Hatto dxarmashastralarda urf-odatlarga ko‘plab havolalar uchraydi. Bundan tashqari, hind huquqi rivojlanishining turli bosqichlarida podsholarning ediktlari – amr-buyruqlari ham huquqning muhim manbaini tashkil etgan. Ularning sudlar uchun qonuniy-majburiy kuchi artxashastralarda mustahkamlangan. Qadimgi Hindiston huquq tizimi va institutlarini o‘rganish borasida Manu qonunlariga murojaat etish lozim bo‘ladi. Mazkur huquqda mulk, mulkka egalik qilish shakllari, mulkiy huquqning tugash hollari belgilab qo‘yilgan. Mulkning asosiy turi yer bo‘lib, harakatdagi mulklar ham himoya qilingan. Mulkka egalik qilishda ayollar, bolalar hamda qullarning huquqi cheklab qo‘yilgan. Fuqarolik huquqining majburiyatlarga oid munosabatlari Manu qonunlarida ancha batafsil ishlab chiqilgan. Qonunlarda asosan shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlar haqida gapiriladi. Shartnomalarning qarz, oldi-sotdi, saqlab turish, ijara va boshqa turlari mavjud bo‘lgan. Shartnomalar uchun umumiy tamoyillar o‘rnatilgan. Shuningdek, shartnomalar yozma shaklda tuzilib, unda tuzilgan vaqti va joyi, tomonlarning turar joyi, urug‘ va kastaga mansubligi aniq ko‘rsatilishi lozim bo‘lgan. Aks holda ular haqiqiy hisoblanmagan. Ularning bajarilishi tomonlar va davlat tomonidan tartibga solingan. Qonunlarda shartnomalarning amal qilish muddatlari va bajarilish vositalari ko‘rsatilgan. Oldi-sotdi shartnomalarini tuzishda guvohlar talab qilingan. Ayollarning, oilaning moddiy qaram a’zolarining huquqiy layoqati cheklab qo‘yilgan. Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar bo‘yicha zarar to‘la qoplangan va ustiga podsho foydasiga teng miqdorda jarima to‘langan.

Nikoh-oila munosabatlari. Manu qonunlaridagi me’yorlar oilaviy munosabatlarni mustahkamlashga ham qaratilgan. Ota xotini va farzandlari ustidan to‘la hukmron bo‘lgan. Nikoh mulkiy bitim hisoblangan. Uning natijasida xotin sotib olingan va erning mulkiga aylangan. Erkaklar 24 yoshdan ayollar 8 yoshdan nikohga kirishi mumkinligi belgilangan. Ayollar mustaqil bo‘lishga layoqatli emas, deb qaralgan. Ayollar o‘z erlarini yomon bo‘lsa ham xudo deb hisoblashi qattiq talab qilingan. Er bir nechta xotin olishi va ajrashishi mumkin bo‘lgan. Ayollarga esa bu taqiqlangan. Meros barcha o‘g‘illar o‘rtasida teng taqsimlangan. Qizlar merosdan chetlashtirilgan, aka-ukalar o‘z ulushlaridan ¼ qismini ularga sep-sidirg‘a sifatida ajratishi lozim bo‘lgan. Vasiyat bo‘yicha me’yorlar belgilanmagan. Qadimgi hind jinoyat huquqida ibtidoiy jamoa tuzumiga xos ordaliya, jamoaviy javobgarlik saqlangan. Talion prinsipi qo‘llanilmagan. Jinoyatlar subyektiv tomoni, ijtimoiy xavfliligi va takroriy sodir etilishiga qarab turlarga ajratilgan. Jinoyatlar orasida davlatga, shaxsga, mulkka va oilaga qarshi jinoyatlarga alohida e’tibor berilib, ularga og‘ir jazo tayinlangan. Huquq, din va axloqning chambarchas bog‘liqligi natijasida jinoyat va gunoh o‘rtasida aniq farq bo‘lmagan. Jazo tayinlashda ishtirokchilik va varnaga mansublik inobatga olingan. Zaruriy mudofaa holatida jinoyat sodir etilsa, oqibatidan qat’i nazar javobgarlik belgilanmagan. Yuqori varnaga mansub kishi aybdor bo‘lsa, odatda, jarima jazosi tayinlangan. Davlatga qarshi jinoyatlarga – o‘z mamlakatini yoki qishlog‘ini qattiq ovoz chiqarib so‘kkanlik uchun eng yuqori jarima belgilangan. Manu qonunlari shaxsga qarshi har qanday zo‘rlikni qoralagan. Quyi varnadagi shaxs yuqori varna vakilining sog‘lig‘iga ziyon yetkazsa, shu a’zosi kastratsiya qilingan. O‘lim kelib chiqsa, u ham qatl etilgan. Manu qonunlarida mulkiy jinoyatlarga katta o‘rin ajratilgan. Unda o‘g‘rilikka alohida e’tibor berilgan. Mulkni yashirincha egallash, oshkora (talonchilik) va zo‘rlik yo‘li bilan egallash (bosqinchilik)dan aniq ajratilgan. O‘g‘rilikni ko‘rib bu haqda xabar bermagan shaxs ham javobgarlikka tortilgan.

Qonunlarga binoan jazolarning xilma-xil turlari qo‘llanilgan. Ularga oddiy va murakkab turdagi o‘lim jazosi, barmoqlarni, oyoqlarni, jinsiy va tanadagi boshqa a’zolarni kesish kabi tan jazosi turlari qo‘llanilgan. Ulardan tashqari jarima, haydab yuborish, qamoq kabi jazolar belgilangan. Mamlakatdan, kastadan, oiladan haydab yuborish kabi jazolar hamda sharmanda qiluvchi jazolardan – tamg‘a bosish, sochini olib tashlash singari jazolar ham amal qilgan. Huquq manbalarida sud ishlarini yuritish haqida batafsil bayon etilgan. Fuqarolik va jinoyat ishlari bir xil tartibda yuritilgan. Sud ma’muriyatdan ajratilmagan. Sud ishlari tomonlarning arizasi asosida qo‘zg‘atilgan. Manu qonunlarida da’volarning 18 ta turi ko‘rsatilgan. Tergov sud majlisidagina amalga oshirilgan. Protsessual huquqda alohida hollarda, tomonlarning roziligi bilan muhim dalillar bo‘lmaganda va guvohlar bo‘lmasa, ordaliyadan foydalanilgan. Uning 5 ta sinash usuli tarozi, olov, suv, zahar va qasam ichish bilan amalga oshirilgan. Sudda ashyoviy dalillarga ham e’tibor berilgan. Adolatli podsho o‘g‘rilangan narsani topmay turib o‘g‘rini qatl etmasligi Manu qonunlarining IX bobi 270- moddasida ta’kidlangan. Qadimgi Xitoyning davlat tuzumi. Xitoy Markaziy va Sharqiy Osiyodagi eng qadimgi davlatlardan biridir. Arxeologik qazilmalarning tasdiqlashicha, Xitoyning ko‘p joylarida neolit davriga mansub manzilgohlar bo‘lganligi aniqlangan. Eng qadimgi Xitoyda ko‘p sonli qabilalar yashagan. Qabila oqsoqolining hokimiyati otadan o‘g‘ilga emas, otadan ukaga o‘tgan. Eng qadimgi Xitoy qabilalaridan miloddan avvalgi II ming yillik boshlarida Xeanxe (Sariq daryo) qirg‘oqlariga shimoldan ko‘chib kelgan Shan qabilasi ayniqsa kuchayib ketgan. Bu qabila boshqa qabilalarni bo‘ysundirib, Xuanxe daryosi havzasining ko‘p qismini egallab olgan. Shunday qilib, Xitoyga janubi- sharqdan, ayniqsa shimoldan xilma-xil urug‘lar va qabilalar kirib joylashgan. Aholi daryo bo‘yidagi kichik-kichik qishloqlarda yashagan. Dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiqning rivojlanishi aholi orasida mulkiy

tengsizlik va tabaqalanishga olib kelgan. Bu hol Sharqiy Xitoyda dastlabki davlatlarning vujudga kelishi uchun imkoniyat yaratgan. Qadimgi Xitoy davlati tarixi quyidagi to‘rt davrga bo‘lib o‘rganiladi: – Qadimgi Xitoy davlatining tashkil topishi – Shan (In) davlati (mil. avv. XVIII–XII asrlar); – Chjou davlati (mil. avv. XI–III asrlar); – Sin podsholigi (mil. avv. 221–207-y.); – Xan podsholigi (mil. avv. 206-yildan milodning 220-yiligacha). So‘nggi davr Qadimgi Xitoyning quldorlik davlatining feodal davlatga o‘sib o‘tishi bilan xarakterlanadi. Qadimgi Xitoyda shahar tipidagi svilizatsiyaning dastlabki o‘choqlari miloddan avvalgi II ming yillikda Xuanxe daryosi havzasida tashkil topa boshlagan. Bu vaqtga kelib In qabilalarida urug‘ aristokratiyasining boshqaruvchi tabaqasi ajralib chiqqan. Xitoy manbalarida aytilishicha, Qadimgi Xitoyda davlat miloddan avvalgi XVIII asrda Sya qabilasining Shan qabilasi tomonidan bosib olinishi natijasida tashkil topgan. O‘sha vaqtda shan qabilasi boshlig‘i Chen Tan ismli shaxs davlatga asos soladi. Shu bois u hukmdor qabilaning nomi bilan Shan davlati deb atalgan. Shan sulolasi qulaganidan so‘ng In degan nom yuritilgan. Chen Tan Xitoyning birinchi podshosi (podsho – van) bo‘lgan. Dastlabki davlatning tashkil topishi avvalo ishlab chiqarish, yer va suvni boshqarish va ulardan foydalanish, hududlarni himoya qilish zaruratidan kelib chiqqan. Qolaversa, ibtidoiy tuzum organlari katta hududni boshqarish uchun yaramay qolgan. Shu maqsadda maxsus davlat apparati tashkil etilgan. Bu butun ilohiylashtirilgan van, butun jamoaga qarama-qarshi turuvchi boshqa kishilardan iborat ma’muriy apparatning tashkil etilishida namoyon bo‘lgan. Shunday qilib, davlat ichki taraqqiyot mahsuli sifatida xo‘jalik va ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi oqibatida mulkiy tengsizlik va tabaqalanishning paydo bo‘lishi va urug‘doshlik tuzumining yemirilishi natijasida tashkil topgan.

Xitoyda davlatning tashkil topish xususiyati shundaki, ibtidoiy jamoa tuzumidan sinfiy jamiyatga o‘tish jarayoni bir xalqning boshqasi tomonidan bo‘ysundirilishi ta’sirida tezlashgan. Shan (In) davlati miloddan avvalgi XII asrda ichki ziddiyatlar sababli inqirozga uchraydi. Uning tarkibidagi Chjou qabilasi boshchiligida Shan davlati o‘rnida Chjou davlati tashkil topgan. Chjou podsholigi Xitoy tarixida quyidagi 3 davrga bo‘linadi: – G‘arbiy Chjou (mil. avv. 1122–742-y.); – Sharqiy Chjou (mil. avv. 770–403-y.); – urushqoq podsholiklar davri (mil. avv. 403–221-y.). Miloddan avvalgi IX asrda ichki va tashqi omillar sababli g‘arbiy Chjou davlati yemiriladi. Mamlakat bir qancha mustaqil davlatlarga bo‘linib ketadi. Miloddan avvalgi 770-yilda podsholik poytaxti Xoadan Loyanga ko‘chiriladi. Shundan keyin Sharqiy Chjou podsholigi davri boshlangan. Sharqiy Chjou podsholigi davri iqtisodiy va siyosiy hayotdagi yirik o‘zgarishlar bilan xarakterlanadi. Miloddan avvalgi VII–IV asrlardagi urushqoq podsholiklar yoki besh hokim davrida Si, Szin, U, Chu va Yuz kabi mayda podsholiklar o‘rtasida o‘zaro urushlar davom etgan. So‘ngra konfutsiylik dini targ‘ibotchilari va xalqning birlashish zarurati tufayli 7 ta yirik Xitoy podshohliklari atrofida turli mintaqa va xalqlarning yaqinlashuvi yuz beradi. Miloddan avvalgi IV asrda kuchayib ketgan Sin podsholigi miloddan avvalgi 221-yilda mamlakatni birlashtirib, yagona Sin podsholigiga asos soladi. Bu davrda mukammal qonunchilik tizimi joriy etiladi. Davlatni markazlashtirishga qaratilgan islohotlar o‘tkaziladi. Podsho In Chjen davrida (mil. avv. 241–210-y.) sharqiy, shimoliy va janubiy hududlar hisobiga yirik imperiyaga asos solinadi. Miloddan avvalgi 209-yilda ijtimoiy ahvolning yomonlashishi sababli butun mamlakatda xalq qo‘zg‘olonlari bo‘lib o‘tadi. Unga Lyu Ban ismli qishloq oqsoqoli boshchilik qiladi. Sin davlati halokatga uchraydi. Miloddan avvalgi 202- yilga kelib Lyu Ban tarafdorlari g‘olib chiqib, u o‘zini yangi Xan sulolasining

podshosi deb e’lon qiladi. Shu tariqa Sin podsholigi tugatilib, o‘rnida Xan podsholigi paydo bo‘lgan. Xan podsholigi davrida podsholar Chun va Man tomonidan mehnatkashlar ahvolini yaxshilashga qaratilgan ma’muriy, yer, soliq va pul islohotlari amalga oshiriladi. Milodiy II asrning ikkinchi yarmiga kelib Xitoyda siyosiy va ijtimoiy hayotda og‘ir vaziyat vujudga keladi. 220-yilda Xan podsholigi Vey, Shu va U kabi davlatlarga bo‘linib ketadi. Bu Xitoy tarixida Uch podsholik davri deb ataladi. Shu bilan qadimgi Xitoy tarixi o‘z nihoyasiga yetgan. Shan (In) podsholigining ijtimoiy tuzumi dunyoviy aristokratlar, kohinlar, bo‘ysundirilgan qabilalarning aristokratlari, erkin jamoachi dehqon (nunfu)lar va qullardan iborat bo‘lgan. Barcha yerlar jamoa va xususiy yerlarga bo‘lingan. Jamoa davlatda juda katta rol o‘ynagan. Qullarning manbai urush, qarz, o‘lpon va jinoiy javobgarlik hisoblanadi. Ulardan xo‘jalikning turli sohalarida foydalanilgan. Keyingi davrlarda savdogarlar, harbiylar, quldor hamda xizmatchi zodagonlarning mavqei osha boshlaydi. So‘nggi davrda ijtimoiy tuzumda jiddiy o‘zgarish kuzatilmaydi. Davlat tuzumida dastlabki davrlarda urug‘-qabila harbiy demokratiyasi saqlangan. Lekin, vaqt o‘tgan sari butun hokimiyat podsho qo‘lida to‘plangan. Ularning hokimiyati ilohiylashtirilgan. Podsho birinchi va eng yirik quldor, oliy harbiy boshliq, eng oliy sudya va eng katta ruhoniy hisoblangan. Davlat apparatiga u boshchilik qilgan. Barcha mansabdor shaxslar oliy dunyoviy, harbiy va diniy amaldorlarga bo‘lingan. Yuqori davlat lavozimlariga uning yaqinlari va qarindoshlaridan tayinlangan. Quyi mansablar esa kasb bo‘yicha amaldorlarga berilgan. Chjou podsholigi davriga kelib oliy hokimiyat meros tariqasida naslnaslga o‘tgan. Rivoyatlarga qaraganda, miloddan avvalgi 115–1079 yillarda podsho Chen davlat idoralari tizimida islohotlar o‘tkazadi. Saroy boshqaruv tizimi mavjud bo‘lgan. Saroyda mirza, podsholik arxivi boshlig‘i, mamlakatda marosimlar o‘tkazilishini kuzatib boruvchi va boshqa amaldor (dufu)lar faoliyat ko‘rsatgan.

Davlat apparatiga oliy amaldor (syan) boshchilik qila boshlagan. Podshoning asosiy maslahatchi (gun)lari 3 ta bo‘lib, ular «buyuk murabbiy», «buyuk ustoz», «buyuk homiy» bo‘lgan. Syan aynan shular orasidan saylangan. Oliy kohin va buyuk folbin mansablari mavjud bo‘lgan. Sin podsholigi davrida podsho Sao-gun (mil. avv. 361–338-y.) vaqtida davlatning nufuzli amaldori Shan Yan tomonidan bir qancha siyosiy-ma’muriy, yer, agrar, moliya va harbiy islohotlar o‘tkazilgan. Davlat boshlig‘i imperator (xuandi) bo‘lgan. Qonun chiqarish, ijro etish va sud hokimiyati uning qo‘lida to‘plangan. Davlat apparatida o‘n minglab amaldorlar xizmat qilgan. Boshqaruv tepasida o‘ng va so‘l vazir (chensyan)lar turgan. Ularning o‘rinbosarlari kotiblar hisoblangan. Oliy mansabdor shaxslardan saroy qo‘riqlash xizmatining boshlig‘i, imperator avlodlarining marosimlarini o‘tkazishni yurituvchi va tashqi munosabatlarni yurituvchi chinovniklar faoliyat ko‘rsatgan. Davlat apparati faoliyatida imperator maslahatchilari katta rol o‘ynagan. Xan podsholigi davrida mamlakatni boshqarish 5 ta mahkama o‘rtasida taqsimlangan. Imperator huzurida oliy maslahatchi organ – imperatorlik kengashi tuzilgan. Butun yerlar davlat mulki sifatida ko‘rilgan va podshoning ixtiyorida bo‘lgan. Markazlashgan davlat tashkil etilmagan. Van faqat poytaxt viloyatini bevosita boshqargan. Mamlakatning boshqa hududlarini vorislik huquqiga ega knazlar – chjuxoular idora etgan. Chjou davlati davrida asosiy ma’muriy birliklar nisbatan mustaqil knazliklar hisoblanadi. Knazlik hududida quyidagicha bo‘lingan. Syan tepasida Sin turgan. Syan 5 ta chjouga, chjou 5 ta danga, dan 5 ta szu (urug‘ jamoasi)ga, szu 4 ta li (qishloq)ga, li 5 ta lin (jamoa)ga, lin 5 ta oilaga bo‘lingan. Sin podsholigi vaqtiga kelib imperiya hududi 36 ta viloyatga bo‘lingan. Viloyatlar o‘z navbatida uyezdlarga, uyezdlar – volostlarga, volostlar esa – tin (eng quyi ma’muriy birlik)larga bo‘lingan. Har viloyat tepasida 2 tadan boshqaruvchi: harbiy va fuqarolik hokimiyati vakillari turgan.

Xan podsholigi davrida mamlakat hududi 13 ta yirik okrugga bo‘lingan. Okruglarga mahalliy ma’muriyat ustidan nazoratni amalga oshiruvchi okrug taftishchisi – podshoning noiblari boshchilik qilgan. Viloyatlar va uyezdlar markazdan tayinlangan 3 ta amaldor – hukmdor va uning fuqarolik va harbiy ishlar bo‘yicha yordamchilari tomonidan boshqarilgan. Umuman mahalliy ma’muriyat faoliyati markazdagi nazoratchilar tomonidan nazorat qilingan. Keyingi davrlarda mahalliy boshqaruv tizimida jiddiy o‘zgarish kuzatilmagan. Qo‘shin asosan urush vaqtlarida yig‘iladigan xalq lashkarlaridan va uncha katta bo‘lmagan doimiy xizmatdagi otradlardan iborat bo‘lgan. Qo‘shinning asosini jangovar arava, otliq qo‘shin va piyodalar tashkil etgan. Jangovar aravada kamonboz va nayzabardorlarni haydovchi olib yurgan. Keyingi davrlarda qullar ham armiyaga jalb etilgan. Qadimgi Xitoyda huquqning asosiy belgilari. Qadimgi Xitoyda yozma qonunlarning paydo bo‘lishi odat huquqlarining tugatilishiga olib kelmagan. Davlat rivojlanishining barcha bosqichlarida odat huquqi muhim o‘rin tutib ijtimoiy munosabatlarning ko‘p qismini, jumladan yer munosabatlarini tartibga solgan. Qadimgi Xitoy huquqiy tizimi konfutsiylik va legizm falsafiy ta’limotlari ta’sirida shakllanadi. Unda konfutsiylikning axloqiy-siyosiy, diniy aqidalari va legizmning siyosiy-huquqiy konsepsiyasi hal qiluvchi omil bo‘lgan. Qadimgi Xitoy huquqi dastlabki davrda odob-axloq me’yorlar (li) va diniy qoidalardan ajratilmagan. Miloddan avvalgi IV asrda Konfutsiylik ta’limoti yuksak odob-axloqni yoqlab, qonunchilik shakliga adolat tartibi kabi mezonlarni ilgari surgan. Miloddan avvalgi V asr III asr boshlarida legistlar ta’limoti asosida muntazam jazo kompleksiga ega bo‘lgan davlatning yozma qonunchiligi shakllanadi. Miloddan avvalgi III asr va milodning III asrida ortodoksal konfutsiylik ta’limoti maydonga chiqadi. U konfutsiylik va legizmning qo‘shilishi natijasida tug‘iladi. Bu davrda axloq va huquq uyg‘unlashtiriladi. Boshqacha aytganda, axloqni huquq qattiq qonun (fa) yo‘li bilan mustahkamlaydi. Natijada odob-axloq

me’yorlari majburiy va rasmiy xarakterga ega bo‘ladi. Yozma huquq konfutsiylikning muqaddas asarlaridan ko‘chirilgan. Qadimgi Xitoyning huquq manbalari sifatida ilk yozma qonunlar miloddan avvalgi. II ming yillikdayoq paydo bo‘lgan. Podsholar chiqargan qonun va farmoyishlarning ko‘payib borishi va ularda ziddiyatlarning kelib chiqishi huquqni kodifikatsiya qilish zaruratini keltirib chiqargan. Miloddan avvalgi X asrda Chjou davlatida van – Mu tomonidan 3000 ta moddaga ega Jinoyat kodeksi – jazolar haqidagi qonunnoma ishlab chiqilgan. Unda avvalo, odat huquqi mustahkamlangan. Og‘irlashtiruvchi va yengillashtiruvchi holatlar va jinoyatlar turlari ko‘rsatilgan. Yozma qonunlarning ancha keng tarqalishi miloddan avvalgi VI–V asrlarga to‘g‘ri keladi. Qonunchilik faoliyati, ayniqsa miloddan avvalgi V–III asrlarda juda tez rivojlangan. Asosiy maqsad siyosiy barqarorlikka erishish hisoblangan. Ilk muhim yozma qonunlar qatoriga miloddan avvalgi 536-yilgi «Qonunlar sharhi» nomli hamda miloddan avvalgi V–IV asrlardagi «Vey podsholigi qonunlari kitobi» nomli qonunlar to‘plamini kiritish mumkin. Ularning har ikkalasi jinoyatlar tarkibini izohlagan va ularga jazo belgilashga mo‘ljallangan. Miloddan avvalgi III–II asrlarda qadimgi qonunlarni bayon qilish, yozish, sharhlash va qayta tiklash bo‘yicha juda katta ishlar amalga oshirilgan. Bu vaqtga kelib «Vey podsholigi qonunlari kitobi» harbiy, moliyaviy va davlat ot-ulovi to‘g‘risidagi me’yorlarga bag‘ishlangan boblar bilan to‘ldirilgan. Xitoy an’anaviy huquqida xususiy huquq mustaqil ravishda rivojlanmagan. Miloddan avvalgi IV–III asrlarga kelib yer huquqi shakllana boshlagan. Mulk huquqining predmeti asosan yer va qullar bo‘lgan. Majburiyatlarning shartnomalardan kelib chiqadigan turlari keng tarqalgan. Shartnomalarning ayirboshlash, oldi-sotdi, hadya, qarz, ijara, shaxsiy ijara shartnomalari amal qilgan. Ularning shartlari asosan odat huquqi bilan tartibga solingan.

Nikoh-oila munosabatlarida katta oilalar mustahkamligi bilan ajralib turgan. Oila tepasida oiladagi yoshi eng ulug‘ erkak turgan. Unga oilaning barcha a’zolari bo‘ysungan. Nikoh-oila munosabatlari konfutsiylik ta’limoti asosiga qurilgan. Nikoh tuzish uchun qator shartlar belgilangan bo‘lib, xususiy bitim sifatida rasmiylashtirilgan. Uning buzilishi moddiy va jinoiy javobgarliklarni keltirib chiqargan. Nikoh yoshi erkaklar uchun 16–30, ayollar uchun 14–20 yosh qilib belgilangan. Xotin tug‘masa ikkinchi darajali xotin olish mumkin bo‘lgan. Jinoyat sodir etgan shaxslar bilan nikohga kirish taqiqlangan. Yuqori tabaqa vakili past tabaqadagi kishi bilan, erkin kishi qul bilan nikoh qursa jinoiy javobgarlikka tortilgan. Arzimagan sabablar (er-xotinlik burchini buzish) ham nikoh buzilishiga olib kelgan. To XIX asrgacha ota-ona, buva-buvi tomonidan o‘g‘il, nabira kelin urib o‘ldirilsa, javobgarlik kelib chiqmagan. Motom tutmaslik oilaviy jinoyat hisoblangan. Meros huquqida avvalo farzandlar, nabiralar, ular bo‘lmasa boshqa qarindoshlar qonuniy merosxo‘rlar sifatida chiqqanlar. Oilada katta o‘g‘il meros olishda katta imtiyozga ega bo‘lgan. Ota o‘lganidan so‘ng oila mulki unga o‘tgan va u oila boshlig‘iga aylanib, boshqa oila a’zolari ustidan hukmronlik qila boshlagan. Jinoyat huquqining rivojlanishi Qadimgi Xitoyda huquqning rivojlanishini belgilab kelgan. Huquqbuzar shaxsga «pastkash inson» sifatida qaralib, dunyoni buzib yuboradi deb, hisoblangan. Ibtidoiy jamoa tuzumiga xos talion tamoyili (bao) uzoq vaqtgacha saqlanib qolgan. Jazo choralarini belgilashda jinoiy harakatning og‘irligiga emas, balki jinoiy irodaga, ya’ni jinoyatchining ma’naviy holati hisobga olingan. Ko‘pincha suiqasdga tugallangan jinoyat deb qaralgan. Yangi era boshlarida jazoning individualligi prinsipi ilgari surilgan. Jinoyatni yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchi holatlar inobatga olingan. Ma’lumotlarga qaraganda miloddan avvalgi I ming yillikda Mu kodeksida 3000 ta jinoyat turi mavjud bo‘lgan. Bular orasida davlatga, dinga, shaxsga, mulkka va harbiy tuzumga qarshi jinoyatlarni alohida og‘ir jinoyat tarzida

ko‘rsatish mumkin. Jinoyat haqida xabar bermaslik ham jinoyat hisoblangan. Ichkilikbozlik uchun o‘lim jazosi qo‘llanilgan. Jinoyat qonunlari jazolarning juda qattiqligi bilan xarakterlanadi. Undan asosiy maqsad qo‘rqitish bo‘lgan. Jazolar turlarining xilma-xil ko‘rinishlari bo‘lgan. Ular bir-biridan juda kam farq qilgan. Jazo turini almashtirish va qo‘shimcha jazo tayinlash amal qilgan. Jazo yoshdan qat’i nazar bir xil qo‘llanilgan hollar uchragan. Jazolarning aynan tayoq bilan urish, quloq yoki burnini (isin) kesish, olovda kuydirish, mayda bo‘laklarga bo‘lish, belidan ikkiga bo‘lish, oyoq (feysin) yoki qo‘llarni uzish, boshini kesish (danisin), tiriklayin ko‘mish, ko‘zini o‘yish, yuzga tamg‘a bosish (mosin), chujin – (kastratsiya) va ayollarni qulga aylantirish, badarg‘a qilish, mansabdan bo‘shatish va jarima kabi turlari amal qilgan. Davlatga qarshi va siyosiy jinoyatlar uchun aybdor bilan uning kelgusi uch avlod qarindosh urug‘lari ham javobgar hisoblangan (qulga aylantirilgan va qatl etilgan). Sud va sud jarayoni xususida aytish mumkinki, sud hokimiyati ma’muriy hokimiyatdan ajratilmagan. Oliy sud hokimiyati imperatorga tegishli bo‘lgan. Sud funksiyalari adliya boshlig‘i, harbiy boshliqlar, viloyat boshqaruvchilari – prefektlar tomonidan amalga oshirilgan. Adliya boshlig‘i sud va uning qarorlarining adolatliligini nazorat etgan. Prefektlar o‘z hududida shubha tug‘diradigan hollardan tashqari barcha ishlar yuzasidan mustaqil jazo tayinlagan. Huquq-tartibotni saqlash joylarda maxsus kuchga ega politsiyachilar tomonidan amalga oshirilgan. Davlat sudi bilan bir qatorda, oilada oila boshlig‘ining sud hokimiyati ham mavjud bo‘lgan. Qadimgi vaqtlardanoq tergov ishlari linshilar tomonidan olib borilgan. Dastlabki qamoq ehtiyot chorasi qo‘llanilgan. Tergov natijalari haqida xulosa, ayblov dalolatnomasi tuzilgan. Hukm 3 oy ichida qayta ko‘rilishi mumkin bo‘lgan. Aybsizlik prezumpsiyasi tamoyili harakatda bo‘lgan. Sudda ish yuzasidan analogiya (qiyoslash) bo‘yicha qarorlar chiqarish keng qo‘llanilgan.

Muayyan davr davlati va huquqini o‘rganishda, avvalo, uning ijtimoiy tuzumiga e’tibor qaratiladi. Shu o‘rinda aytish kerakki, ijtimoiy tuzumning har bir toifasi alohida huquqiy himoyadan foydalangan va jamiyatda alohida o‘rin egallagan. Davlat markazlashgan sari kuchayishda davom etgan. Shu bilan birga, amaldorlarga yerlarning mukofot tarzida berilishi, soliq va majburiyatlardan ozod qilinishi kabi imtiyozlar davlat inqirozini keltirib chiqargan.

Adabiyotlar rо`yxati : 1. Boboyev X.B. va Odilqoriyev X. T. Umumiy tahriri ostida. “Davlat va huquq nazariyasi”. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 2000. 34-bet. 2. “O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi”. Mualliflar jamoasi. Toshkent, “Moliya”, 2002. 72-73 bet. 3. Odilqoriyev X.T. va G‘oyibnazarov Sh.G‘. hammuallifligida. “Siyosiy madaniyat”. Toshkent, IIV Akademiyasi nashryoti, 2004 42-43 bet. 4. Odiqoriyev X.T. Konstitutsiya va fuqorolik jamiyati. – T., 2002. 75-bet. 5. Saidov A. va Tojixonov U. hammuallifligida. “Islom Karimov Konstitutsiya to‘g‘risida”. Toshkent, “Akademiya”, 2001. 52-bet. 6. Sharifxodjayev M. Formirovaniye otkritogo grajdanskogo obshestva v Uzbe kistane. – T., 2002 101-bet 7. Rukavishnikov V. O.Politicheskiy kulturi i sotsialniye izmeneniya. Mujdunarodniye otnosheniye. – M., 1998..82-bet. 8. Ochilov B. E. Konstitutsiya Respubliki Uzbekistan i Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka kak osnova zashiti prav lichnosti // Pravo. 2001. - №3.

Похожие

Xitoy davlati va huquqi

O`rta asrlarda Hindiston davlati va huquqi

Qadimgi sharq Yunoniston va Rim davlati va huquqi

Vizantiya davlati va huquqi

Yaponiya davlati va huquqi